Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 118 -
İncəsənətin məqsədi insanın emosional-mənə-
vi  dünyasını  zənginləşdirmək,  onu  daha  saf,  daha 
təmiz etmək – onun mənəvi imkanlarını artırmaqdır. 
Elmin məqsədi isə insanın intellektual dünya-
sını  zənginləşdirmək,  onu  daha  məlumatlı,  daha  bi-
likli  etmək  və  bu  biliyin  qüvvəyə  çevrilməsi  sayə-
sində onun imkanlarını artırmaqdır. 
Elmi biliyin maddi qüvvəyə çevrilməsi təbiət-
lə mübarizədə insanı daha güclü edir. Lakin insanın 
maddi  gücü-qüdrəti  artdıqca  bu  gücü  düzgün  yö-
nəldə  bilmək  üçün  onun  mənəvi  kamillik  səviyyəsi 
də  artmalıdır.  Zira  elm  əhli  olmaq,  hələ  kamal  əhli 
olmaq  deyil.  Kamalın  qələbəsi  üçün  yüksək  elmi-
texniki səviyyə ona uyğun gələn yüksək mənəvi-əx-
laqi səviyyə ilə tamamlanmalıdır.  
Təhsil  müəssisələrində  elmi  fəaliyyətin  spesi-
fikasını  aydınlaşdırmaq  və  optimal  təşkilati  struk-
turlar  və  prinsiplər  müəyyənləşdirmək  üçün  bir  tə-
rəfdən, təhsil və elmin mahiyyəti, digər tərəfdən isə, 
inkişaf  etmiş  ölkələrdə  bu  sahədə  yüz  illər  boyu 
əldə olunmuş təcrübə nəzərə alınmalıdır.  
İstər  yaradıcı  təfəkkür  aşılayan  tədris  prosesi, 
istərsə  də  həqiqətin  üzə  çıxarılmasına,  yeni  biliklər 
əldə edilməsinə yönəldilmiş tədqiqat prosesi (funda-
mental  elmlər)  eyni  idraki  mexanizmə  əsaslanır. 
Deməli,  bu  sahələrin  ən  optimal  təşkilati  strukturu 
yalnız  onların  vahid  prosesə  çevrilməsi  şəraitində 
təmin edilə bilər. 

---

Elm və təhsil 
 
 
- 119 -
Tarixən təhsil sistemi və elmi tədqiqat sistemi 
nisbi  müstəqilliyə  malik  olsalar  da,  həmişə  əlaqəli 
olmuşlar. Bu əlaqə, ilk növbədə, hər iki sahədə yük-
sək  intellektual  səviyyə  və  geniş  məlumat  dairəsi 
olan adamların çalışması ilə bağlıdır.  
Elm və təhsilin sosial sistem kimi təşkil olun-
madığı  vaxtlarda  ilk  müəllimlər  məhz  ilk  alimlər 
arasından  çıxmışlar.  Az-çox  dərəcədə  təşkil  olun-
muş  ilk  təhsil  ocaqlarından  biri  olan  Platon  Akade-
miyası  timsalında  bu  tarixi  qoşalıq  çox  gözəl  gö-
rünür. Bir çox elm klassikləri öz əsərləri ilə bərabər 
həm  də  davamçı-şagirdlər  qoyub  getmiş  və  elm  ta-
rixinə  müəyyən  bir  məktəbin  banisi  kimi  daxil  ol-
muşlar.  N.Borun  məşhurlaşmasında  onun  yaratdığı 
məktəb elmi kəşflərindən az rol oynamır. Lakin bu, 
heç də bütün alimlərə müyəssər olmamışdır. Ən bö-
yük  alimlərdə  də  öz  biliyini  başqalarına  öyrətmək 
ustalığı  və  həvəsi  olmaya  bilər.  Öz  şəxsi  elmi  ya-
radıcılığı  ilə  elmə  böyük  töhfələr  vermiş  A.Eyn-
şteyn buna ən yaxşı misaldır.  
Şagirdlər və davamçılar olmadıqda alimin yal-
nız bitkin tədqiqatları elm xəzinəsinə daxil olur: ne-
çə-neçə  yarımçıq  tədqiqatlar,  ideyalar  isə  üzə  çıx-
mır,  itib  gedir.  Alimin məktəbi,  laboratoriyası  və  s. 
başlanmış axtarışların davam etdirilməsinə, ideyala-
rın və tədqiqat vərdişlərinin yeni nəslə ötürülməsinə 
xidmət  etməklə,  əslində  təhsil  sisteminin  funksiya-
larını  yerinə  yetirmiş  olur.  Özü  də  bu,  artıq  formal 

---