SeyfəDDĠn qəNĠyev

III FƏSĠL 
 
ġAMAXI ERMƏNĠ TERRORUNDAN AZAD OLUNDU 
 
Şamaxı, Ağsu, Göyçay əraziləri bolşevik-daşnak ordusunun əlinə keçəndən 
sonra S.Şaumyan və onun əlaltıları - S.Lalayev və A.Əmiryan 20-25 mindən artıq 
çoxsu  da  erməni  cəlladlarından  təşkil  olunmuş  ordunun  Gəncəyə  hücum  planını 
hazırlayırdılar. 
Beləliklə,  Azərbaycan  ərazisinin  çox  hissəsi  günü-gündən  erməni-daşnak 
ordusu  tərəfindən  işğal  edilməyə  başlandı.  Nəticədə  əhali  qətlə  yetirilir,  kəndlər, 
şəhərlər  xarablıqlara  çevrilir,  xalqın  maddi-mədəniyyət  abidələri  yer  üzündən 
silinir, əhali qaçqın-köçkün vəziyyətinə düşür, bir sözlə, ölkə qan içində üzürdü. 
Azərbaycanlılara  kömək  etmək,  xalqı  qandan-qadadan,  daşnak-bolşevik 
zülmündən xilas etmək, bu bəladan, faciədən qurtarmaq üçün Türkiyə hökumətinin 
hərbi  naziri  Ənvər  Paşa  Qafqaz  İslam  Ordusu  yaradılmasını  məsləhət  bilir.  Odur 
ki,  ilk  öncə  ögey  qardaşı  general  Nuru  Paşanı  təlimatlandırır.  Bundan  sonra  o, 
Qafqaz  İslam  Ordusunun  məqsəd  və  vəzifələri  haqqında  məsləkdaşlarına  izahat 
verir. Bu müqəddəs təşəbbüs nazirin məsləkdaşları tərəfindən alqışlanır. 
“Ənvər  Paşanın  əsas  məqsədi  Türkiyə  nizami 
qoşunlarının  köməyi  ilə  Təbrizdən  Dağıstana,  Tehrandan 
Türkistana  qədər  olan  bütün  əraziləri  nəzarət  altına  almaq, 
onları  yadelli  işğalçıların  əlindən  qoparmaq,  imkan 
daxilində  bu  yerlərdə  milli  hökumətlərin  yaradılması  üçün 
ictimai-siyasi zəminə nail olmadıqdan ibarət idi”. 
Odur  ki,  Nuru  Paşa  1918-ci  il  aprel  ayının  8-də  öz 
ordusu  ilə  Azərbaycana  yola  düşür  və  may  ayının  25-də 
Gəncəyə çatır, fəaliyyətə başlayır. Bir neçə gün sonra, yəni, 
1918-ci  ilin  may  ayının  28-də  Azərbaycan  Demokratik 
Cümhuriyyəti  öz  müstəqilliyini  elan  edir.  Cümhuriyyətin 
təşkil etdiyi Milli Məclisdə Məmməd Əmin Rəsulzadə sədr seçilir. Hökumətin ilk 
Baş naziri Fətəli xan Xoyski (səkkiz nəfər nazir təyin olunmuşdur) olur”.
49
 
Bu  zaman  Azərbaycanın  bir  çox  bölgələri  kimi  Bakı  da  S.Şaumyanın 
tərəfdarlarının əlində olduğu üçün paytaxt Gəncə şəhəri seçilmişdir. 
1950-ci il aprel ayının 28-də M.Ə.Rəsulzadə Atatürk Xalq evində oxuduğu 
məruzədə  həmin  illəri  xatırlayaraq  deyirdi:  “Cümhuriyyət  qurulan  zaman  silahlı 
                                                           
49
 V. Arzumanlı. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycanın erməni-rus işğalından təmizlənməsi, “Elturan” 
jurnalı. Bakı, 1999. N 1-2, səh.9. 

42 
 
rus  qüvvələrinə  arxalanan  bolşeviklər  Azərbaycanın  paytaxtı  Bakını  zəbt  etdilər, 
türk-müsəlman  əhalisini  qırğına  verdilər  və  Gəncədəki  Milli  Azərbaycan 
qüvvələrini  də  hədələməyə  başladılar.  Bu  təhlükə  qarşısında  1918-ci  il  4  iyunda 
Batumda o zamankı Osmanlı hökuməti nümayəndələri ilə bir müqavilə imzalandı 
və bu müqaviləyə görə, türk ordusu azərbaycanlı qardaşlarının köməyinə gəldi və 
1918-ci  ilin  15  sentyabrında  birləşmiş  qüvəllər  Bakını  qəsbkar  əllərdən  xilas 
etdilər”.
50
 
Gəncədə  və  Gəncə  yaxınlığında  mövqe  tutmuş  düşmən  ünsürləri 
susdurduqdan sonra Qafqaz İslam Ordusu Şərqə doğru hərəkət etməyə başladı. Ən 
böyük  və  ağır  döyüşlərdən  biri  Göyçayda  oldu.  Artıq  bu  zaman  “Şimal  yolu  ilə 
Göyçay qəsəbəsinə yaxınlaşan bolşevik rus və erməni qüvvələri keçdikləri erməni 
yaşayış  məntəqələrindən  canlı  qüvvə  və  təminat  toplayaraq  28-30  minlik  orduya 
çevrilmişdilər”.
51
 
Nuru  Paşanın  rəhbərlik  etdiyi  Qafqaz  İslam  Ordusu  bu  döyüşdə  bolşevik-
daşnak hissəsinin burnunu ovdu və Bakı səmtə yol aldı. Belə bir qələbədən sonra 
erməni terrorçularının zülmündən cana doymuş Azərbaycan xalqının igid övladları, 
könüllü dəstələr nizami orduya daxil olmağa başladılar. 
Nuru  Paşanın  ordusuna  könüllü  qoşulanlar  arasında  erməni  qatillərindən 
həmyerlilərinin  intiqamını  almağa  hər  cür,  hər  vaxt  hazır  olan  şamaxılılar  da  var 
idi. “Şamaxıda cavanlardan ibarət təşkil etdiyi dəstəyə gecəli-gündüzlü təlim keçən 
Osman  Əfəndi  az  bir  zamanda  onlardan  sərrast  atıcılar  yetişdirməyə  müvəffəş 
olmuşdu.  Bu  dəstə  ermənilərlə  aparılan  döyüşlərdə  ermənilərin  bir  çox 
hücumlarının  qarşısını  ala  bilmişdi.  Osman  Əfəndi  Göyçaya  gəldiyi  iki  günün 
içərisində orduya 60 nəfər könüllü cəlb etmişdi. Göyçaya varid olan müzəffər türk-
osmanlı ordusunun tərkibinə qatıla bilmələri üçün hazırlanmışdı. 
Qafqaz  İslam  Ordusunun  zərbi-dəstinə  davam  gətirə  bilməyən  25-30 
mindən artıq olan bolşevik-daşnak ordusu geri çəkilməyə başladı. Kürdəmir, Ağsu 
azad  edildi.  İşin  dəhşəti  onda  idi  ki,  yağı  düşmən  geri  çəkildikdə  daha  çox  və 
dəhşətli  faciələr  törədirdilər,  yaşayış  məntəqələrində  adda-budda  salamat  qalmış 
tikililəri yandırır, heç kimə, heç nəyə rəhm etmirdilər. 
Məğlubiyyətlərindən  daha  da  vəhşiləşən  erməni-daşnakları  təsadüfən  rast 
gəldikləri  azərbaycanlılara  ağlasığmaz  işgəncələr  verir,  sonra  da  yerindəcə 
güllələyirdilər. 
Müzəffər  Nuru  Paşa  ordusu  iyul  ayının  20-də  Şamaxını  azad  etdi. 
Təxminən, dörd ay ərzində Şamaxı şəhəri yerlə-yeksan olmuş, şəhərin quruca adı 
qalmışdı. Erməni daşnaklarının ayağı dəydiyi müsəlman kəndləri isə tamamilə yox 
edilmişdi.  Şəhər  azad  edildikdən  sonra  müxtəlif  yerlərdə  gizlənmiş  insanlar  türk 
ordusunun pişvazına çıxırdılar. 
                                                           
50
 M.Ə.Rəsulzadə - Əsrimizin Siyavuşu. B. 1991, s. 90. 
51
 Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı Ordusunun Qafqaz hərəkatı. Bakı 1998, səh. 25. 

43 
 
Uzun bir müddət qorxu, həyəcan, aclıq, səfalət içində yaşamış bu insanların 
üzündə kiçik də olsa ümid, sevinc işığı sezilirdi. 
Mənbələrdən: “Türk ordusu Şamaxıya, demək olar ki, küçələrdə, həyətlərdə 
yüzlərlə  yandırılmış,  tüstüsü  göyə  qalxmış  mülklərin,  binaların,  evlərin  və 
dalanların,  eləcə  də,  içərisində,  kömürə-külə  dönmüş,  vaxtın  istisinin  təsirindən, 
şişib  dağılmış,  çürüməkdə  olan  çoxlu  insan  cəsədləri  ilə  dolu  olan  vaxtda  gəlib 
çıxmışdı.  Yandırılmış  binaların  alovu  artıq  sönmüş  olsa  da,  əmələ  gəlmiş 
xarabalıqlardan həm də yüksələn tüstünün və kül tozlarının təsirindən nəfəs almaq 
çətinləşirdi”.
52
 
Hacı  Musa  Tağı  oğlunun  yaddaşından:  “Bizim  evimiz  Sarıtorpaq 
məhəlləsində  idi.  Bu  məhəllədə  varlı-karlı  insanların,  kübarların  imarətləri  daha 
çox idi. Şəhər azad ediləndən üç gün sonra evimizə qayıtdıq. Şəhər xarabazar idi. 
Türk  əsgərləri  şəhərə  daxil  olanda  hamımız  onlara  baş  endirdik.  Mən  1902-ci  il 
zəlzələsini  də  görmüşdüm.  Ermənilərin  şəhərdə  törətdikləri  fəlakət  zəlzələdən  də 
betər idi. Evimizdən, qonşuların mülklərindən əsər-əlamət qalmamışdı. Yay olduğu 
üçün ətrafı iy, qoxu bürümüşdü. Əslində isə bir dənə də olsun bütöv cəsəd yox idi. 
İtlərin,  siçovluların,  tülkülərin  paraladığı  meyitlər  dəhşətli  görkəmə  düşmüşdü. 
Şamaxıya qayıdan insanlar fəryad edə-edə ilk əvvəl məhəllədəki insan cəsədlərini, 
eləcə  də,  cəsədlərdən  ayrı  düşmüş  bədən  üzvlərini  -  qol,  baş,  qıç,  əl-ayaqları 
toplamağa  başladılar.  Bir  neçə  gün  içində  yüzlərlə  insan  cəsədləri  toplanıb  dəfn 
edildi.  Çoxsu  da  məscidinin  həyəti  və  Şamaxının  Qəriblər  qəbrisitanlığında. 
Bundan əlavə, insan cəsədlərinin, külü məscidlərdə də basdırılırdı. Bu işlərin icrası 
zamanı  türk  əsgərləri  də  fəal  iştirak  edirdilər.  Belə  vaxtlarda  bizim  hansı  hissləri 
keçirdiyimizi söyləmək o qədər də asan deyildi. Ürəyi gedən, ağlamaqdan göz yaşı 
quruyan, ah-fəryaddan səsi batan insanlar yüzlərlə idi. Demək olar ki, 1919-cu ilin 
qışına  kimi  şəhər  hələ  yaxşı  təmizlənməmişdi.  Azərbaycanın  müxtəlif  ərazilərinə 
didərgin  düşmüş  şamaxılılar  yavaş-yavaş  şəhərə  qayıtmağa  başladılar.  Mən 
qonşumuz  Ağamirzənin ailəsinin şəhərə qayıtmasının şahidi olmuşam. Bizdən iki 
tin,  o  biri  tərəf  “İmamlı”da  yaşayırdılar.  Ağamirzənin  evi  tam  uçmuşdur.  Bir 
oğlunu  ermənilər  öldürmüşdülər.  Onun  qırxa  yaxın  yaşı  olardı.  Anası  Püstə  nənə 
də  sağ  idi.  Həyətə  çatdılar.  Ailə  yerindəcə  donmuşdu.  Ana,  Ağamirzə  ilə  yoldaşı 
Güllü  və  oğlanları  Niyaz,  Nuru  evin  uçmayan  divarına  söykənib  ağlamağa 
başladılar.  
Ağamirzə  arvadı  Güllü  ilə  evin  xarabalığına  cumdular.  Bir  saata  yaxın 
yanmış  daş-torpağı  ələk-vələk  elədilər.  Ən  nəhayət,  Ağamirzənin  dəhşətli  səsi 
hamımızı  diksindirdi.  O,  atası  İmamlı  məscidinin  mollası  Məşədi  Əsədin  yanıb-
kösəvə  dönmüş  cəsədini  daşların  arasında  tapa  bilmişdi.  Ağamirzə  cavan  olduğu 
üçün atam onu güclə kənara çəkdi, anam Güllünü və uşaqları alaçığımıza gətirdi. 
                                                           
52
 S.Ələsgərova, İ.Məmmədli. Şəhid türk zabiti məzan, “Vışka” qəzeti, 21.VI.2000. 
 

44 
 
Özü  geri  qayıdıb  qonşumuz  Paşa  və  Soltan  dayı  ilə  işə  başladılar.  Molla  Əsədin 
yanmış sümüklərini bir parçanın arasına yığdılar. Sonra aparıb qəbiristanlıqda dəfn 
etdilər.  Dünyalar  yola  salmış  Püstə  nənə  ömür-gün  yoldaşının  belə  vəziyyətə 
düşməsinə,  alışıb  yanırdı.  80  yaşlı  ağbirçək  nə  edəcəyini  bilmirdi.  Çarə  bir  göz 
yaşına,  bir  də  zəif  səslə  söylədiyi  ağılara  qalmışdı.  Özü  də  çarəsiz  qadın  yanmış 
evlərinin salamat qalmış hər daşını öpə-öpə söyləyirdi bu ağıları: 
 
Mən aşıq qannıları,  
Qan tutsun qannıları,  
Qudurmuş it olaram,  
Tutaram canlıları. 
 
Pirtirəki dağımdı,  
Qoynu qəm oylağımdı,  
Yaş tökər leysan kimi  
Deyər, yaman çağımdı. 
 
Mən aşiqəm belə yaz,  
Belə oxu, belə yaz,  
Məni evimdən etdin  
Gəlmiyəydin belə, yaz. 
 
Taleyləri bir-birinə oxşar olan qonşular səsə yığılıb dərdlərini göz yaşlarına 
qata-qata şivən qopardılar”.
53
 
Şahidlərin  dediklərindən:  “Şamaxı  kəndlərinin  birində  qadınlar  ağasaqqal 
ruhaninin  -  kəndin  mollasının  himayəsinə  sığınırlar  ki,  ermənilər  ixtiyar  yaşlı 
ruhaniyə  hörmət  edib,  onlara  dəyməzlər.  Bu  ümidlə  ruhani  qocanın  olduğu  yerə 
pənah gətirirlər. Lakin qaniçən, quduzlaşmış ermənilər, insanların gözü qabağında 
ruhaninin gözlərini oyur, qulaqlarını kəsir, dərisini soyur, başını bədənindən ayırır, 
ona pənah gətirən qadın və uşaqların hamısını rəhmsizliklə qətlə yetirirlər”. (Umud 
İsrafilov). 
“Şəhərdən çıxa bilməyən qoca, qadın və uşaqları bir yerə yığan ermənilər, 
müqəddəs kitabı  -  “Quranı”  yandırmağı onlara  əmr edirlər. Amma  heç  kəs bu işi 
görməyə  cürət  etmir.  Bundan  qəzəblənən  erməni  terrorçuları,  qaynar  samovarı 
qadın  və  qocaların  kürəyinə  sarıyırlar.  İnsanların  kürəyinin  cızdağı  çıxır.  Cəzaya 
tab  gətirməyən  insanlar  atılıb  düşdükcə  qaynar  su  onların  bütün  bədənini  bişirir. 
“Quran”ı yandırmayan yerdə qalan insanları isə süngüdən keçirir, güllələyir, sonra 
“Quran”la birlikdə odda yandırırlar”. (Bayram Alıxan bəy oğlu). 
                                                           
53
 Xatirə. Ə.Cəfərzadənin arxivindədir. - S.Q. 
 

45 
 
Bəxtiyar  Məhəmmədtağı  oğlunun  dediklərindən:  “Atam  Məhəmmədtağı 
Udulu  Üşüdü  İbadla  kol-kosların,  yanmış  daşların,  külə  qarışıq  tozun-torpağın 
arasından  tapdıqları  yarıyanmış,  yarıcırılmış  kitabları,  ətrafa  səpələnmiş  “Quran” 
vərəqlərini  və  fotoşəkilləri  çantasına  qoyduqdan  sonra,  qərarlaşdırdıqları  kimi, 
Şamaxının  həmin  “İmamlı”  məhləsindəki  ən  böyük  camesi 
sayılan,  ermənilər  tərəfindən  yandırılıb,  Cümə  məscidinə 
gəlib baxmalı idilər. 
Bu  məqsədlə  onlar  Qocamalıbəyovların  xarabalığa 
dönmüş  mülklərinin  -  imarətlərinin  çox  böyük  bağlı-bağatlı 
həyətindən  çıxmağa  hazırlaşdıqdan  sonra  atları  bağladıqları 
yerdən  açıb  yedəklərində  apardıqları  zaman,  qəfildən,  ani 
olaraq  onların  və  atların  ayaqları  altında,  çox  iri,  təxminən, 
pişik  böyüklüyündə  olan  siçovulların  zirzəminin  divarının 
həyətə  açılan  deşiyindən  bir-birinin  ardınca  çıxaraq,  sürətlə 
qaçmalarını  görəndə,  onların  çıxardıqları  çox  iyrənc  səsləri  eşidəndə,  hər  ikisi 
birdən diksinir, atları isə bərk ürkürlər. 
Üşüdü İbad cəld hərəkətlə siçovul dəstəsinin ardınca atəş açır və onların bir 
neçəsini vura bilir. 
Bu dəhşətli, ətürpədici mənzərənin şahidi olan atam və Üşüdü İbad özlərinə 
gələndə ürkmüş atları tutub, bağladıqdan sonra, divarında həyətə açılan deşik olan 
zirzəmiyə baxmaq fikrinə düşürlər. Üşüdü İbad zirzəminin yeni yaranmış qapısını 
təpiklə  vurub  sındırır.  Qaranlıq  zirzəmidə,  əmələ  gəlmiş  dəlmə-deşiklərdən, 
müxtəlif  istiqamətdən  düşən  şüaların  zəif  işığı  altında,  onlar  başları  kəsilmiş, 
didilib-dağılmış  iki  meyit  görürlər.  Siçovulların  hansı  səbəbdən  belə  iri  olmaları 
onlara aydın olur”. 
Məşədi  Hüseynqulu  Əmrah  oğlunun  yaddaşından:  “Şamaxı  məhəllələrində 
ondan artıq məscid var idi. Şəhər azad ediləndən bir az sonra Şamaxıya - xaraba və 
hüzn  içində  olan  bir  diyara  qayıtdıq.  Yanmış  daş,  divar  iyi,  meyitlərin  iyinə 
qarışmışdı.  Məscidlər  yandırılmışdı.  “Cümə”  məscidi  yansa  da,  nisbətən  salamat 
qala  bilmişdi.  Məscidin  içində  bir  aya  yaxın  iş  getdi.  Məscidin  içindəki  külün 
arasından  tamamilə  kösövə  dönmüş  insan  sümükləri,  yanmış  paltar,  palaz,  papaq 
parçaları, saç çəngələri çıxırdı. Ağsaqqaların məsləhəti ilə bütün məscidlərin içində 
olan  külləri  yığıb  dəfn  etdilər.  Doğmalarını  tapmayan  insanlar  o  “kül  qəbrləri” 
ziyarətgah  bilirdilər.  Özü  də  uzun  illər  Cümə  günlərində  hamı  o  kül  qəbrlərin 
yanında  dayanıb  ağı  deyən,  ağlayan  övlad,  qardaş,  ata  dağlı  o  qədər  insanlar 
tanıyırdım  ki,  Molla  Nərgiz,  Məşədi  Suğra,  Kərbəlayi  Tubu,  Dadaş  Məşədi  Əli 
oğlu, Misirxan Nəsirxan oğlu, Qulu Məşədi Alı oğlu, Cənnət Məşədi Soltan qızı, 
Tükəzban Molla İsmayıl qızı, Yetər, Fərrux Hacı Nağı qızı, Məşədi Xeyri Məşədi 
Usub qızı”. 
* * * 

46 
 
Nuru  Paşa  igidlərinin  ermənilərlə  ən  ağır  döyüşlərindən  biri  də  Şamaxı  və 
Mərəzə  əraziləri  arasında  Acıdərə  adlı  yerdə  baş  vermişdi.  Bu  ağır  döyüşdə 
düşmənin böyük bir qismi məhv edildiyi kimi, Şamaxı könüllüləri və müzəffər türk 
əsgərlərindən  də  xeyli  döyüşçü  şəhid  olmuşdur.  Həmin  ərazidə  həlak  olanlar 
arasında  bir  türk  zabiti  də  vardı.  Şəhidin  məzarı  düz  84  ildir  ki,  şamaxılılar 
tərəfindən ziyarət olunur. 
Bu məzar Şamaxı - Bakı şosse yolunun kənarında Acıdərə adlı bir yerdə iki 
dərənin qovuşuğunda kiçik bir təpənin üstündə yerləşir. Şəhid, şəhid olduğu yerdə 
dəfn  olunmalıdır,  -  adətinə  əsasən  türk  zabiti  öldüyü  yerdə  dəfn  edilmişdir. 
“Üzərində  əhəng  daşından  sənduqə  formalı  abidə  qoyulmuş  (1,25x0,155x0,37 
metr)  tək  bir  məzar  vardır.  Sənduqənin  ayaq  tərəfrində  “Allah,  Məhəmməd”,  baş 
tərəfində  ay-ulduz,  nəsx  xəttilə  ərəbcə,  azərbaycanca,  türkcə  kitabələr  həkk 
olunmuşdur: 
 
Bir türk oğlu qəhrəmanındır bu məzar, 
Gör necə yer ilə yeksan eyləmişdim xazikar. 
Qafqaz islam yolunda eyləyib zinhar canın,  
Ərseyi-hərb içrə bir əslanındır bu məzar! 
 
Bu qəbir osmanlı alayı qoşunlarından olan 
zabitin qəbridir. Qafqaza gəldi, müharibə etdi və 
şəhid  oldu.  1336  (1918)-ci  ildə  şərəfli  şəhadətli 
daddı, ilqarını seçdi. 
“Xoda 
rebbim 
benim 
haqqa. 
Mehemmeddir Resulallah”
54
.  
Qəbrin üzərində türk zabitinin adı, soyadı 
yazılmayıb.  Uzun  illər  bu  məzarda  dəfn  olunan 
şəhidin  adının  Qədir  Əfəndi  olduğu  söyləmiş  və 
yazmışlar. Müəlliflər şəhidin adının Qədir əfəndi 
olduğunu  hansı  sənədə  əsasən  söylədiklərini  və 
yazdıqlarını göstərməmişlər. 
Son  tədqiqatlarda  həmin  vuruşlarda  həlak 
olan  zabitin  adının  İzzət  Əfəndi  olduğunu 
göstərirlər.  Bu  barədə  Bakı  Ali  Birləşmiş 
Komandirlər  Məktəbinin  1998-ci  ildə  “Göytürk” 
mətbəəsində 
çap 
etdirdiyi 
“I 
Dünya 
Müharibəsində  Osmanlı  ordusunun  Qafqaz 
hərəkatı,  Azərbaycan  Milli  Ordusunun  yaradılması  və  Azərbaycanın  istiqlalının 
qazanılması” adlı kitabçanın 31-ci səhifəsində oxuyuruq: “Döyüşlər 20 iyul gecəsi 
                                                           
54
 M.Nemət. “Azərbaycanda pirlər”. Bakı, 1992, səh. 84. 

47 
 
də  davam  etdi.  Türk  birləşmələrinin  şiddətli  hücumu  nəticəsində  bolşeviklərin 
Şamaxı  müdafiəsi  dağılmış  və  qələbə  türk  birləşmələrinin  əlinə  keçmişdir.  Türk 
birləşmələrinin  təqibi  ilə  Mərəzə  istiqamətinə  geri  çəkilən  düşmən  21  iyuldakı 
döyüşdən  sonra  buradan  da  çıxarıldı  və  Bakıya  doğru  qaçmağa  başladı.  Bu 
döyüşdə 28-ci tabur komandiri mayor İzzət Əfəndi şəhid oldu. (Seçmələr bizimdir 
– S.Q.). 
Heybət  Şikarovun  dediklərindən:  “Əgər,  türk  əsgərləri  bir  az  da  gec  gəlsə 
idi,  demək  olar  ki,  Azərbaycan  həm  də  Şamaxı  bütövlükdə  erməni  cəlladlarının 
əlinə  keçəcəkdir.  Rəhmətlik  atam  həmin  faciələrin  hamısını  öz  gözləri  ilə 
görmüşdür.  Əsrlərin  şahidi,  qədim  mədəniyyət  mərkəzi  olan  Şamaxının  talan 
edilməsi, yüzlərlə qədim tarixi abidələrin – məscid, hamam, mədrəsə, eləcə də xan, 
bəy və tacirlərin bənzərsiz, qədim Şərq üslubunda tikilən mülklərinin yerlə-yeksan 
olunmasının,  yandırılmasının  canlı  şahidi  olmuşdur.  Dini  bayramlar  olanda  atam 
Qədir  Əfəndinin  ruhuna  “Yasin”  oxutdurardı.  Bununla  yanaşı,  türk  şəhidinin 
məzarının üzərinə ilk dəfə daş saldırmış Məlikməmməd  Məlik oğlu Tağıyevin də 
adını  hörmətlə  çəkər  və  ona  rəhmət  diləyərdi.  Atam  deyərdi  ki,  o  kişi  öz  canı 
bahasına  türk  zabitinin  adını  əbədiləşdirdi.  Belə  ki,  Məlikməmməd  30-cu  illərdə 
Şamaxıda  yüksək vəzifəli ermənilərin  yuxarılara  verdikləri donoslar əsasənda 30-
cu  ildə  qardaşı  və  iki  oğlu  ilə  həbs  edildi.  Sonralar  bəlli  oldu  ki,  1937-ci  ilin 
ortalarında  Məlikməmməd  Şamaxıda  Dövlət  Təhlükəsizlik  İdarəsində  işləyən 
Qavriloviç  adlı  erməninin  göstərişi  ilə  “türkçülüyü  yaymaq  və  müdafiə  etmək” 
üstündə ikinci dəfə həbs edildi və o “xalq düşməni” adı ilə də güllələndi.
55
 
İllər  keçdikcə,  güclü  yağışlar  zamanı  dağlardan  axan  sellər  həmin  təpəni 
yavaş-yavaş  ovurdu.  Məzar  təhlükə  qarşısında  idi.  Bu  təhlükəni  görən  Babaxan 
Qara oğlu heç nəyi fikriləşmədən qolunu çırmalayıb işə başladı. 
Haşiyə:  Babaxan  Qara  oğlu  Rzaxanov,  1928-ci  ildə  Şamaxı  rayonunun 
Qaracüzlü  kəndində  anadan  olub.  Ailələri  ilə  Bakıya  köçüb  Razin  (Bakıxanov) 
qəsəbəsində  yaşayıblar.  Babaxan  Suraxanıdakı  qarajda  sürücü  işləmişdir.  “O 
zaman  “ZSL”-i  varmış.  Qırmızı  rəngli  “Zil”  ancaq  Babaxanda  idi.  “Əhməd 
haradadır” filmindəki Əhmədin “Zil”i onun olub”.
56
 
Gülnaz  Babaxan  qızının  dediklərindən:  “Atam  1954-cü  ildə  qəbri 
abadlaşdırmağı  qərara  alır.  Bunun  üçün  fəhlə,  usta  tutmaq  istəyir.  Çoxları 
hökumətin qorxusundan razılıq vermir. Ən  nəhayət, Kazım Süleymanov, Teymur 
Haqverdiyev, Əliheydər Xasayev işə başlayırlar. Onlar qəbrin ətrafını daşla hörür, 
dəmir çərçivəyə alırlar. Atam şəhərdən savadlı molla gətirir. Qəbir daşının üstündə 
olan  yazının  pozulanlarını  da  bərpa  etdirir.  Bu  iş  hüquq  mühafizə  orqanlarına 
çatdırılır. Vəzifədə olan ermənilərin şeytanlığı ilə atam müxtəlif təzyiqlərə  məruz 
qalır. Sorğuya tutulur. Ondan düzəltdiklərini sökməyi tələb edirlər. Atam isə, həbs 
                                                           
55
 H.Şikarovun xatirəsi bizdədir – S.Q. 
56
 “Hər gün” qəzeti. 1998. 4.IX. Məzar Qədir Əfəndinindir. 

48 
 
olunmağına  razı  olur,  ziyarətgaha  əl  vurulmağına  yox. 
Bu ara Türkiyə dövləti ilə SSRİ arasında yaranan yaxşı 
münasibət  atamı  bəladan  xilas  edir.  Biz  hər  il  mart 
ayında  atamla  Şamaxıya  gedər,  şəhid  türk  məzarını 
ziyarət  edər,  üstünə  tər  çiçəklər  düzərdik.  O  da 
yadımdadır ki, atam bizi orada qoyub, Şamaxıya molla 
dalınca  gedərdi.  Gətirdiyi  mollaya  Qədir  Əfəndinin 
ruhuna “Yasin” oxutdurardı. 
Atam  1994-cü  ildə  dünyasını  dəyişdi.  Vəsiyyətlərinin  biri  də  “şəhid  türk 
məzarına ziyarətə getməyi unutmayın”, - oldu. Ta bu günə kimi atamın vəsiyyətinə 
əməl edirik”. 
Azərbaycan  soyqırımının  75  illiyi  münasibətilə  1993-cü  ildə  məzarın 
yanında Şamaxı yanında Şamaxı və Qobustan rayonları rəhbərliyinin və ziyalıların 
məsləhəti  ilə  Türk  məzarı  yanında  mitinq  təşkil  edilmişdir.  Mitinqdə  Türkiyənin 
ölkəmizdəki sabiq Altan Karamanoğlu, səfirliyin işçiləri və səfirin atası da iştirak 
etdi.  Belə  qərara  aldılar  ki,  həmyerlimiz,  bacarıqlı  memar  Cəfər  Qiyasinin 
hazırladığı layihə əsasında türk qəbrinin ətrafında məqbərə ucaldılsın. Bu məqsədlə 
Qobustan  rayon  bankında  712  saylı  hesab  açıldı,  imkanlı  adamların  xeyirxah  işə 
kömək etmələri arzu edildi. 
Çox  əfsus  ki,  istedadlı  memar  Cəfər  Qiyasinin  yaratdığı  abidə  elə  kağız 
üzərində  qaldı.  Amma  2000-ci  ildə  Qobustan  Rayon  icra  Hakimiyyətinin  səyi  ilə 
türk  zabitinin  qəbri  təmir  edildi  və  məzardan  30  metr  kənarda,  şosse  yolunun 
üstündə  1918-ci  ildə  döyüşlərdə  həlak  olmuş  insanların  adına  abidə  kompleksi 
ucaldıldı. 
* * * 
Uzun  zaman  apardığımız elmi  araşdırmalar nəticəsində Şamaxıda və eləcə 
də,  onun  kəndlərində  qətlə  yetirilmiş  bir  çox  insanların  adını  və  soyadını 
dəqiqləşdirə  bilmişik.  Şamaxıda  qətlə  yetirələnlər  arasında  yüzlərlə  dövlət  işçisi  
bəy,  tacir,  axund,  əfəndi,  molla,  mirzə,  müəllim,  şair,  memar,  aşıq,  xanəndə  və 
başqa peşə, sənət sahibləri  olmuşdur. Teymur Xudaverdiyev (şəhər qlavası), Hacı 
Cəfər  Qulu  Axundov,  Hacı  Baba  Abbasov,  Əşrəf  Hacıyev,  Hacı  Əbdülxalıq 
Əhmədov,  Hacı  Əbdülhüseyn  Zeynalov,  (özünün  üç  qardaşı  ilə)  Hacı  İsrafil 
Məmmədov,  Mir  İbrahim  Qasımov,  Eyyub  Ağa  Veyisov,  Zeynəb  xanım   
Veyisova, Əli Abbas  bəy İbrahimbəyov, Ələkbər Qədirbəyov,  Əbdürrəhim  Ağa    
Ağalarov, Məhyəddin Əfəndizadə, Zəkəriyyə Əfəndi, Mehdi Xəlil oğlu, Ziyyəddin 
Abdullayev, Hacı Molla Həsən Zeynalov və arvadı, Mahmud Hacıağa oğlu arvadı 
və oğlu ilə Vahab bəy, İsrafil bəy, Mecid bəy, Məlik bəy, Xaspolad bəy, Nağı bəy, 
Tağı  bəy,  Soltan  bəy,  Mürşüd  bəy,  Hacı  Murad,  Hacı  Musa  Hacı  Dadaş  oğlu, 
Kərbəlayi  Misir  Hacı  Namaz  oğlu,    Hacı  Bağı  Kərbəlayi  Mirzəxan  oğlu,  Hacı 
Nurməmməd Hacı Axund oğlu, Mirzə Aslan Kərbəlayi Ağasəfoğlu, Axund Mecid 
Hacı Salman oğlu, Axund Zülfüqar Molla Məhəmməd oğlu, Molla Mirbaba, Mirzə 

49 
 
Ramazan Molla İbrahim oğlu, Mirzə Həsən Kərbəlayi Əlabbas oğlu, Mirzə Qəşəm 
Molla  Şahbala  oğlu,  Nakam  Əli  Şirvani,  Mirzə  Məhəmməd  Şirvani,  Məşədi 
Vəlican  Hacı  Abbasqulu  oğlu  Şirvani,  Şıxbaba  Şirvani,  Tərrah  Məşədi 
Məhəmməd,  Aşıq  Musa,  Aşıq  İsmi  Məmmədnəbi  oğlu,  Aşıq  Soltanağa,  Molla 
Nabat, Molla Nisə, Molla Fatma, Molla Nərgiz Ağa qızı, Mələk Məşədi Tahir qızı, 
Şair Xanım, Molla Əsbət, Molla Pərinaz Hacı Abbas qızı və yüzlərlə belə insanlar   
1918-ci ilin soyqırımına məruz qalmış, müxtəlif  işgəncələrlə  qətlə yetirilmişlər. 
Molla   Tubunisə   Molla   Talıb   qızı   XIX əsrin  II yarısında anadan olub. 
Təhsilini  atasından  alıb.  Sonra  o,  İmamlı  məhəlləsindəkı  Molla  Çimnazın 
məktəbində  oxumuşdur.  Tubunisənin  gözəl  səsi  olduğu  kimi,  yaxşı  da  təbi 
olmuşdur.  O,  on  altı  yaşında  yaxın  qohumu  Səlim  adlı  kasıb  bir  gənclə  həyat 
qurmuşdur.  Onların  beş  övladı  olmuşdur.  Tubunisənin  23  yaşı  olanda  əri  qazanc 
dalınca gedir. İtkin düşür. Ondan sonra çətinliklə beş uşağını saxlamağa başlayır. 
O, sevgilisinin ölümünə neçə-neçə şerlər yazmışdır: 
 
Qırmacın ucu yaşıl,  
Gün dəycək parıldaşır,  
Sən öldün, mən də öldüm,  
Qəbir mənə yaraşır. 
 
Molla  Tubunisə  qoca  atasının  məsləhəti  ilə  qız  məktəbi  təşkil  edir.  Bir 
müddət məktəbdarlıqla məşğul olur. Sonra dini mərasimlərdə mərsiyələr oxuyur və 
ya  mollalıqla  məşğul  olur.  Erməni  qırğını  zamanı  xəstə  imiş.  Böyük  təkidlə 
uşaqlarını şəhərdən çıxara bilir. Özü isə, yol gedə bilməyəcəyini hiss edib, evində 
qalır.  Fikirləşir  ki,  yaşı  altmışı  ötmüş  qocaya  yəqin  ki,  rəhm  edərlər.  Ermənilər 
Şamaxını oda qalaq edirlər. Tubunisə evdən çıxanda İmamlı məhəlləsini od içində 
görür.  Qonşular  bir-birinə  dəyir.  Hamı  İmamlı  məscidinə  pənah  aparır.  Tubunisə 
də  eləcə.  Erməni  cəlladları  məscidi  ağızınacan  insanla  dolu  olduğunu  görən  kimi 
qapıları bağlayıb dörd tərəfdən binaya od vururlar. İçəridə diri-diri alışan insanların 
fəryadı  ərşə  bülənd  olur.  İnsanların  tükürpərdici  səsi  Pirdirəki  dağında  əks-səda 
verir. Molla Tubunisə də məsciddə yandırılan insanların arasında olur. 
Molla Tubunisənin əlyazmaları, atası molla Talıbdan qalan kitabları balaca 
evində  yanıb  məhv  olur.  80-ci  illərdə  köhnə  şamaxılıların  yaddaşlarından 
Tubunisənin 10-12 şerini əldə edə bilmişik.