41
südü, süd məhsulları və əti xeyli çox idi, habelə onların əlində
dəri, yun, qəzil var idi. Xammal kütləsi artdıqca daha da çox
iplik və parça olurdu. Bunun sayəsində ilk dəfə olaraq müstəqil
mübadilə mümkün oldu.
7
İbn Xəldun iqtisadi fəaliyyətlər mövzusunda liberal bir
yanaşmaya sahibdir. O, şəxsi təşəbbüskarlığı
müdafiə edir və
dövlətin iqtisadi həyata müdaxilə etməsinə qarşı çıxır. İbn Xəl-
duna görə iqtisadi hadisələrin də özünəməxsus qanunları var və
bunlara təzyiq göstərmək iqtisadiyyata ağır zərbə vura bilər.
İbn-Xəlduna görə dövlətin vəzifəsi iqtisadi həyatın bir
nizam içində inkişaf etməsini təmin etməkdir. Dövlə-
tin iqtisadiyyata ədalətli olmayan müdaxilələri, haqsız vergiyə
cəlb olunma ya da mülkiyyəti mənimsəmə iqtisadiyyata mənfi
təsir göstərir və dövləti varlığını davam etdirməsi üçün lazımlı
vergilərdən məhrum edir. Belə olduqda dövlətin gəlirləri azalır
və əslində etməli olduğu ədaləti qoruma, müdafiə və diploma-
tik fəaliyyət kimi vəzifələrini yerinə yetirə bilməyəcək vəziyyə-
tə gəlir və çökür.
İbn Xəldun ictimai sərvət bolluğunun yaradılmasında
bütün hallarda dəyərin əməklə ölçülməsinə əsaslanır, onu ərəb
Şərqi və Məğrib
ölkələrinin keçdikləri
i
qtisadi inkişafdan bir
nəticə kimi hasil edir. Onun fikrincə, iqtisadi inkişaf nəticə-
sində yaranan bolluğun, zinət və çiçəklənmənin səbəbi insanla-
rın ictimai, həyatlarının az və ya çox dərəcədə inkişafındadır:
“Bütün bu deyilənlərin səbəbi tam qəti müəyyən edilmişdir ki,
insan özünə lazım olan həyat vasitələrini
təklikdə əldə etmək
iqtidarında deyildir. Həyat üçün zəruri olan şeyləri onlar birlə-
şərək, həm də çox adamlar üçün istehsal edirlər. Məsələn, taxıl-
dan alınan ərzaq payını əldə etmək üçün insanlar təkbaşına fəa-
liyyət göstərmir. Əgər altı və ya on adam onu əldə etməkdə iş-
tirak edirsə, onlardan bir qismi dəmirçi və ya ağac ustası kimi
alət hazırlayır, üçüncülər öküzlərə qulluq edir, dördüncülər tor-
pağı becərir, beşinci qrup adamlar sünbülləri toplayır və digər
7
İbn Xəldun. “Müqəddimə”. Ankara, 1977, I cild, səh.303.
42
əkinçilik işlərini yerinə yetirirlər. Lakin onların hamısı bu işləri
öz aralarında bölüşdürərək, birlikdə görürlər və onların əməyi
sayəsində müəyyən miqdarda ərzaq əldə edilir və onda məlum
olur ki, əldə edilən məhsul onlara lazım olandan, yəni birləşmiş
adamların əməyinin kəmiyyəti işləyən adamların tələbatlarını
ödəmək üçün zəruri olan miqdardan çoxdur”.
İbn Xəldun isə öz iqtisadi təlimində kauzal yaşamaya
istinad edərək dəyər substansiyasının əsasında əməyin durdu-
ğunu əsaslandırmışdır. Lakin dəyər substansiyasını aşkar edən
İbn Xəldun yaşadığı tarixi şəraitə görə, dəyərlə qiymət arasın-
dakı fərqləri ayırd edə bilmir və burada da kəşf etdiyi dəyər qa-
nununun əsl mahiyyətindən bir qədər uzaqlaşmış olurdu.
8
Müasir əmək-dəyər nəzəriyyəsi fonunda nə qədər təəc-
cüblü
görünsə də, o, bu sahədə irəli sürdüyü və öz dövrünün
ictimai-iqtisadi inkişafının faktlarına əsaslandığı bu fikirləri ilə
Aristoteldən sonra iqtisadi fikir tarixində özünəməxsus yer
tutmuş, problemin qoyuluşu və onu həll etməyə istiqamətlən-
dirdiyi tədqiqatları ilə əmək-dəyər nəzəriyyəsinin elmi yaradı-
cıları olan klassik siyasi iqtisadın baniləri A.Smit və
D.Rikardonu (XVII əsrin sonu XIX əvvəlləri)
dörd yüz il qa-
baqlamışdır. Keçmiş sovet tədqiqatçıları da ötəri olsa da, dəyər
forması haqqında təlimin yaradılmasında onun xidmətlərini
qeyd etmişlər. Onların fikrincə, ilk elmi iqtisadi kateqoriyaların
yaradılması Aristotel və İbn Xəldunun adı ilə bağlıdır.
Dostları ilə paylaş: