ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

1

. 

İngilis hərbi jurnalisti Skotlend-Liddelin Azərbaycan ordusu-

nun  ünvanına  dediyi  xoşməramlı  sözlərə  görə  xalqımız  ilk 

növbədə  iki  görkəmli  sərkərdəmizə,  1918-ci  ildə  ordumuzun 

təməl daşını qoyan Əli ağa Şıxlinskiyə və Səməd bəy Mehman-

darova  borcludur.  Nizami  və  döyüşən  ordu  yaradan  hər  iki 

sərkərdə  ilk  hərbi  nümayişin  keçirilməsini,  hərbi  məktəblərin 

açılmasını,  hərbi  geyim  formasının  təşkilini  və  başqa  gərəkli 

işləri həyata keçiriblər. İlyarım fəaliyyətdə olan Azərbaycan or-

dusu Lənkəranda bolşeviklərin üsyanını yatırdıb. Zəngəzurda, 

Əsgəranda erməniləri məğlubiyyətə uğradıblar. 

1919-cu  ilin  sonlarında  Azərbaycan  Respublikası  üçün  üç 

təhlükə vardı: şimaldan ağqvardiyaçı general Denikin, Zəngəzur 

və Qarabağdan daşnak erməniləri, ordunun daxilində isə bolşe-

vik təbliğatı. Bu təhlükənin ikisinin qarşısını hərbçi dəyanəti ilə 

alan nazir Səməd bəy Mehmandarovu ən çox narahat edən “bol-

şevik” xəstəliyi idi. Qırmızı bolşeviklərin təbliğatı orduda oldu-

ğu kimi fəhlə-kəndli arasında da yayılmışdı. Bu təsir az da olsa 

əsgər  və  zabitlərə  də  keçmişdi.  Ona  görə  də  nazir  Səməd  bəy 

Mehmandarov  əsgərlərlə  görüşəndə  təkrar-təkrar  deyərdi  ki, 

qoşun torpağımızı yağılardan qorumaqdan ötrü vacibdir. Qoşu-

nun əsgəri siyasətlə maraqlanmalı, beynəlxalq aləmdə nələr baş 

verdiyindən hali olmalıdır. Amma nə zabit, nə də əsgər heç bir 

partiyanın, ya da cəmiyyətin qulu olmamalıdır. 

1

  RMDA, f. 894, siy. 10, iş 82, vər. 2-10

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

448

Bolşevizmə qarşı mübarizədə

Hökumətin  fəaliyyətinin  əsasında  Azərbaycanın 

müstəqilliyi durur və mən şübhə etmirəm ki, bol şe-

viklərin  dağıdıcı  cəhdlərinə  qarşı  zəruri  tədbirlər 

görüləcəkdir.  Mən  öz  tərəfimdən  bolşeviklərin  Bakı 

qarnizonu qoşunlarına partlayıcı təsirindən ehtiyat 

edirəm. Belə ki, Bakı indi Zaqafqaziya bolşeviklərinin 

fəaliyyət mərkəzi hesab edilir.

General  Səməd  bəy  Mehmanda-

rovun Nazirlər Kabinetinin sədrinə 

1919-cu il 21 aprel tarixli raportun-

dan.

Rotmistr İlyas Əliqulu oğlu Şahtaxtinskinin 29 iyun 1920-ci 

ildə bolşeviklərə verdiyi istintaqın protokolundan:

“–…Hərbiyyə  naziri  Səməd  bəy  Mehmandarova  gəldikdə  deyə 

bilərəm ki, o da bolşeviklərə və Sovet hakimiyyətinə düşmən kimi mü na-

sibət bəsləyirdi. Ona görə belə deyirəm ki, o, bolşevikləri həbs etdirərdi. 

Məsələn, Babayev Cəfəri göstərə bilərəm, onu Mehmandarovun şəxsi 

əmrinə əsasən təkadamlıq kamerada gündəlik bir parça quru çörək və 

bir parça su ilə saxlayırdılar. Habelə Mehmandarovun bol şevizmdə əli 

olanların hamısını həbs etmək və ciddi rejim altında saxlamaq barədə 

sərəncamı da vardı”. 

Həmin bolşevik Cəfər Babayev 1960-cı ildə “Canlı xatirələr” 

adlı 69 səhifəlik bir kitabça nəşr etdirib. Onun xatirələrindən belə 

məlum olur ki, Bakını və Azərbaycanı daşnak ermənilər, istilaçı 

ruslar daha çox sevirmiş, nəinki müsavatçı azərbaycanlılar. Özü-

nü bolşevik qəhrəmanı kimi təqdim edən C.Babayevin oturub-

durduğu adamlar A.Mikoyan, S.Şaumyan, M.Babayan, T.Qəhrə-

manyan, Ə.Qarayev, R.Axundov və başqaları olub. Onun yazıla-

rında  müsavatın  əsgəri  də,  zabitləri  də  savadsız  və  amansız 

təsvir edilir. Bircə epizodda Babayev həqiqətdən qaça bilməyib: 

Şəmistan Nəzirli

449

“Bakının general-qubernatoru Murad Gəray bəy Tlexas dişlərini 

qıcıdıb  bolşevikin  üstünə  elə  təpindi  ki,  səsinin  zərbəsindən 

pəncərələrin şüşələri cingildədi”. 

Zənnimcə, general Tlexas vətənini düşmənə satmaq istəyən bol-

şevik Məmmədağa İbrahimovla sərt rəftar etməkdə çox haqlı idi.

Bütün  bunlardan  sonra  1919-cu  il  avqustun  15-də  əsgəri 

xidmətə çağırılan bolşevik C.Babayev yazır: “…Mənə hərbi çağı-

rış  vərəqəsi  gəldi.  Müsavat  ordusuna  çağırıldım.  Bir  işə  bax, 

düşmən  bildiyim,  gecə-gündüz  əleyhinə  mübarizə  apardığım 

mü savat partiyasının ordusunda xidmət etmək üçün əsgər çağı-

rıldım. Mən kimə qarşı vuruşmağa göndərilirdim? Öz xalqıma 

qarşımı? Mən bir ovuc bəyin, mülkədarın mənafeyini qorumaq 

üçün müsavat ordusuna əsgər getməli idim. 

Məni  dəhşət  götürmüşdü. Acığımdan  az  qala  çağırış  vərə-

qəsini cırıb, Bakıdan qaçmaq və ilim-ilim itmək istəyirdim. Mən 

Bakı partiya təşkilatımızın rəhbərinə bu məsələni danışdım və 

bildirdim ki, fərari olacağam. 

– Yox, sən orduya getməlisən, – deyə Anastas İvanoviç Miko-

yan heç gözləmədiyim halda sözümü kəsib dilləndi. 

Mən özümü saxlaya bilməyib tez cavab verdim: 

– Nə üçün? 1918-ci ildə müsavatçılar məni Gəncə Hərbi Mək-

təbinə aparanda bolşevik partiyamız etiraz edirdi. Deyirdilər ki, 

necə olursa olsun orduya getməməlisən. İndi isə…

– Bəli, o vaxt bambaşqa idi. Onda sənin inqilabi təcrübən yox 

idi. Müsavatçılar səni yoldan döndərə bilərdilər. Sən indi ordu-

da  əsgərlər  arasında  partiya  təbliğatı  apara  bilərsən,  onları 

bolşeviklərin tərəfinə çəkməyi bacararsan. 

Bir  azdan  məni  Qusardakı  dördüncü  Tatar  süvari  alayına 

yazdılar. Poqonu əlimə alanda elə bil ki, məni ilan vurdu. Onu 

çiynimə vurmaq istədim. Elə o dəqiqə bu hərəkətim alay zabiti 

Amloxvarinin  gözünə  dəydi.  O  mənə  elə  bir  sillə  çəkdi  ki, 

əlimdəki şeypur yerə düşdü… ” 

Bolşevik “vətənpərvəri” C.Babayevin öz millətinə “xidməti” 

göz  qabağındadır.  Hərbi  nazir  Səməd  bəy  Mehmandarov  onu 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

450

həbs edib təkadamlıq kamerada bir parça quru çörək və bir par-

ça su ilə saxlamaqda tamamilə haqlı idi. 

Burada S.Mehmandarovun “günahı” ondadır ki, gərək ideya 

düşməni olan bolşevik C.Babayevi güllələtdirəydi. Onda xalqı-

mıza  qara  yaxanın,  orduda  zərərli  bolşevik  təbliğatı  aparanın 

heç olmasa biri də əskik olardı. 

* * * 

İstər Səməd bəy Mehmandarov, istərsə də Əli ağa Şıxlinski 

uzunillik ordu həyatında siyasi partiya və qurumlardan uzaq ol-

muşlar. Onların ən ümdə vəzifəsi Vətəni, torpağı yağılardan qo-

rumaq üçün nizami qoşun yaratmaq idi. İyirmi səkkiz aprel çev-

rilişinin  səhəri  onları  dindirən  bolşevik  çekistləri  hər  ikisinə: 

“Hansı  siyasi  partiyanın  və  ya  inqilabın  mənafeyini  müdafiə 

edirsiniz? ” – sualını vermişdir. 

General Səməd bəy Mehmandarovun cavabı: “Bütün ömrüm 

boyu mən hər cür siyasətdən uzaq olmuşam”. 

General Əli ağa Şıxlinskinin cavabı: “Hər bir inqilaba əks-

inqilab kimi yanaşmışam, heç vaxt belə şeylərə qoşulmamışam, 

qoşulmazdım da…”. 

Bolşeviklərin  Azərbaycana  hücumuna  düz  bir  il  qalmış  və 

onların  ordudakı  zərərli  siyasətini  əvvəlcədən  hiss  edən  nazir 

S.Mehmandarov  1919-cu  il  aprelin  20-də  Nazirlər  Sovetinin 

sədrinə yazırdı: “Yaxşı olardı ki, Azərbaycan ordusundan azad 

olunmuş rus zabitləri, etibarsız element kimi Azərbaycan hü-

dudlarından kənar ediləydi. Lakin ümumi siyasi vəziyyətin bu 

məsələyə münasibətini bilmədiyimdən, xahiş edirəm, bu haq-

da  mənə  məlumat  verəsiniz.  Sizin  qərarınızın  nəticəsini 

bilmək istərdim”. 

Sovet hakimiyyəti illərində Səməd bəy Mehmandarov haq-

qında cəmi iki: 1946-cı il mayor Hacıağa İbrahimbəylinin “Səməd 

bəy Mehmandarov” (18 səhifəlik) və 1977-ci ildə polkovnik, tarix 

elmləri namizədi Əli Abbasovun “General Səməd bəy Mehman-

darov” (80 səhifəlik) kitabçaları nəşr olunmuşdur. İndiyənədək 

Şəmistan Nəzirli

451

1918-1920-ci illərin sənədləri nə tarixçilərin, nə də S.Mehmanda-

rov tədqiqatçılarının sərəncamına verilmədiyindən şöhrətli ge-

nerallarımızın həmin illərdə daxilən hansı hisslər keçirdiyindən, 

ən  başlıcası,  azərbaycanlı  kimi  vətəndaşlıq  təəssübkeşliyindən 

bixəbər olmuşuq. 

Demokratiyanın sayəsində yeni açılan arxiv sənədləri arasın-

da ilk hərb nazirimizin çoxlu teleqramları, əmr və raportları işıq 

üzü gördü. Bu sənədlər o vaxtkı ordumuz, zabit və əsgər heyə ti-

miz haqqında qiymətli məlumatlar verir.

* * *

Lənkəran qəzası sakinlərinə müraciətnamə 

Vətəndaşlar! 

Azərbaycan Respublikası Dövlətinin xahişi ilə mən Lənkəran qəza-

sına dəstə göndərirəm. Vətəndaş müharibəsinə birdəfəlik son qoymaq, 

qayda-qanun yaratmaq, Sizi dinc əhaliyə əzab verən zorakı dəs tələrdən 

və qatillərdən azad etmək işi bu dəstəyə tapşırılıb.

Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olan qəzada məskunlaşmış bütün 

millətlərə  ədalətli  münasibət  bəsləyən Azərbaycan  qoşunları  Sizə  qa-

nun daşıyıcıları kimi göndərilirlər.

Silahlı  qüvvələrin  himayəsi  ilə  ölkənin  bütün  sahələrinin  idarə 

olun masında təcili mülki idarəetmə bərpa ediləcək. Mən əminəm ki, Siz 

özünüz də Azərbaycan Respublikasının gələcək tamhüquqlu vətən daş-

ları kimi sülh şəraitində birgə yaşamağın möhkəm əsasının qoyulması 

marağındasınız və görəcəyiniz bütün tədbirlər ölkədə qanun-qaydanın 

bərpa olunmasında hökumətin bütün qanuni əmrlərinin könüllü surət-

də yerinə yetirilməsində və Azərbaycan Respublikası Dövlətinin nüma-

yən dələrinə  öz  xeyirxah  münasibətinizlə  imkan  daxilində  kömək lik 

göstərəcəksiniz. 

Bununla bərabər, Sizi əmin edirəm ki, Sovetlər, Komitetlər və ya 

“Muğan Respublikası” adı altında heç bir sərbəst təşkilatların yaradıl-

masına yol verilməyəcək. 

Lənkəran qəzasında yeganə – Azərbaycan Respublikası hakimiyyəti 

tanınır və onun verdiyi qanunlara qulaq asmayan hər bir şəxs müharibə 

dövrünün qanunlarına əsasən qiyamçı kimi məsuliyyətə cəlb olunacaq.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

452

Dəstə rəisinin göstərişi ilə əhali silahları təhvil verməlidir, kim əmri 

yerinə yetirməsə, hərbi-səhra məhkəməsinin sərəncamına veriləcək. 

Xəbərdar edirəm ki, rus əhalisinə qarşı hər hansı bir zorakarlığa və 

soyğunçuluğa yol verməyəcəyəm, çünki qəzada yaşayan başqa mil lət-

lərin nümayəndəsi kimi onları da Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı 

sayıram. 

Amma  rus  əhalisinin  şəxsiyyətinə  və  toxunulmazlığına  təminat 

verərək, mən onlardan da yerli hakimiyyətin verdiyi qanunların yerinə 

yetirməsinə əməl etmələrini tələb edirəm.

Hər bir silahlı müqavimət ölüm cəzası ilə cəzalanacaq və belə hallar-

da qoşunlara amansız olmaları haqda əmr olunub.

Bu və ya digər bəhanələrlə xalqı ordu və hökumət əleyhinə qaldıran-

ları bu haqda xəbərdar edirəm.

Mən də öz növbəmdə dəstə rəisinə

1

 əmr etmişəm ki, qoşunun əhaliyə 

heç bir xətər toxundurmaması haqda ölçü götürsün və dinc əhaliyə qar-

şı hər cür zorakılıq göstərən günahkarlar ciddi cəzalansınlar.

Azərbaycan Respublikasının hərb naziri,

Tam Artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov.

General-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç. 

23.07.1919-cu il, Bakı şəhəri

21 oktyabr 1919-cu il Lənkərandan teleqram 

Lənkəran Şəhər duması əhalinin istəyi ilə 15 oktyabr tarixli yığın-

cağında  hərb  naziri  general  Səməd  bəy  Mehmandarovu  Respublika 

parlamentinə üzv seçmişdir. 

Şəhər Dumasının üzvləri

1

  General-mayor Həbib bəy Hacı Yusif oğlu Səlimov (1881-1920) – Ş.N. 

Şəmistan Nəzirli

453

TÜRK İRSİNİ ÖYRƏDƏN GENERAL

Şöhrətli generalımız Səməd bəy Mehmandarovun 1918-1920-

ci illərdəki fəaliyyəti xalqımız qarşısında əvəzsizdir. Onun Milli 

Ordunun  yaradılmasındakı  müstəsna  rolu,  1918-ci  il  dekabrın 

25-də Azərbaycan xalqına müraciəti, əsgər və zabit heyəti qarşı-

sında  ata  nəsihətli  (həmin  ili  Səməd  bəy  Mehmandarovun  63 

yaşı vardı – Ş.N.) çıxışları və nəhayət, güclü Vətən təəssübkeşliyi 

qırx minə yaxın əsgəri olan nizami ordu yaratmağa səbəb oldu.

Səməd bəy Mehmandarov haqlı olaraq yazırdı ki, düşmənə 

qarşı mübarizə tədbirlərindən biri də xalq içərisində sağlam mil-

li hisslərin yaradılmasıdır. Bu vəziyyət Azərbaycan Respublika-

sının yaranmaqda olan gənc ordusu üçün xüsusilə zəruridir. Yu-

xudan yenicə oyanmış xalqda sağlam, milli hissi oyatmalıyıq… 

Xalq arasında türk irsinin milli hisslərini və vüqarını qaldırmaq 

üçün xalqı, qoşunlarımızı onun tarixi keçmişi ilə tanış etməliyik. 

Səksən  ilə  yaxın  əl  vurmadığımız  1918-1920-ci  illərin  arxiv 

qovluqları açıldıqca bizə məlum olur ki, ilyarım fəaliyyətdə olan 

Milli Ordu tariximiz çox zəngin olmuşdur. O da məlum olur ki, 

hərb  tariximizi  zənginləşdirən  tam  artilleriya  generalı  Səməd 

bəy Mehmandarovun və Əli ağa Şıxlinskinin rəhbərliyi ilə, onla-

rın silahdaşları general Həbib bəy Səlimovun, Məmməd bəy Sul-

keviçin, şahzadə Əmir Kazım Mirzə Qacarın, Cavad bəy Şıxlins-

kinin, Murad Gəray bəy Tlexasın, Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı-

nın, Teymur bəy Novruzovun, Süleyman bəy Əfəndiyevin, to-

poqraf-general İbrahim ağa Vəkilovun misilsiz fəaliyyəti olmuş-

dur.

Port-Arturda, Birinci cahan savaşında və 1918-1920-ci illərdə 

şərəfli  döyüş  yolu  keçən  general  Səməd  bəy  Mehmandarovun 

haqqında  araşdırmalar  apardıqca  o  illərin  sənədlərində  və 

qəzetlərində onun çıxışlarına, nitqlərinə rast gəlmək olur. 

Belə tarixi sənədlərdən bixəbər olduğumuza görə bəzi “sapı 

özümüzdən” olan nadanlar keçmiş sərkərdələrimiz barədə artıq-

əskik danışırlar. Onlar hətta “hücuma” keçərək yazırlar ki, niyə 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

454

Mehmandarovun,  Şıxlinskinin  və  başqa  sərkərdələrimizin  Na-

poleon,  Kutuzov,  Suvorov  kimi  müdrik  fikirləri,  hərbi-elmi 

əsərləri qalmayıb. Bir sözlə, özümüzünkülərə qeyri-vətənpərvər 

damğası  vururlar.  Onda  belələrinə  cavab  vermək  çox  ağır  və 

əzablı olur. Bu müasir “vətənpərvərlərə” başa salmaq lazımdır 

ki,  totalitar  rejim  səksən  ilə  yaxın  onların  Aprel  çevrilişindən 

əvvəlki fəaliyyətinə “tamamilə məxfidir” möhürünü vurub. İndi 

budur, aşkarlığın sayəsində səksən beş ildən sonra belələrinə ge-

neral Səməd bəy Mehmandarovun Azərbaycan Hərbiyyə Məktə-

binin ikinci buraxılışında, 1926-cı il sentyabrın 15-də elə diyi tari-

xi çıxışı cavab verir.

Həmin  ili  Azərbaycan  Hərbiyyə  Məktəbində  Səməd  bəy 

Meh man darov  topçuluqdan  rusca,  Əli  ağa  Şıxlinski  isə  Azər-

baycan dilində mühazirələr oxuyurdular.

Onlar həm də 1921-ci ildə öz təşəbbüsləri ilə yaratdıqları Bakı 

Qarnizonu Hərbi-Elmi Cəmiyyətinin üzvü idilər. 

Çıxış Azərbaycan oxucularına ilk dəfə təqdim olunur.

Azərbaycan hərbi məktəbinin ikinci buraxılışı haqqında

Yoldaşlar!  Bu  gün  biz  yeni  qırmızı  komandirlər  kimi  sizi 

təbrik edirik.

Qırmızı komandir kimi siz daha müstəqil yola çıxdınız. Bu 

müstəqil yolda sizi çətin və məsul iş gözləyir. Həmin işin baca-

rıqla və vicdanla yerinə yetirilməsi sizin tabeliyinizdə olan adam

-

ların döyüş hazırlığı səviyyəsindən asılıdır. Öz xidməti və döyüş 

təcrübəmdən  istifadə  edərək  sizin  üçün  bu  əlamətdar  gündə 

həmin iş haqqında bir neçə söz demək istəyirəm.

Azərbaycan hərbi məktəbini qurtaran sizlər, yoldaşlar, möh-

kəm yadda saxlamalısınız ki, heç bir məktəb, hətta ali məktəb də 

olsa, tam bilik vermir, gəncləri gələcək özünütək milləşdirməyə 

hazırlayaraq  buraxır.  Bu  cəhəti  biz  hərbi  qulluqçular  xüsusilə 

yadda saxlamalıyıq, çünki, ümumiyyətlə, hərbi işdə, əsasən də 

qüdrətli  mübarizə  vasitəsi  olan  artilleriyada  öz  əksini  tapan 

hərbi texnika böyük müvəffəqiyyətlərə nail olmuşdur.

Şəmistan Nəzirli

455

Texnika və taktika bir-birilə ayrılmaz surətdə əlaqədardır və 

texnikanın inkişafı taktika sahəsində böyük dəyişikliklərə səbəb 

olur. Daimi yeni hərbi-texniki  kəşflər sayəsində artilleriya atə-

şinin  gücü  ilbəil  artır,  döyüşün  üsullarını  və  taktiki  xüsusiy-

yətlərini, hücum və müdafiə formalarını əsaslı surətdə dəyişdirir. 

Buna görə də müasir tələblərdən geri qalmamaq üçün, yoldaşlar, 

siz  yorulmadan  öz  üzərinizdə  ciddi  çalışmalı,  geri  qalmamaq 

üçün  cari  hərbi  əməliyyatı  diqqətlə  izləməlisiniz,  başqa  sözlə, 

yenə də öyrənmək və öyrənmək lazımdır. Bu tələblərə əməl etsə-

niz, siz öz yerinizə layiq olacaqsınız və tabeliyinizdə olanların 

hüsn-rəğbətini qazanacaqsınız.

Texnikanın inkişafı və artilleriya atəşinin artan gücü ilə yana-

şı, mən deməliyəm ki, irəli getmək coşqunluğu ideyası ilə ruhla-

nan qoşunlarda əsas amil insandır, texnika isə ikinci dərəcəlidir, 

çünki texnikanı da insan idarə edir.

Hərbi-elmi cəmiyyətdəki məruzələrimdən birində, yoldaşlar, 

mən demişdim ki, hərbi iş yaradıcı işdir, bu işdə təcrübə və prak-

tikanın böyük əhəmiyyəti vardır, bu təcrübə və praktika bir çox 

nəzəri  müddəaları  üstələməlidir.  Bunu  deməklə  mən  nəzəriy-

yənin əhəmiyyətini heç də azaltmıram, çünki hərbi sənət nəzəriy-

yəsi  həmin  praktikadan  doğmuşdur.  Əgər  bu  belədirsə,  onda 

baca rıq, təcrübə və praktikanı hansı vasitələrlə mənimsəmək olar? 

Müharibə  dövründə  bacarıq  və  təcrübə  şəxsi  praktika  ilə, 

sülh dövründə isə sülh və müharibə dövrlərində göstərişlərini 

rəhbər  kimi  qəbul  etdiyimiz  nizamnamələrini  əsaslı  surətdə 

öyrənməklə, texniki tapşırıqla çölə çıxmaqla, ikitərəfli manevr-

lərlə, komanda heyətinin çöl təlimləri ilə, hərb tarixini öyrənməklə 

və b. üsullarla qazanılır.

Bunları mən geniş izah etməyəcəyəm, öyrənilməsinə böyük 

əhəmiyyət verdiyim hərb tarixi üzərində dayanacağam. 

Hərb tarixini öyrənmək dünya görüşünü genişləndirir, tənqidə 

qabil olan adamın zəkasını, fərasətini və bacarığını inkişaf etdi-

rir. Hərb tarixini öyrənməklə siz ovcunuzun içi kimi bu və ya o 

tərəfin səhvini görürsünüz. Görürsünüz ki, nə etmək olar və nə 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

456

etməmək lazım deyil. Hərb tarixini öyrənməklə siz çox mürəkkəb 

vəziyyətdən baş çıxarmaq, həmin vəziyyətə uyğun bu və ya digər 

qərar qəbul etmək vərdişləri qazanırsınız. Hərb tarixini öyrən-

məklə siz qoşunların müharibədə çəkdikləri əziyyətlərin qarşısı-

nı almağa təminat verirsiniz. 

Mən  belə  fikirləşirəm  ki,  hərb  tarixini  öyrənməyin  əhəmiy-

yətini başa düşmək üçün bu deyilənlər də kifayətdir.

Buna görə də mən belə hesab edirəm ki, sizin özünüzü həsr 

etdiyiniz sahədə müvəffəqiyyət qazanmağınız üçün hərb tarixi 

kitabı hər bir hərbi qulluqçunun stolüstü kitabı olmalıdır.

Sizin hər bir müvəffəqiyyətiniz sizin keçmiş rəisinizi sevin-

dirəcək, çünki onlar sizin müvəffəqiyyətinizdə öz zəhmətlərinin 

və öz məsləhətlərinin bir hissəsini görəcəklər.

Sizinlə vidalaşanda sizə demək istədiyim bunlardır. İndi isə, 

yoldaşlar, mənim ən xoş və səmimi arzularımı qəbul edin.

Səməd bəy MEHMANDAROV 

15 sentyabr 1926-cı il

İki il sonra səhhətinə görə istefaya çıxan general Səməd bəy 

Mehmandarova dövlət yüz manat pensiya kəsmişdir. 1931-ci ilin 

fevralın 12-də Bakıda vəfat edən S.Mehmandarov keçmiş Çəm-

bərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər xiyabanında – Ş.N.) 

dəfn olunmuşdur. Sonralar – 1939-cu ildə bolşevik S.M.Kirova 

heykəl  qoyulanda  həmin  qəbiristanlıq  dağıdılmışdır.  O  illərdə 

generalın ailəsi sürgündə idi. Qəbri başqa yerə köçürülmədiyindən 

yerlə yeksan edilmişdir.

* * *

Uzun müddət yad ölkədə – Rusiyada yaşayıb qulluq etməsinə 

baxmayaraq, böyük sərkərdəmiz Səməd bəy Mehmandarov mil-

li hisslərdən, milli varlığından uzaqlaşmamışdır. O, 1892-1894-

cü illərdə “Novoye obozreniye” qəzetində “İslam dini və onun 

əhəmiyyəti barədə”, “Necə edək?”, “Müsəlmanların geridə qal-

malarının səbəbləri”, “Şiələrin yeni misteriyaları”, “Müsəlman-

Şəmistan Nəzirli

457

ların öz-özlərinə işgəncə vermələri haqqında” və “Şiələrdə dini 

misteriyanın  mənşəyi”  adlı  silsilə  məqalələri  ilə  çıxış  etmişdir. 

İslam  dininin  çox  yayıldığı  bir  ölkədə  ona  tənqidi  yanaşmaq, 

əlbəttə, öz dövründə böyük cəsarət tələb edirdi. Özünün dini ba-

xışlarında ardıcıl və barışmaz olan Səməd bəy Mehmandarov ilk 

növbədə xalq maarifini inkişaf etdirməyə və ruhani başçılarını 

müftəxorluq  azarından  uzaqlaşmağa  çağırırdı:  “İslamın  keç-

mişinə  müraciət  etmək,  onun  tarixini  diqqətlə  öyrənmək,  bu 

tarixdə diqqətəlayiq nə varsa hamısını toplamaq lazımdır”.

Polkovnik  Səməd  bəy  Mehmandarov  “Necə  edək?”  silsilə 

mə qalələrində Quranın tərtib edilməsi tarixindən və Məhəmməd 

Peyğəmbərin şəxsiyyətindən geniş söhbət açır. O yazır ki, Quran 

üçün hamıdan əvvəl və hamıdan çox Məhəmməd Peyğəmbər ta-

rix  qarşısında  məsuliyyət  daşıyır.  Tarixi  mənbələr  göstərir  ki, 

Məhəmməd  çox  ağıllı,  yaradıcılıq  dühasına  və  gözəl  danışıq 

qabi liyyətinə malik bir adam idi. Həyat tərzində sadəlik, düzlük, 

ədalətlilik, mərdlik, alicənablıq, hamı ilə rəftarında səmimilik və 

bərabərlik dağınıq və pərakəndə ərəb qəbilələrini birləşdirən bu 

din  və  dövlət  islahatçısının  xarakterik  xüsusiyyətləri  idi… 

Məhəm məd Peyğəmbər ömrünün axırına kimi öz dövrünün ən 

nəcib şəxsiyyətlərdən biri olaraq qaldı. 

Həmin illərdə Varşava Hərbi Dairəsində qulluq edən polkovnik 

Səməd bəy Mehmandarov “Tərcüman” qəzetinin redaktoru İsma-

yıl bəy Qasprinskidən, Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminari-

yasında müəllim işləyən ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlidən, 

lənkəranlı müəllim Teymur bəy Bayraməlibəyovdan və tarixçi-alim 

Əhməd bəy Cavanşirdən polemik cavablar almışdı.

Firidun bəy Köçərli Səməd bəy Mehmandarovu dinə tənqidi 

münasibət bəslədiyinə və buna görə də guya dindarların hiss-

lərinə toxunduğuna görə tənqid etmişdi.

Firidun bəy Köçərli “Tərcüman” qəzetinin redaktoru İ.Qas-

prinskiyə  “hücum”  edir,  onu  Səməd  bəy  Mehmandarovun 

“Necə edək?” məqaləsinə tənqidi münasibət bəsləməməkdə gü-

nahlandırırdı.  “Tərcüman”ın  abunəçisi  kimi  F.Köçərli  həmin 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

458

qəzetin səhifələrində S.Mehmandarova həsr olunmuş məqaləni 

oxumuşdu. Lakin İsmayıl bəy Qasprinski “Necə edək?” məqa-

ləsinin müəllifini nəinki tənqid etmişdi, hətta, “Novoye obozre-

niye” redaksiyasına göndərdiyi məktubda onun bəzi fikirlərinə 

müəyyən qədər tərəfdar çıxmışdı.

Səməd bəy Mehmandarovun Məhəmməd Peyğəmbərin şəx-

siyyətindən  müsbət  danışdığına  görə  İsmayıl  bəy  Qasprinski 

əvvəlki məktubundakı kimi onu hirslə tənqid etməyir, İslam di-

nini islah etmək məsələsində onun fikrinə şərik çıxır. O, Səməd 

bəyə razılığını bildirib yazır ki, artıq İslam dini haqqında ümid-

siz məqalələr yazmır. Bu dindən barışdırıcı tonda danışır, müsəl-

manın  cəhalətini  və  durğunluğunu  müalicə  etmək  tədbirlərini 

irəli sürür. 

Səməd bəy Mehmandarovun həmin məqalələri yazdığı dövr-

dən yüz on ildən çox bir vaxt keçir. Lakin onlar bu günlərimiz 

üçün də əhəmiyyətlidir. Həmin yazılarda qaldırılan məsələlər – 

xüsusilə, xalqın geriliyini görən ziyalı “müsəlmanlara” mədəni 

tərəqqi yolunu tutmaq vəzifəsini tövsiyə etməsi onun islam dini-

ni incəliklərinə qədər bilməsinə dəlalət edir. O, cəsarətli çıxışları 

ilə müsəlman cəmiyyətindəki bəlalardan xalqı xilas etməyə çağı-

rır.  Səməd  bəy  Mehmandarov  təhsil  və  maarifdə  qızların  və 

gələcək  anaların  təhsil  almalarına  xüsusi  əhəmiyyət  verirdi. 

Müsəlman  geriliyinin  səbəbini  İslamdakı  bəzi  ehkamların 

məhvedici  təsirində  axtarırdı.  O,  Firidun  bəy  Köçərliyə  cavab 

məktubunda yazırdı ki, ayrı-ayrı şəxslər və silklər əksər hallarda 

eqoist niyyətlərlə xalq kütlələri içərisində mövhumatın qorunub 

saxlanılmasına və inkişaf etdirilməsinə çalışmışlar. Çünki onlar 

öz nüfuzlarını, qüdrət və sərvətlərini həmin mövhumat hesabı-

na əldə etmişlər. Bunun da nəticəsində dini təmayüllər amansız 

təhriflərə məruz qalmışdır.

Yad  mühitdə  yaşamasına  və  hərbiçi  olmasına  baxmayaraq 

Səməd  bəy  Mehmandarov  müsəlmanın  tutulduğu  azarı  görür 

və dərk edirdi. Şəxsi mənafeyini dövlət mənafeyindən üstün tu-

tanlara  qarşı  çıxış  edərək  vətəndaş  yanğısı  ilə  qeyd  edirdi  ki, 

Şəmistan Nəzirli

459

müsəlmanları bekar, müftəxor, pozğun intriqa azarına tutulmuş 

geniş hüquq və güzəştlərə malik olan, hökumət yanında sözləri 

keçən, lakin buna baxmayaraq, heç bir işdən yapışmayaraq öz 

şəxsi  mənafelərini  güdən,  ictimai  və  dövlət  mənafeyini  də  öz 

xeyirləri ilə ölçən, canlı, azad fikrin hər bir təzahürünə qarşı çı-

xan ləyaqətsiz qəyyumların (bəzi din xadimlərinin) pəncəsindən 

xilas edə biləcək qüvvəni haradan tapmalı?