SeyfəDDĠn qəNĠyev

Gəl 
 
Qasid gedər olsan, qürbət ellərə, 
Qəzyəli yarımdan xəbər gətir, gəl! 
Bu naləni izah elə dağlara, 
Tapar olsan, əhvalımı yetir, gəl. 

50 
 
                   *** 
Deginən yoldadır, sona bülbülün,  
Yaqub timsallıdır halı müşkülün, 
Gəlin otağında solubdur gülün, 
Qebralı dərdimi azalt bitir, gəl! 
                *** 
Çatdır ki, beş balan qaman gündədir, 
Ağır müsibətim hələ öndədir, 
Bəlkə dada çatdı qüdrəti qadir, 
Qəddim “dala” dönüb, günüm, ötür, gəl. 
                       *** 
Gəl apar naməni Səlim itkinə, 
Getdi, Tubunisəni qoydu pis günə, 
Haray versin, mənim kimi miskinə, 
Qoy yazım halımı beşcə sətir, gəl!
57
 
 
Məşədi  Bikə  Məşədi  Bağı  qızı  –  1860-cı  ildə  Şamaxıda  Sarıtorpaq 
məhəlləsində  anadan  olub.  Atası  Məşədi  Bağı  molla  olmuşdur.  Bikə  yazıb-
oxumağı atasından öyrənmiş, sonra Molla Pərinin ev məktəbində oxumuşdur. Dini 
biliklərə  malik olduğu  kimi,  klassik poeziyaya da bələd olmuşdur. Deyilənə görə, 
ana  nəsli  S.Ə.Şirvaninin  nəslindən  olmuşdur.  Gənc  yaşlarından  şer  yazmağa 
başlamışdır.  Mirzə  Tağı  Məşədi  Ağa  oğlu  adlı  bir  ziyalıya  ərə  getmişdir.  Ərinin 
razılığı ilə Məşədi Bikə evlərində, qonum-qonşunun qız uşaqlarına dərs vermişdir. 
Ermənilər şəhərə daxil olmamış övladları şəhərdən çıxmış, ər-arvad evdə qalmışdır. 
Lalayevin  adamları  tərəfindən  qətlə  yetirilmiş,  bütün  Sarıtorpaq  məhəlləsi  kimi, 
onların  da  evləri  yandırılmışdır.  Şair  “İsmayıl  Fitdağı  deyərdi  ki,  Məşədi  Bağı 
mənim ata qohumlarımdandır. Atam Məşədi Bikənin qətlindən çox danışardı, onun 
şeirlərindən bir çoxunu əzbərdən deyərdi”. 
 
Sarıtorpaq məhəlləsi 
 
Şamaxının anasıdır, 
Sarıtorpaq məhəlləsi. 
Şer-sənət yuvasıdır, 
Sarıtorpaq məhəlləsi. 
 
Sinədəftər yazarları, 
Çeşid-çeşid bazarları, 
Hər gələnə etibarı, 
                                                           
57
 Şirvanın 350 şairi, (top. Ə.Cəfərzadə, S.Qəniyev), Ünsiyyət, Bakı, 1997. 

51 
 
Sarıtorpaq məhəlləsi. 
 
Şahlar, xanlar diyarıdır, 
Şirvanın namus, arıdır, 
Quş südü desən, varıdır, 
Sarıtorpaq məhəlləsi. 
 
Kimlər gəldi, kimlər getdi, 
Bağında gül, nərgiz bitdi, 
Zəlzələdə çoxu itdi, 
Sarıtorpaq məhəlləsi. 
 
Bikə burda boya çatdı, 
Söz dedi, yazdı, yaratdı, 
İlhamıma bir qanaddı, 
Sarıtorpaq məhəlləsi.
58
  
 
Aşıq  Şıxmirhüseyn  (Hüseyn)  Əlihüseyn  oğlu  1876-cı  ildə  Şamaxının 
Ağdərə  kəndində  anadan  olub.  Uşaqlıqdan  gözəl  səsə  malik  olan  Şıxmirhüseyn 
atasının  məsləhəti  ilə  Şamaxıya  gəlir  və  burada  təhsil  alır.  Əmisi  onu  Aşıq 
Sədrəddinin yanına aparır. O, tez bir zamanda aşıqlıq sənətinin sirlərinə yiyələnir. 
Əngəxaranlı Aşıq Sədrəddin ona, ustad “silləsi” vurandan sonra Şıxmirhüseyn el-
oba məclislərinə sərbəst ayaq açır. Şirvan-Quba  regionunda böyük ad-san qazanır. 
Deyilənə görə, o Xaçmaz kəndlərinin birində varlı ailədən olan Turac adlı bir qızı 
sevmiş,  lakin  qızın  atası,  kasıb  aşıqla  qohum  olmağı  adına  sığışdırmamışdır. 
Sonralar,  o,  öz  eşq  macəraları  əsasında  “Aşıq  Hüseyn  və  Rurac”  adlı  bir  dastan 
bağlamışdır. Dastanın bəzi qoşmaları ustad aşıqların yaddaşından əldə etmişik. 
1918-ci  ildə  erməni  iğtişaşı  başlamazdan  bir  az  əvvəl  aşıq  yolunda 
qardaşıgildə  yerləşir.  Gecələrin  birində  “Şamaxı  yolu”nda  da  ermənilər  faciə 
törədirlər.  Aşıq  Şıxmirhüseyn  də  şəhid  olur.  Uşaq  aşıqların  yaddaşından  onun 
şerlərindən nümunələr toplaya bilmişik: 
 
Çağırram ürəkdən “lam” bir, “cim” iki, 
Şövqlə gələndə, adı Mühəmməd. 
Salavatlar gül camala, ya Rəsul, 
Din islamın ilk ustadı, Mühəmməd. 
 
Sidqini bağladı şahlar şahına, 
Ona görə yetdi öz muradına, 
                                                           
58
 Məşədi Bikənin əldə etdiyimiz beş şeri arxivimizdədir – S.Q. 

52 
 
Səcdə qıldı, o, otuz cüz “Qurana”, 
Seçmədi, doğmadan yadı Mühəmməd. 
 
Dayaq durdu o, zəlilə, möhtaca, 
“Rəf-rəf” ilə qanaq açdı Meraca, 
Hünərilə yetdi, o, taxtı-taca, 
Hümbətinə yol aradı, Mühəmməd. 
 
Aşıq Hüseynin qəlbi ataşlı, 
Ürəyi qubarlı, gözləri yaşlı, 
Çox cəfalar çəkdim, mən başıdaşlı, 
Bilirəm ki, var imdadı, Mühəmməd.
59
 
 
Ağəli bəy Əfəndizadə Naseh: - 1856-cı ildə Şamaxıda tacir ailəsində anadan 
olub.  O,  mədrəsə  təhsili  alıb,  ərəb,  fars  dillərinə  mükəmməl  yiyələnmişdir. 
Bununla  yanaşı,  şəhər  rus  məktəbində  (годоской  школа) 
oxumuşdur. Onun Şamaxı ziyalıları arasında xüsusi hörməti 
olmuşdur. O, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, M.Tərrahın yaxın dostu 
və əmlakdaşı idi. Şamaxı şairlərinin şerlərinin toplanması və 
onların  F.Köçərliyə  çatdırılmasında  A.Nasehin  xüsusi 
xidmətləri  olmuşdur.  Bu  barədə  F.Köçərli  “Azərbaycan 
ədəbiyyatı”  kitabında  yazır:  “Xüsusən,  Ağəli  bəyin  haqqı 
bizim  boynumuzda  artıq  dərəcədədir  ki,  Şamaxı  şüərasının 
tərcümeyi-hallarına  dair  bir  çox  məlumat  bizə  cəm  edib 
göndərmişdir. Bu barədə ol cənaba, alimi-qəlbdən razılıq izhar edib, cənab həqdən 
ona, xoşbəxtlik tuli-ömür, mərhəmət olmasına təmənna edirik”.
60
 
Ağəli bəy Naseh 30 ilə yaxın Şamaxıda məhkəmədə çalışmışdır. Bu idarədə 
haqsızlıq edən rus, erməni çinovnikləri ilə dəfələrlə üz-üzə gəlmişdir. 1912-ci ildən 
sonra  millətçi  ermənipərəst  Jukranskinin  Şamaxıya  qəza  rəisi,  Kolomentsevin  isə 
hakim göndərilməsi Nasehi məyus etmişdir. Həmin şəxslər dövlət idarələrində olan 
azərbaycanlıları incidir, onları vəzifələrindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Xeyirxah, 
zilayı  qədri  bilən  bələdiyyə  rəisi  Teymurağa  Xudaverdiyev  də  işdən  ilk 
çıxarılanlardan oldu. “Bu cür təqib edilənlərdən biri də Naseh idi. Kolomentsev 30 
il məhkəmə idarəsində çalışan 60 yaşlı, saf qəlbli Nasehi cürbəcür yaramaz sözlərlə 
təhqir edir, qaçırmağa çalışırdı”.
61
 
A.Naseh  vəzifəsindən  çıxır,  erməni-rus  millətçilərinin  gec-tez,  1905-1907-
ci  il  hadisələrinin  təkrar  edəcəkləri  barədə  öz  dostlarına  məlumat  verir  və  onları 
                                                           
59
 Aşiqin şerlərində Aşıq Baratın ifasından əldə etmişik – S.Q. 
60
 F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı, II cild Bakı, 1981, səh. 99. 
61
 C.Cəbrayılbəyli. Xatirələrim. Bakı, 1966, səh. 121. 

53 
 
ehtiyatlı olmağa çağırırdı. Artıq şəhərdə ermənilərin fəallığı günü-gündən çoxalırdı. 
Onun ürəyi xəstə idi. Şəhərdə yayılan şayiələr onun halını daha da pisləşdirir. “5-6 
gün ağır xəstə yatdı”. Nəhayət, ürəyi davam gətirmədi və altı baş xırda uşağın gözü 
yaşlı qoyub bizi həmişəlik tərk etdi”.
62
 
Ərəb, fars, rus, türk dillərini mükəmməl bilən və bu dillərdə yüzlərlə şəxsi 
kitabı olan  “şəhər kitabxanasına  fond toplanarkən 150-dən  artıq  ən  yaxşı  kitabını 
bağışlayan, Şamaxı şairlərinin çoxunun əlyazmalarını özündə toplayan Nasehin evi 
də  ermənilər  tərəfindən  yandırılmışdır.  30-40  il  müddətində  o,  şamaxılı  şairlərin 
əlyazmalarını toplayıb bir yerə cəm etmişdi. 1918-ci il faciəsi o əlyazmaları məhv 
etməklə neçə-neçə Şirvanı nisbəli şairlərin adını məhv etdi”. 1918-ci ilin hadisələri 
nəticəsində  nəinki  Nasehin,  hətta  Sabirin,  Səhhətin  də  əsərlərinin  mühüm  qismi 
tələf olmuşdur. Tərrah və başqalarının əsərlərindən isə əsər-əlamət qalmamışdır”.
63
 
Onun külliyyatı, evi məhv edilsə də, şerlərinin bir qismi bizə gəlib çatmışdır. 
 
Varımdı sinəmdə dərdü qəmi-nihan, ölürəm, 
Bu sirri eyləmədim kimsəyə bəyan, ölürəm. 
 
Bacardığınca qəmi-eşqi gizlədim, axır, 
Kəsildi  taqətü səbrü qərarı-can, ölürəm. 
 
Səfayi-vəsldir aləmdə gərçi məqsudim, 
Bəbayi-hicrin ilə bağrım oldu qan, ölürəm. 
 
Açılmamış-gül idim gülşəni nəzakətdə, 
Bahari-ömrümü eşq eylədi xəzan ölürəm. 
 
Başım bənəfşə kimi qəm düzündə çox qaldım, 
Vüsalın olmadı üstümdə sayəban, ölürəm. 
 
Şikayət eyləmədim möhləti-fəraqından, 
Zəlili xari diləfkari bizəban ölürəm. 
 
Ümid idim çəkərəm dərdi-eşqi Naseh tək, 
Qırıldı risteyi-ümmid nagəhan, ölürəm. 
 
Mirzə  Məmmədtağı  Şirvani  –  1870-ci  ildə  Şamaxı  şəhərində  anadan 
olmuşdur.  Mədrəsə  təhsili  alıb,  ərəb  və  fars  dillərini  öyrənmişdir.  Şamaxıda  ana 
dili və şəriət müəllimi işləmişdir. M.Ə.Sabir, A.Səhhət, Ə.Naseh, M.Hadi ilə yaxın 
                                                           
62
 C.Cəbrayılbəyli. Xatirələrim. Bakı, 1966, səh. 121. 
63
 Yenə orada. səh. 118. 

54 
 
dost  olmuş  və  onlarla  şerləşmişdir.  1918-ci  ildə  evində  ailəsi  ilə  birlikdə  qətlə 
yetirilmişdir.  Qalabaz  məhəlləsində  olan  evi,  bütün  əlyazmaları,  kitabları 
yandırılmışdır. Şairin 1902-ci il zəlzələsinə həsr etdiyi şerin bir parçası və bir neçə 
qəzəli bizlərə gəlib çatmışdır.  
 
Təzədən şəhri-Şamaxı yenə viran oldu, 
Dağılıb hər tərəfə xak ilə yeksan oldu. 
Belə yer zəlzələsi bəlkə qiyamətə ola,  
Heç görünübmü xəlayiq belə vəhşətdə ola. 
Kərbəla vaqiyəsibəlkə bu babətdə ola, 
Əsəri-Kərbübəla burda nümayən oldu. 
 
Ağababa  Məşədi  Nurulla  oğlu  Sağəri.  1847-ci  ildə  İmamlı  məhəlləsində 
tacir  ailəsində  anadan  olmuşdur.  Atası  savadlı  bir  şəxs  olmuş,  ərəb-fars  dillərini 
bilmişdir.  Ticarətlə  əlaqədar  Şərq  ölkələrinin  bir  çoxunda  olmuşdur.  Ağababa 
mollaxana və mədrəsə təhsili almış, 40-ilə yaxın Şamaxıda müəllimlik etmişdir. O, 
“Beytüs-səfa”  məclisində  də  iştirak  etmişdir.  O,  1880-1882-ci  illərdə  İran, 
Ərəbistan,  Orta  Asiyanı  gəzib  səyahət  etmişdir.  Cağəri  klassik  üslubda  əsərlər 
yazmışdır. Onun qəzəl və qəsidələrinin bir hissəsi günümüzə gəlib çatmışdır.  
1918-ci  il  faciəsi  zamanı  ailəsi  ilə  Şamaxıdan  Qarasuya  qaçmışdır.  Yolda 
xəstəliyə tutlan şair orada faciənin qurbanı olmuşdur. 
 
Ey-şanə, türreyi-əfşanıma dəymə, 
Canım çıxar, ol zülfü-pərişanıma dəymə. 
 
Etmə günümü qaə mənim, zülf, həzər qıl, 
Çin-çin tökülüb, ol məni-sabanıma dəymə. 
 
Ey sürmə, həya eylə, günüm eyləmə tirə, 
Çeşmi-siyahi-nərgizi-fəttammadəymə. 
 
Cənnət qapısın bağlama sən aşiqi-zarə, 
Ey badi-səba, caki-giribamma dəymə. 
 
Qoy canım çıxsın, mənə rəhm eyləmə, cərrah, 
Əl vurma mənə, nabəki-peykanıma dəymə. 
 
Yıxma evini Sagərinin, bad, həzər qıl, 
Hər ləhzə əsib sibi-zənəxdanəma dəymə! 
 

55 
 
Haşiyə:  Qeyd  etdiyimiz  kimi,  Şamaxı  bu  qırğında  təkcə  övladları, 
istedadlarını 
deyil, 
minlərlə 
sənət 
incilərini, 
əlyazmaları, 
sənədləri, 
qiraətxanalarında,  məktəblərində,  on  üç  məhəllə  məscidində  olan  qədim 
əlyazmaları  və  dini  kitablarını  itirməklə,  neçə-neçə  şair-alim  və  filosofundan  da 
əlini üzdü, onlar haqqında deyiləsi söz qalmadı. Bu itkini isə heç cür, heç vaxt bərp 
etmək mümkün deyildir. 
On  üç  məhəllə  məscidi  əlyazmalarla  birlikdə  yerlə-yeksan  oldu.  Nisbətən 
salamat qalan təkcə Cümə məscidi oldu. 
Şamaxı Cümə məscidi: şamaxı müxtəlif əsrlərin müxtəlif çağlarında bir çox 
müharibə,  basqın  və  zəlzələlərə,  1918-ci  ildə  isə,  daha  dəhşətli  fəlakətə  məruz 
qalmışdır.  Müharibə  və  zəlzələdən  salamat  çıxan  bu  memarlıq  incisi  də,  etnik 
təmizləmə,  azərbaycanlılara  qarşı  Səlib  yürüşü  və  eləcə  də,  kütləvi  qırğınlar 
törədən erməni daşnakları tərəfindən yerlə-yeksan edildi. Elə ixtişaş başlanan kimi 
Cümə  məscidi  Lalayevin  malikanəsindən  top  atəşinə  tutuldu.  Allah  evinə  -  bu 
məscidə pənah gətirənlərə, məscid qarışıq od vurdular. 
Haşiyə:  tarixçilər,  arxeoloqlar  Cümə  məscidi  haqqında  çox  yazmışlar. 
Alimlərin  bir  qrupu  həmin  məscidi  Dərbənddə,  Orta  Asiyada  olan  məscidlərlə 
müqayisə edir və bunların xəlifə “Əbu-Müslümün hakimiyyəti dövrünə, yəni VIII 
əsrə
64
 aid  olduğunu  göstərirlər.  Başqa  qrup  alimlər  isə 
ayrı fikir söyləyirlər. “Cümə məscidi, rəvayətə görə, hələ 
X əsrdə tikilib”.
65
 
XIX  əsrdə  və  1902-ci  ildə  baş  verən  zəlzələ  bu 
dəyərli 
abidəni 
güclü 
təsir 
etmişdir. 
Nəhayət, 
Şamaxılı 
memar 
Zivərbəy 
Əhmədbəyov  və  mülki-mühəndis  İ.K.  Ploşko  tərəfindən 
məscidin  yenidən  bərpa  olunması  üçün  1908-ci  ildə 
layihə  hazırlanmışdır.  Bir  müddət  sonra  məscid  “qədim 
özülü üzərində yeni”dən tikilir. 1918-ci ildə ermənilər bu 
gözəl  memarlıq  abidəsini  yenidən  məhv  edirlər. 
“Məscidin  kitabxanasında  olan  iki  minə  yaxın  əlyazma  və  dini  kitabların  külü 
insan külünə qarışır”. Məscid yenidən bərpa olunsa da, divarlarında qalan yanmış 
daşlar  1918-ci  ilin  faciəsindən  günümüzə  çox  söz  deyir.  Bizi  ayıq-sayıq  olmağa 
çağırır. 
Abbas  Səhhət  -  Başqa  ziyalılar  kimi,  o  da  şəhərdə  ermənilərin  Lalayevin 
başına  çox  yığıldığının  şahidi  olurdu.  Ziyalı  dostlarına  “kafirlərin  oturuşundan-
duruşundan 1905-ci ilin iyi gəlir,”  - deyirdi.  “1917-ci il fevral inqilabından sonra 
A.Səhhətin  bir  sıra  demokratik  siyasi  tədbirlərin  həyata  keçirilməsində  fəal  
iştirakı,    Şamaxılılar  arasında  apardığı  kütləvi  təşviqat  işi,  xüsusən  milli  ədavət 
                                                           
64
 Ş.Fətəliyev. Quberniya şəhəri. bakı, 1982, s. 427. 
65
 Qobustan jurnalı. Bakı, 1982, №6, səh. 35. 

56 
 
hissini  qızışdırmağa  can  atan  fitnəkarlara  qarşı  açıq  mübarizəsi  mühafizəkarlar 
içində  ona  çoxlu  düşmən  qazandırmışdır.  Şairi  təqib  etməyə,  ölümlə  qorxutmağa 
başlamışdılar, evində axtarış aparmış, təhqir etmiş və hədələmişlər”.
66
 
O,  dövrdə  A.Səhhət  Şamaxıdakı  vəziyyəti,  Aqabekyan  kimi  millətçilərin 
Şamaxıda  etdikləri  özbaşınalıqlar  haqqında  mətbuatda  çıxış  edir.  Göstərir  ki,  bu 
yaxınlarda “müsəlmanlar silahlanır”, - deyə Tiflisdən əskəri qüvvə gətirib, “şəhəri 
əlli  altı  hissəyə  bölüb,  bir  gündə  müəyyən  saatda  qəflətən  axtarış  etsinlər.  Hansı 
evdə silah və ərzaq, məkumat və məlbusat buldularsa, fövrən həzac etsinlər. Bunun 
da  nəticəsi  nə  olduğu  məlumdur.  İştə,  qara  ürəkli  provakatorların  da  istədiyi 
budur”.
67
 
Şəhərdə  başlanan  iğtişaşları  hiss  edən  Səhhət  Şamaxıdan  uzaqlaşmağı 
qərara alır. Odur ki, “Şair mart ayında ailəsi ilə birlikdə yaxındakı Göylər kəndinə 
getmiş  olur.  Lakin  səfər  uzun  çəkmir.  Bir  neçə  gün  sonra  Göylərə  gələn  qardaşı 
Məhəmməd Rza xəbər gətirir ki, Şamaxıda nisbətən sakitlikdir. Arxayınlaşan şair 
ailəsi ilə birlikdə geri - şəhərə qayıdır”.
68
 
Bilal  Nuriyevin  (1894-1995)  xatirələrindən:  “1918-cı  ilin  martında  iyirmi 
iki yaşım vardı. Şer-sənət  həvəskarı idim. Novruz bayramına  hazırlaşırdıq. Xəbər 
gəldi ki, Abbas Səhhət kəndə gəlib. Özü də S.Ə.Şirvaninin yaxın dostu olmuş Hacı 
Nüsrəddinin qardaşı Hacı Məhyəddinin evinə düşüb. Mən də atamla Hacının evinə 
getdim.  Kəndin  savadlı  şəxsləri  Hacının  evinə  yığışmış  -  Səhhətin  görüşünə 
gəlmişdi.  Abbas  Səhhət  qara  kostyum  və  əbada  idi.  Ağarmış  saçları  başına 
qoyduğu  qara  papağın  yanlarından  çıxmışdı. 
Sifətinə  yaraşan  bığı  vardı.  Üz-gözündən  dərd, 
niskil  aydınca  görünürdü.  O,  bir  qədər 
ədəbiyyatdan,  dindən  danışandan  sonra  əsas 
mətləbə 
keçdi. 
Ermənilərin 
hiylələrindən, 
fitnələrindən söhbət saldı. Sonra camaata ehtiyatlı 
olmağı tövsiyyə etdi. On gün sonra Abbas Səhhət 
Şamaxıya qayıtdı”. 
A.Səhhət Şamaxıya qayıdandan az sonra şəhər yenidən ermənilərin işğalına 
məruz  qalır.  “Bu  dəfə  həm  A.Səhhətin,  həm  də  qardaşının  ailəsi  qaçqınlara 
qoşularaq  şəhərdən  çıxır.  A.Səhhətin  var-yoxunu,  o  cümlədən,  bütün 
əlyazmalarım, xüsusən, yaradıcılığının son dövrlərinə aid qeyri-mətbuat əsərlərini 
özü  ilə  aparmağa  imkan  tapmır”.  Yarı  yolda  -  Sığırlıya  çatanda  şair  oğulluğa 
götürdüyü  dayısı  oğlunu  Böyükağanı  əlyazmalarını  götürmək  üçün  Sığırlıdan 
Şamaxıya göndərir. Böyükağa Mehdizadə Şamaxının yaxınlığına qədər gedirsə də, 
şəhərə daxil ola bilməyib, geri qayıdır”.
69
 
                                                           
66
 K.Talıbzadə. “Abbas Səhhət”. Bakı., 1986, səh. 67. 
67
 A.Səhhət. Əsərləri II c. Bakı, 1976, səh. 72. 
68
 K.Talıbzadə Göstərilən əsəri. səh. 67. 
69
 Yenə orada, səh. 61. 

57 
 
Bu zaman A.Səhhətin xəstəliyi daha da şiddətlənir. Şübhəsiz ki, evdə təkcə 
Səhhətin  özünün  deyil,  dostu  Sabirin  ona  əmanət  etdiyi  “qovluq”,  həmkarlarının 
ona yazdıqları məktublar, göndərdiyi şəkillər, topladığı kitablar da məhv olmuşdur. 
“Böyük çətinliklə  Gəncəyə  gəlib çatan, “40 günə  yaxın ac, müalicəsiz  qalan şair, 
təxminən iyul ayının əvvəllərində yatalaq xəstəliyindən vəfat etdi
 “.
70
 
Türklər Azərbaycanı erməni soyqırımından xilas edəndən sonra A.Səhhətin 
ailəsi  Gəncədən  Şamaxıya  qayıdır.  Xəstəliyə  düçar  olan  ailə  üzvlərindən  əvvəl  - 
 
anası  Ruqiyyə  Soltan  və  arvadı  Soltan  Nisə  xəstəlikdən  vəfat  edirlər.  Beləliklə, 
böyük  şair,  tərcüməçi,  publisist  Abbas  Səhhət  və  ailəsi  erməni  daşnaklarının 
törətdiyi faciənin qurbanları olurlar. 
Bəli,  Şamaxıdan    didərgin    düşən    on    minlərlə    ailənin  çoxusunun  aqibəti 
beləcə olmuşdur. 
Şamaxı  ağsaqqallarından  Məhərrəm  Kəlbəhüseyn  oğlunun  dediklərindən, 
habelə 
apardığımız  araşdırmalar  zamanı  onu  da 
dəqiqləşdirə  bilmişik  ki,  1918-ci  il  soyqırımı  zamanı 
Şamaxıdan  didərgin  düşən  insanların  bir  qrupu 
Azərbaycanın  hüdudlarından  kənarlara  -  Rusiya,  Orta 
Asiya,  İrana,  Türkiyəyə  pənah  aparmış,  köçmüşlər.  Belə 
insanların  çoxu  da  ziyalılar,  tacirlər  və  kübar  ailələr 
olmuşdur. Ən dəhşətlisi o olmuşdur ki, həmin şamaxılılar 
bir  daha  geri  qayıtmamışlar.  Vətəndən  kənarda  ömür 
sürmüş, əbədiyyətə  qovuşmuşlar. Həmin şamaxılıların bir 
qrupunun ancaq adını, soyadını dəqiqləşdirə bilmişik; Hacı Bahab Ələkbərov, Mir 
İbrahim Qasımov, Hacı Musa Molla Nağı oğlu, Mirzə Nadir Məşədi Mahir oğlu, 
Əlibaba  Əfəndi  Molla  Ağaxan  oğlu,  Hacı  Molla  Həsən  Paşa  oğlu,  Mirzə  Fətulla 
bəy Abdullah bəy oğlu, Rüstəmbəy Məşədi Mecid oğlu, Yadulla bəy Cabbar bəy 
oğlu, Hacı Soltan bəy Məşədi Həsən oğlu, Məşədi Mecid bəy Kərbəlayi Abdullah 
bəy oğlu, Münşin  Ağa Məhəmməd Bəhayi oğlu (şair-tacir), Məşədi Mirzə Həbib 
(şair-həkim),  Məşədi  Əli  Kərbəlayi  Hüseynqulu  oğlu  Dərviş  (dərviş-şair),  Mirzə 
Qulu  Ağasəməd  oğlu  Məctanə  (müəllim-şair),  Aşıq  Xeyrulla,  Mirzə  Mahmud 
Yusif  oğlu,  Mirzə  Tapdıq  Ağamusa  oğlu,  Məşədi  Dadaş  Molla  Ağakişi  oğlu  və 
başqaları:  bir  daha  qayıtmadılar  Şamaxıya.  Oğul  -  uşaqları  da  qərib  diyarlarda 
ömür sürdülər. 
Aşıq Barat Şirvanlının xatirələrindən. Ya 1974-cü, ya da 1975-ci ilin avqust 
ayı  olardı.  Bakıda  avtovağzalda  idim.  Şamaxıya  gəlirdim.  Avtobusun  yanında 
dayanmışdım.  İki  nəfər-bir  kişi,  bir  qadın  da  avtobusun  yanına  gəldi.  Avtobusun 
Şamaxıya getdiyini soruşub, maşına mindilər. Avtobusun getməyinə hələ qalmışdı. 
Bir  azdan  kişi  avtobusdan  düşüb  mənim  yanımda  dayandı.  Sonra  mənim 
                                                           
70
 K.Talıbzadə. Göstərilən əsəri. səh.6 
 

58 
 
Şamaxının  özündən  olub-olmadığımı  soruşdu.  Şamaxıdan  olduğumu  bilib,  özü 
haqqında  məlumat  verdi;  Bizim  ailəmiz  1918-ci  il  qırğınından  sonra  Şamaxıdan 
çıxmışdır.  Atam,  əmim  tacir  idilər.  Qırğın  zamanı  ermənilər  atamı,  anamı  və  iki 
qardaşımı  İmamzadə  məscidində  qətlə  yetiriblər.  Mən  və  bacım  əmimgillə  qaça 
bilmişik. Şamaxı azad olunandan sonra gəlib gördük ki, İmmalı məhəlləsində olan 
mülklərimiz yandırılıb. Camaat məsciddə yandırılanların külünü gətirib “Qəriblər” 
qəbiristanında  dəfn  edirlər.  Əmim  ailəsi  ilə  bizi  də  götürüb  Cərco  şəhərinə  gəlir. 
Onda mənim 7-8, bacımın isə 5-6 yaşı olmuşdur. Cərcoda Şamaxılılar çoxdur. Biz 
orada yaşadıq, ailə qurduq. İndi yaşımız ötüb. Bacımla belə qərara gəldik ki, ata-
baba  yurdumuzu  ziyarət  edək.  O  dünyaya  nakam  getməyək.  Kişi  kövrəldi. 
Şamaxıya  gəldik,  onları  evimə  apardım.  Kişinin  adı  Məşədi  Abbas  Məşədi 
Beydulla  oğlu  (1915-ci  ildə  atasıgillə  Məşhədə  gedib),  qadının  adı  Gülsüm  idi. 
Səhəri  gün  onları  ilk  əvvəl  “İmmazadə”yə  apardım.  Hər  ikisi  məscidin  həyətinə 
daxil olan kimi torpağı qucaqladılar. Ağlaya-ağlaya məscidin salamat qalmış yanıq 
daşlarını  öpməyə,  üzlərini  sürtməyə  başladılar.  Yoldaşımla  mən  də  özümüzü 
saxlaya bilmədik. Səsə qonşular da yığışdı. Məscidin torpağından bir parçaya yığıb 
götürdülər. Sonra Cümə məscidinə gəldik. Orada da eləcə İmamlı məhəlləsini xeyli 
gəzdik.  Evlərinin  yerini  dəqiq  müəyyənləşdirə  bilməmişdilər.  Bir  neçə  yaşlı 
insanlara müraciət etdik. Həmin adamlar Abbasın atası Məşədi Beydullanı və əmisi 
Məşədi Əmirullanın tacir olduqlarını xatırladılar. Amma övladlarını tanımadılar. O 
biri  gün  Qəriblər  qəbiristanlığına  getdik.  Baba  və  nənələrinin  qəbrini  tanıya 
bilmədilər.  Əmiləri  Məşədi  Əmirulla  deyibmiş  ki,  (o,  1932-ci  ildə  vəfat  edib) 
qəbiristanda  olan  pirin  günbatan  tərəfində  dəfn  ediliblər.  Guya  pirin  ayağında  da 
əmiləri  bir  neçə  dini  kitab  da  basdırıbmış  (bəlkə  də  ayrı  şey).  İki  gündən  sonra 
qonaqlarımı yola saldım. 
Haşiyə:  Aşıq  Barat  Xiləli  Aşıq  Xeyrullanın  1918-ci  il  qırğınında  erməni-
malakanların camaatın başına gətirdiyi müsibəti özündə  yaşadan bir şerin də bizə 
təqdim etmişdir. 
 
DÜġÜB 
 
Başı bəlalı millətim  
Ömrü boyu qana düşüb.  
Hər gələn ağalıq edib,  
Gündə bir ziyana düşüb.  
          *** 
Neçə yol dara çəkilib,  
Monqol gedib, əcəm gəlib,  
Yurdumu tari-mar edib,  
Gah bəyə, gah xana düşüb. 
         *** 

59 
 
Yandırıb evlərimizi,  
Xaxollar
71
 kor qoyub bizi,  
Neçə bədbəxt oğul-qızı, 
Günahsız zindana düşüb. 
         *** 
Xeyrullayam Xilə elim,  
Erməni eylədi zülüm,  
Xalqım oldu para-bölüm,  
Hərəmiz bir yana düşüb. 
 
Məşədi  Əli  Kərbəlayi  Hüseynqulu  oğlu  Dərviş  (1871-1930).  1918-ci  il 
faciəsi zamanı Şamaxıdan didərgin düşənlərdən biri də Məşədi Əli olmuşdur. Ərəb, 
fars  dillərini  mükəmməl  bilmiş,  mollaxanada  dərs  demişdir.  Dərviş  olmuşdur. 
Erməni  soyqırımı  zamanı  Şamaxıdan  qaçmış,  əvvəl  Qubaya,  oradan  Həştərxana, 
sonra  Türkmənistana  getmiş  və  Cərco  şəhərində  məskunlaşmışdır.  Dərvişin  bir 
neçə şeri məhrum alim Əhməd Cəfərradənin arxivində saxlanılır. 
 
Gözucu baxdım ona, bil məstixumar elədi,  
Darayıb tellərini bəh necə tumar elədi! 
 
Elə nazı qəmzə satdı, qiyamət qopdu başımda,  
Yıxdı binadan evim, büsbütün tar-mar elədi! 
 
Çəkdi ox kirpiyini, o hədəf etdi, sinəmi,  
Dedim ki, rəhm et ya rəb, qanımı bazar elədi. 
 
Gəlişi çox xoş idi, gedişi od qoydu cana,  
Etsə də məni Məcnun, qəlbim qırdı, xar elədi. 
 
Getdi, yandı ciyərim, odlara qalandı canım,  
Bu rüsva Dərvişi, eşqində giriftar elədi. 
 
1918-ci  il  faciəsi  zamanı  didərgin  düşmüş  Şamaxılıların  sorağı  Dəmirqapı 
Dərbənd,  Orta  Asiya,  İran  və  Türkiyədən  gəlir.  Qərib  diyarda  ömür  sürənlər 
arasında  olan  ziyalılar  Şamaxılı-Şirvanlı  olduqları  itib-batmasın  deyə  Şirvan 
sözünə  sığındılar;  Şirvani,  Şirvanlı  təxəllüsü  ilə  əsər  yazdılar,  şerlər  düzdülər. 
Vətənə  dönə  bilməsələr  də  “Şirvanlı”  sözünü  övladlarına  yadigar  qoyub 
dünyalarını dəyişdilər. 
                                                           
71
 Malakanlar nəzərdə tutulur.  

60 
 
Qafqaz  İslam  Ordusu  Şamaxını  azad  edəndən  sonra  Bakı  uğrunda 
mübarizəyə başladı. Avqust ayında türk ordusu şəhəri mühasirəyə aldı. Bu zaman 
düşmən qüvvəllərinin  -  Şaumyanın tərəfdarlarının  sayı xeyli güclənmişdi.  Bakıda 
olan  ingilis  əsgərləri  də  erməni-bolşevik  qüvvələrinin  tərəfinə  keçmişdilər.  Odur 
ki,  Nuru  Paşa  Qafqaz  İslam  Ordusunun  Bakı  Komissarının  5-ci  Qafqaz 
Diviziyasına belə bir tapşırıq verdi: “Bakıda  yerləşən ingilislər Azərbaycanın çox 
hissəsini  ermənilərə  verərək  onların  üstünlüyünü  yaratmağa,  istər  Qafqaz,  istərsə 
də Gürcüstan müstəqil hökumətinə hədə-qorxu gəlməyə çalışacaqlar. Bu vəziyyəti 
nəzərə  alaraq,  Bakıya  hücum  edilməli,  ingilislər  və  erməni  bolşevikləri  şəhərdən 
çıxarılmalıdır”.
72
 
Düşmən  qüvvələrinin  gücünün  artdığını  görən  Nuru  Paşa  “Azərbaycanda 
olan  Osmanlı  birləşmələrini  möhkəmləndirmək  və  Azərbaycan  Milli  ordusunun 
təməlini  qoymaq  məqsədilə  Azərbaycan  korpusu  təşkil  etmək  üçün  13  avqust 
1918-ci  ildə  bir  əmr  verdi.  Nuru  Paşanın  bu  korpusu  qurmaqda  məqsədi  osman 
birlikləri Azərbaycandan getdikdən sonra yaranacaq boşluğun bu korpus tərəfindən 
doldurulması və Azərbaycan Cümhuriyyətinin təhlükəsizliyinin qorunması idi”. 
Müzəffər  Qafqaz  İslam  ordusunun  uğurlu  döyüşü  nəticəsində  sentyabr 
ayının  15-də  Bakı  şəhəri  düşmənlərdən  tamamilə  azad  olundu.  Ordunun  başçısı 
Azərbaycan Cümhuriyyətinə - Gəncəyə təbrik teleqramı göndərdi. Şübhəsiz ki, bu 
uğurlu  döyüşdə  Qafqaz  İslam  Ordusu  da  xeyli  itki  vermişdi”.  Avqust  ayının 
əvvəllərindən  başlayaraq,  Bakı  cəbhəsində  olan  5-ci  Qafqaz  Diviziyasının  15 
sentyabra  qədər  verdiyi  itki  isə  30-u  zabit  olmaqla,  1130-a  yaxın  idi.  Bakı 
hücumunda  azərbaycanlı  dəstələrdən  meydana  gələn  qarnizonun  11  şəhidi  və  44 
yaralısı vardır”.
73
 
“Bakının  azad  olunması  mübarək  bir  gün  olan  Qurban  bayramına  təsadüf 
etmişdi. Azərbaycan türkləri ikiqat bayramı bir aləmdə yaşayırdı”.
74
 
Azərbaycanın  erməni-bolşevik  bəlasından  xilas  edilməsində  qardaş  türk 
xalqının qəhrəman döyüşçüləri ilə yanaşı  Nuru Paşa, Musa Paşa İzzət Paşa, Cəlil 
Cahid    bəy  (Toydəmir  bəy),  Halım  Perənev  bəy,  Mürik  Paşa  və  Ənvər  Paşanın 
misilsiz xidmətləri olmuşdur. 
Bir  sözlə,  türk  qardaşlarımız  xalqımızı  bu  müdhiş  bəladan  böyük  itkilər 
bahasına  xilas  etdikləri  kimi,  erməni  terrorçularına  da  əməlli-başlı  dərs  verdilər. 
Amma S.Şaumyan və onun əlaltılarının təşkil etdiyi və qəsdən törətdiyi 1918-ci il 
soyqırımı nəticəsində Azərbaycan başdan-başa dağıdılmış, yandırılmış, xalqımızın 
əsrlərin  sınaqlarından  keçmiş  yüzlərlə  memarlıq  abidələri,  tariximizi,  adət-
ənənələrimizi  özündə  yaşadan  qədim  əlyazmalar,  kitabələr,  sənədlər  bilərəkdən 
                                                           
72
 “Zaman” qəzeti, 16 may, 1998-ci il. 
73
 Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı Ordusunun Qafqaz hərəkatı - Bakı, 1998, səh. 42.  
74
 Yenə orada, səh. 51. 
 

61 
 
məhv edilmişdir. Odur ki, Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxıya dəymiş maddi 
ziyanın  miqdarını,  təxmini  də  olsa,  müəyyən  etmişdir.  Belə  ki,  “hesablamalara 
görə,  Şamaxının  müsəlman  əhalisinə  dəyən  ziyan  bir  milyard  manatdan  çox 
olmuşdur”.  Amma  Şamaxıya  dəymiş  mənəvi  ziyanı  isə  heç  cür  dəqiqləşdirmək 
mümkün deyildir. 
*** 
“Şamaxını  darmadağın  etmiş  və  yandırmış  terrorçuların  əsas  ideyası: 
“öldürmək və qarət etmək, qarət etmək və öldürmək” olmuşdur. Şamaxı şəhərinə 
hücum,  kütləvi  dağıntılar  və  qətllər  millətçi  S.Şaumyanın  rəhbərliyi  və  yerli 
ermənilərin  əli  ilə  hazırlanmış  və  əsasən,  Stepan  Lalayev,  Qavril  Qaraoğlanov, 
Arşak  Gülbəndov,  Mixail  Arzumanov,  Karapet  Aramanov,  şuşalı  Ağamalov, 
Sedrak Vlasov, Samvel Doliyev, Petrosyants, ata və oğul İvanovlar, dəllək Ovanes 
və başqaları tərəfindən həyata keçrilmişdir, icra edilmişdir. Bütün bu erməni quldur 
başçıları  öz  bandaları  ilə  birlikdə  Şamaxıda  kütləvi  yanğınlar  və  qətllər  təşkil 
etmişlər. 
Ümumiyyətlə,  yuxarıda  göstərilən  cinayətlər,  kifayət  qədər  dəlil  və 
sübutlarla təsdiq olunmuş aşağıda adları qeyd olunan zərərdidə şahidlər tərəfindən 
təsdiq olunmuşdur. 
1. Stepan Lalayev - aşağıdakı şahidlərin verdikləri ifadələrə əsasən ittiham  olunur: 
1)  Mövsüm  bəy Sadıqbəyov; 2) Əbdülhüseyn Əliyev; 3) Hacı Kərim Əziz oğlu; 
4)  Məhyəddin  Əfəndi  oğlu;  5)  Nəsrulla  Hacı  Süleyman  oğlu;  6)  Məhəmməd 
Əbdülrəhim  oğlu  Abdullazadə;  7)  Hacı  Heydər  Hacı  Yusifoğlu;  8)  Abdulla 
Abdullayev; 9) Məlik Nemət oğlu Məlikov; 10) Kərbəlayi Yusif Məmmədov; 11) 
Alixan  bəy  Əyyubbəyov,  12)  Cavad  bəy  Məmmədov;  13)  Hüseyn  Baba  Məşədi 
Əbdüləli oğlu; 14) Siracəddin Əfəndiyev. 
2.
 
Qavril  Qaraoğlanov  -  Şamaxı  qəza  rəisinin  keçmiş  köməkçisi,  aşağıdakı 
şahidlərin verdikləri ifadələrə əsasən ittiham olunur:  1) Mövsüm bəy Sadıqbəyov; 
2)  Əbdülhüseyn  Əliyev;  3)  Hacı  Kərim  Əziz  oğlu;  4)  Cəlal  Molla  Fətti  oğlu;  5) 
Sadıq bəy Ağalarov; 6) Məhyəddin Əfəndi oğlu; 7) Məşədi Rəsulhüseyn Əli oğlu; 
8) Nəsrulla Hacı Sultan oğlu; 9) Məhəmməd Əbdül Rəhim oğlu Abdullazadə; 10) 
Abdulla  Abdullayev;  11)  Məşədi  Ələkbər  Kərim  oğlu;  12)  Məlik  Nemət  oğlu 
Məlikov;  13)  Ağasəlim  Hacı  Əliyev;  14)  Əli  Heydər  Tağıyev;  15)  Alıxan  bəy 
Əyyubov; 16) Cavad bəy Məmmədov. 
3.
 
Arşak  Gülbəndov  -  Şamaxı  poçt-teleqraf  kontorunun  keçmiş  rəisi,  yuxarıdakı 
şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur və əlavə 17) Panteleymanov İvanoviç Puqaçov, 
18) Asif bəy Şıxəlibəyov, 19) Siracəddin Əfəndiyev. 
4.
 
Mixail  Arzumanov  -  Şamaxı  aptek  mağazasının  sahibkarı,  həmin  şahidlərin 
ifadəsi ilə ittiham olunur. 
5.
 
Karapet  Karamanov  -  Hacı  Kərim  Əfəndi  oğlunun  və  Məhyəddin  Əfəndi 
oğlunun ifadələri ilə ittiham olunur. 
6.
 
Ağamalov  -  Qarabağ  ermənisi,  Şamaxıda  təlimatçı,  həmin  şahidlərin  ifadələri 

62 
 
ilə ittiham olunur. 
7.
 
Sedrak Vlasov - Sadıq bəy Ağalarovun ifadəsi ilə ittiham olunur. 
8.
 
Samvel Doliyev - dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur. 
9.
 
Petrosyants  -  Şamaxıda  Qırmızı  küçədəki  baqaliyyə  mağazasının  sahibi,  Hacı 
Kərim Əziz oğlunun ifadəsi ilə ittiham olunur. 
10.
 
Ata  İvanov  -  Şamaxıda  gön-dəri mağazasının sahibi,  Alıxan bəy Əyyubovun 
və Asif bəy Şıxəlibəyovun ifadəsi ilə ittiham olunur. 
11.
 
Oğul İvanov - yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur. 
12.
 
Ovanes - Şamaxıda dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur. 
13.
 
Sandrik Aqrayev - dəllək, yuxarıdakı şahidlərin ifadəsi ilə ittiham olunur. 
14.
 
Artyom Ter-Matevosyans - Sadıq bəy Ağalarovun ifadəsi ilə ittiham olunur. 
15.
 
Yaqub  Martirosyants  -  dəllək,  Süleyman  Məşədi  Rəhim  oğlunun  ifadəsi  ilə 
ittiham olunur. 
16. Armenak  Yaquboviç  Martirosyants  -  həmin  şahidlərin  ifadəsi  ilə  ittiham 
olunur. 
17.
 
Aleksandr Xaçaturov – çəkməçi. 
18.
 
Mixail Xaçaturov – çəkməçi. 
19.
 
Dyuni bəy çəkməçi (pinəçi). 
20.
 
David (soyadı bilinmir). 
21.
 
Qaspar  -  Saqiyan  kənd  sakini,  Abdulla  Abdullayevin  şahidliyi  ilə  ittiham 
olunur. 
22.
 
Gerasim Aqriyev - Mədrəsə sakini, Məlik Nemət oğlu Məlikovun şahidliyi ilə 
ittiham olunur. 
23.
 
Mixail  Karabanov  -  malakan,  Şamaxı  xəzinədarlığın  işçisi  -  Cəlil  bəy 
Cəbrayılov və Tərlan bəy Əliyarbəyovun şahidliyi ilə ittiham olunur. 
24.
 
Gülbəndov  -  Zabit,  Arşak  Gülbəndovun  oğlu,  keçmiş  poçt-teleqraf 
kontorunun rəisi,  1) həkim Vladimir Pavloviç  Sazanov; 2) Əliheydər Tağıyev; 3) 
Asif bəy Şıxəlibəyovun; 4) Tərlanbəy Əliyarbəyovun şahidliyi ilə ittiham olunur. 
25.
 
Xaçanov - Şamaxının keçmiş pristavı 
26.
 
Şabanov - Şamaxı şəhər sakini həkim Sazanovun şahidliyi ilə ittiham olunur. 
27.
 
Mixail Ter - Qriqoryev - Şamaxı şəhər sakini 
28.
 
Arşak Tarasov – Şamaxı şəhər sakini 
29.
 
Artamanov – rus, Cabanıda müəllim 
30.
 
Boris Polovşekin 
31.
 
Semyon Polovşekin 
32.
 
Vladimir Domiev, 
33.
 
Mamikon Doliv və s. 47 nəfər Çuxuryurd kənd sakinləri. 
34.
 
Babacan Maçekislov – Şamaxı sakini Əliheydər Hacı Ağa oğlunun şahidliyi 
ilə ittiham olunur. 
35.
 
Atabəyov – Şamaxının keşmiş komissarı Siracəddin Əfəndiyevin şahidliyi ilə 
itttiham olunur. 

63 
 
36.
 
Serebriyakov – Şamaxı şəhər sakini 
37.
 
Artur Xaçaturov – bənna 
38.
 
Kolye (Nikolay) – erməni, Şamaxıda silah ustası, Məşədi Heydər Sultanovun 
şahidliyi ilə ittiham olunur. 
39.
 
Tumas – Şamaxı şəhər sakini 
40.
 
Marazyants - Şamaxı uyezdinin Saqiyan kənd sakini 
41.
 
Matras - dəmirçi 
42.
 
Nikitov  Camiran  oğlu  -  Şamaxı  sakini  Hacı  Hüseyn  Salamovun  şahidliyi  ilə 
ittiham olunur. 
Yuxarıda  göstərilənlərə  əsaslanaraq  mən  hesab  edirəm  ki,  adları  çəkilən 
cinayətkarlar cəzalandırma və Baş Məclisin 13, 129, 927, 1633, 1636, 1607, 1153 
maddələri ilə ittiham olunmalıdırlar. 
Qeyd:  Adları  göstərilməyən  cinayətkarlar  Şamaxı  şəhərində  yaşamış  və 
tədqiqat zamanı iştirak edə bilməmişlər. 
 
Komissiya üzvü: A.Novatski
75