ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

İbn Xəldunun iqtisadi görüşləri 
 
Şərqin və Ərəb dünyasının böyük mütəfəkkirlərindən 
biri də 
İbn Xəldun
olmuşdur. O, sosioloq, tarixçi, filosof kimi 
yaşayıb-yaratmış, dünya elminə, mədəniyyətə böyük töhfələr 
vermiş ulu bir şəxsiyyətdir. 
Əsl adı 
Məhəmməd Əbdürrəhman olan İbn Xəldun
1332-ci ildə Tunisdə doğulmuş, nüfuzlu bir ailənin övladı 
olduğu üçün gözəl təhsil almışdır. Onun sosial-iqtisadi baxış-
ları "Müqəddimə" adlı 3 cildlik əsərdə öz əksini tapmışdır. O, 
“Müqəddimə”nin birinci cildində Şərq və Qərb ölkələrinin əsas 
tarixi mərhələlərinin təhlilinə əsaslanaraq göstərir ki, tarixən 
ilk əmək bölgüsü və mübadilə qədim Şərqdə, mədəniyyətlərin 
və böyük dövlətlərin təşəkkül tapdığı ölkələrdə baş vermişdir. 
Bütün dünyada istehsalın həlledici sahəsi olan əkinçilik və 
suvarma sistemləri qədim Şumerlərdə, Mesopatamiyada, Misir-
də, Çində, Türküstan və s. ölkələrdə inkişaf etmişdir. Bu fikir 
F.Engelsin “Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi" 
(1884-cü il) əsərində də etiraf edilmişdir: “Bəzi ən qabaqcıl 
tayfalarda-arilərdə, semitlərdə, bəlkə də artıq turanlılarda da 
başlıca əmək sahəsi əvvəlcə mal-qaranı əhliləşdirmək və yalnız 
sonralar onu artırmaq və ona baxmaq olmuşdur. Çoban tayfalar 
qalan barbarlar kütləsindən ayrıldılar, bu birinci böyük ictimai 
əmək bölgüsü idi. Çoban tayfalar nəinki qalan barbarlardan çox 
istehsal edirdilər, həmçinin onların istehsal etdikləri yaşayış 
vasitələri də başqa idi. Onlara nisbətən bu tayfaların nəinki 

---

41 
südü, süd məhsulları və əti xeyli çox idi, habelə onların əlində 
dəri, yun, qəzil var idi. Xammal kütləsi artdıqca daha da çox 
iplik və parça olurdu. Bunun sayəsində ilk dəfə olaraq müstəqil 
mübadilə mümkün oldu.
7
İbn Xəldun iqtisadi fəaliyyətlər mövzusunda liberal bir 
yanaşmaya sahibdir. O, şəxsi təşəbbüskarlığı müdafiə edir və 
dövlətin iqtisadi həyata müdaxilə etməsinə qarşı çıxır. İbn Xəl-
duna görə iqtisadi hadisələrin də özünəməxsus qanunları var və 
bunlara təzyiq göstərmək iqtisadiyyata ağır zərbə vura bilər. 
İbn-Xəlduna görə dövlətin vəzifəsi iqtisadi həyatın bir 
nizam içində inkişaf etməsini təmin etməkdir. Dövlə-
tin iqtisadiyyata ədalətli olmayan müdaxilələri, haqsız vergiyə 
cəlb olunma ya da mülkiyyəti mənimsəmə iqtisadiyyata mənfi 
təsir göstərir və dövləti varlığını davam etdirməsi üçün lazımlı 
vergilərdən məhrum edir. Belə olduqda dövlətin gəlirləri azalır 
və əslində etməli olduğu ədaləti qoruma, müdafiə və diploma-
tik fəaliyyət kimi vəzifələrini yerinə yetirə bilməyəcək vəziyyə-
tə gəlir və çökür. 
İbn Xəldun ictimai sərvət bolluğunun yaradılmasında 
bütün hallarda dəyərin əməklə ölçülməsinə əsaslanır, onu ərəb 
Şərqi və Məğrib ölkələrinin keçdikləri
i
qtisadi inkişafdan bir 
nəticə kimi hasil edir. Onun fikrincə, iqtisadi inkişaf nəticə-
sində yaranan bolluğun, zinət və çiçəklənmənin səbəbi insanla-
rın ictimai, həyatlarının az və ya çox dərəcədə inkişafındadır: 
“Bütün bu deyilənlərin səbəbi tam qəti müəyyən edilmişdir ki, 
insan özünə lazım olan həyat vasitələrini təklikdə əldə etmək 
iqtidarında deyildir. Həyat üçün zəruri olan şeyləri onlar birlə-
şərək, həm də çox adamlar üçün istehsal edirlər. Məsələn, taxıl-
dan alınan ərzaq payını əldə etmək üçün insanlar təkbaşına fəa-
liyyət göstərmir. Əgər altı və ya on adam onu əldə etməkdə iş-
tirak edirsə, onlardan bir qismi dəmirçi və ya ağac ustası kimi 
alət hazırlayır, üçüncülər öküzlərə qulluq edir, dördüncülər tor-
pağı becərir, beşinci qrup adamlar sünbülləri toplayır və digər 
7
İbn Xəldun. “Müqəddimə”. Ankara, 1977, I cild, səh.303.

---

42 
əkinçilik işlərini yerinə yetirirlər. Lakin onların hamısı bu işləri 
öz aralarında bölüşdürərək, birlikdə görürlər və onların əməyi 
sayəsində müəyyən miqdarda ərzaq əldə edilir və onda məlum 
olur ki, əldə edilən məhsul onlara lazım olandan, yəni birləşmiş 
adamların əməyinin kəmiyyəti işləyən adamların tələbatlarını 
ödəmək üçün zəruri olan miqdardan çoxdur”. 
İbn Xəldun isə öz iqtisadi təlimində kauzal yaşamaya 
istinad edərək dəyər substansiyasının əsasında əməyin durdu-
ğunu əsaslandırmışdır. Lakin dəyər substansiyasını aşkar edən 
İbn Xəldun yaşadığı tarixi şəraitə görə, dəyərlə qiymət arasın-
dakı fərqləri ayırd edə bilmir və burada da kəşf etdiyi dəyər qa-
nununun əsl mahiyyətindən bir qədər uzaqlaşmış olurdu.
8
Müasir əmək-dəyər nəzəriyyəsi fonunda nə qədər təəc-
cüblü görünsə də, o, bu sahədə irəli sürdüyü və öz dövrünün 
ictimai-iqtisadi inkişafının faktlarına əsaslandığı bu fikirləri ilə 
Aristoteldən sonra iqtisadi fikir tarixində özünəməxsus yer 
tutmuş, problemin qoyuluşu və onu həll etməyə istiqamətlən-
dirdiyi tədqiqatları ilə əmək-dəyər nəzəriyyəsinin elmi yaradı-
cıları olan klassik siyasi iqtisadın baniləri A.Smit və 
D.Rikardonu (XVII əsrin sonu XIX əvvəlləri) dörd yüz il qa-
baqlamışdır. Keçmiş sovet tədqiqatçıları da ötəri olsa da, dəyər 
forması haqqında təlimin yaradılmasında onun xidmətlərini 
qeyd etmişlər. Onların fikrincə, ilk elmi iqtisadi kateqoriyaların 
yaradılması Aristotel və İbn Xəldunun adı ilə bağlıdır.