Sh. Abdullaeva pul, kredit va banklar

BOB. TIJORAT BANKLARINING PASSIV, AKTIV VA BOSHQA

OPERATSIYALARI
1-§. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari
Bank resurslarini shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar banklaming passiv operatsiyalari deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklaming passiv va aktiv - passiv schetidagi pul mablag’larining salmog’i oshib boradi. Banklaming passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o’ynaydi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklari kreditlash uchun zarur bo’lgan-kredit resurslarini tashkil qiladi.
Tijorat banklarining passiv operatsiyalarining asosan to’rtta shakli mavjud:

1. 
   Tijorat banklari qimmatbaho qog’ozlarini muomalaga chiqarish yo’li bilan resurslar yig’ish;
   
2. 
   Bank foydasi hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini oshirish;
   
3. 
   Boshqa kreditorlarning mablag’larini jalb qilish;
   
4. 
   Depozit operatsiyalarni amalga oshirish.
   

Tijorat banklarining resurslari bankning o’z mablag’lari. jalb qilingan va emitentlashgan mablag’lar hisobidan shakllanadi.
Yuqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklaming o’z mablag’lari yuzaga keladi va kolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarning ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi.
Banklarning o’z mablag’lariga bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag’batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fondlar va taqsimlanmagan foydasi kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foizi banklarning o’z mablag’lariga to’g’ri keladi.
Banklarning o’z mablag’lari ichida asosiy o’rinni bankning o’z kapitali egallaydi. Bankning o’z kapitali tarkibiga biz yuqorida keltirib o’tgan kapitalning bir qismi, yani ustav kapital, risklami qoplash uchun tashkil qilingan rezerv fond, taqsimlanmagan foyda kiradi. Banklarning o’z kapitali bank kreditorlarining manfaatini himoya qilish, bank faoliyatining barqarorligini ta’minlash, bank faoliyatini boshqarish kabi funktsiyalarni bajaradi.
Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko’rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham har xil tashkil topadi. Agar bank aktsiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo’lsa, ustav kapitali yoki fondi aktsiyalar chiqarish va joylashtirish yo’li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo’li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi.
Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko’rsatiladi. Ustav fondi summasining oshirilishi bank aktsionerlari tomonidan umumiy majlisda hal qilinadi.
Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatilarini bajarishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Bank kreditlari hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas. Ustav kapitalini tashkil qilishda chetdan boshqa pul mablag’larini jalb qilish ham mumkin emas. Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag’lardan va pul mablag’laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlang’ich bosqichlarida bankning o’z mablag’lari hisobidan birinchi navbatdagi bank xarajatlari (er, bino, asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi. Banklarning o’z mablag’lari uzoq muddatli aktivlarga qo’yilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi.
Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o’z mablag’lari bilan chetdan jalb qilingan resurslar o’rtasidagi chegarani belgilab beradi. O’zbeksitonda bu nisbat 1:20 miqdorida o’rnatilgan.
Banklarning aktsioner kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumukin. Bular: a) o’z aktsioner kapitali, bu kapital oddiy va imtiyozli aktsiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan fonda hisobidan yuzaga keladi; b) har xil ko’zda tutilmagan harajatlarni va to’lanmagan qarzlarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlpr; v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va obligatsiyalar) bo’lishi mumkin.
Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga xosil bo’ladi va ko’zda tutilmagan zararlar hamda qimmatbaho qog’ozlar kursining tushishi natijasidagi yo’qotishlarni qoplash uchun mo’ljallangan.
Taqsimlanmagan foyda - rezerv fondiga ajratmalar va devidendlar to’langanidan so’ng qoladigan foydaning bir qismidir.
Banklarning o’z mablag’lari tijorat banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb
etadi.
Banklarning o’z kapitali hissasining kamayishi ba’zi hollarda banklarning sinishiga olib keladi.
AO’Shda kattaligi bo’yicha yigirmanchi o’rinda turuvchi «Franklin neshnl bank»ni sinishining sabablaridan biri, bu bankning o’z kapitali hissasining bank balansida keskin qisqarishi bo’ldi. Xuddi shu sabab, 1979 yil aktivida 250 mln. dollar va 44 ming omonatchisiga ega bo’lgan AO’Shdagi «Dnuverz neshnl benk of Chikago» bankining sinishining asosi hisoblanadi.
Iqtisodiy yoki bank inqirozlari davrida passivlar va ularni joylashtirish sohasida etarli darajada o’ylab chiqilmagan siyosat banklarning sinishiga olib keladi.
1980 yillarning ikkinchi yarimida AO’Shda banklarning bankrotlik soni o’sdi. 1984 yilda AO’Shda birinchi o’nlikda turuvchi yirik banklardan biri bo’lgan «Kontinental Illinoys» bankining sinish holatining, hukumatning maxsus dasturi orqali oldi olindi.
Federal rezerv sistema bo’lgan AO’Sh Markaziy banki o’z ixtiyoriga olgan bir necha milliard AO’Sh dollarini muvofiqlashtiribgina qolmay, balki depozitlarni sug’urtalash Federal uyushmasi va AO’Sh moliya ministirligi bilan birga bank to’lash qobiliyatini mustahkamlash sohasida kafili sifatida chiqdi.
Tijorat banklari sinishlarining eng ko’pi 1988 yilga to’g’ri kelgan. Iqtisodiy ko’tarilish tufayli AO’Shda tijorat banklari sinishining soni o’zining avvalgi holiga tushgan. Shu tufayli 1994 yilda faqatgina 13 ta tijorat banklari singan.
Shu bilan birga, muammoli, ya’ni moliyaviy holati beqaror bo’lgan banklar soni yuqoriligicha qolmoqda.
Bankning emitentlashgan mablag’lari. Banklar mijozlar mablag’laridan etarli darajada uzoqrok foydalanishni amalga oshirishdan, manfaatdordirlar. Shu sababli banklar obligatsiya qarzlari, bank veksellari va boshqalarni chiqarish yo’li bilan o’z resurslarini miqdorini ko’paytirib boradilar.
Obligatsiya qarzlari obligatsiyalar ko’rinishida emitentlashadi.
Yoozirgi davrda chet el amaliyotida ikki valyutali obligatsiyalar uchraydi. Bu obligatsiyalar bo’yicha daromadlar obligatsiya egasi ixtiyoriga ko’ra milliy valyuta yoki AO’Sh dollarida yoki boshqa chet el valyutasida to’lanishi mumkin.
Bank tomonidan elementlashgan qimmatli qog’ozlarning turlaridan biri «suzuvchi foiz stavkali» qimmatli qog’ozlar. Masalan, AO’Shda 1970 yillar o’rtalarida ikkita yirik tijorat banklari - «Sitibenk» va «Cheyz Manxetten Benk» xolding kompaniyalari orqali «suzuvchi foiz stavkali» qimmatli qog’ozlar chiqardilar. Bu qo’yilmalar bo’yicha foizlar 3 oylik xazina veksellariga nisbatan bir foiz yuqori to’lanadi.
Banklar mijozlarning xohishiga qarab bir yilda ikki marta ularni to’lash majburiyatini o’z zimmalariga oldilar. Buning uchun mijoz ko’rsatilgan muddatdan bir hafta oldin mablag’larni olishi to’g’risida bankka xabar berishi shart. Bank passivlarida 90-yillar davomida bankning o’z mablag’lari miqdorining qisqarishi davom etdi va xorijiy mamlakatlar kabi bizning banklarimizda ham jalb qilingan resurslar salmog’i oshdi. Yangi resurslarni jalb qilishda yirik va mayda banklar foydasiga, nomutanosibliklar ko’paydi.
Jalb qilingan mablag’larning yana bir turi bank balansida turgan va ularni qayta sotib olish to’g’risidagi kelishuv asosida sotiladigan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi.
Tijorat banklari kredit resurslarini shakllantirishda depozitlar asosiy o’rinni egallaydi.
Ularning asosiysi yo’qlab olinadigan qo’yilmalarga, tezkor hamda jamg’arma qo’yilmalarga bo’linuvchi depozitlardir.
Yo’qlab olinadigan qo’yilmalar, shuningdek, joriy schetlar omonatchilarning birinchi talablari bilan olinadi. Joriy schetning egasi bankdan chek daftarchasini oladi. Bunda u pul olish bilan birga iqtisodiy munosabatlar vakillari bo’lgan korxona, tashkilot, muassalar hisob-kitob operatsiyalarini olib borishi mumkin.
Muddatli omonatlar - mijoz tomonidan bankka ma’lum muddatga qo’yiladigan qo’yilmalar bo’lib, ular orqali mijozlarga bank tomonidan yuqori foizlar to’lanadi. Bunda foiz stavkalari qo’yilmaning muddati va miqdorigi bog’liq bo’ladi.
Muddatli qo’yilmalarning turlaridan biri, bu mablag’larni jalb qilishning aniq qayd etilgan vaqtga mo’ljallangan depozit sertifikatlar hisoblanadi. Ular muomalaga 1961 yili birinchi bo’lib «Ferst neshnl siti benk» kiritgan. Schet egalariga ularning nomlari yozilgan, to’lash muddati va foiz darajasi ko’rsatilgan maxsus guvohnomalar beriladi.
Yoozirgi vaqtda tijorat banklari bo’sh pul mablag’larini jalb qilishda depozit sertifikatlaridan foydalanmoqda. Sertifikatda ko’rsatilgan qo’yilma muddati tugagandan so’ng, uning egasi qo’yilma summasini va kelishilgan foizlarni olish huquqiga ega bo’ladi.
Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo’yilmalari muhim rol. Ular to’liq summada yoki bo’lib-bo’lib qo’yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va bank o’rtasidagi mablag’ qo’yishi bilan bog’liq munosabat omonat daftarchasini berish bilan tasdiqlanadi. Banklar to’lovchilik asosida turli hil maqsadli qo’yilmalarni, muddatli yoki talab qilish hamda olish mumkin bo’lgan jamg’armalar qabul qiladilar. Shuningdek, ba’zi mamlakatlarda «Yangi yil qo’yilmalari» deb nomlangan turi ham mavjud. Bunda bank yil davomida, yangi yilni nishonlash uchun, katta bo’lmagan qo’yilmalarni qabul qilib boradi va yil oxirida omonatchilarga pullarni qaytaradi,
xohlovchilar pul jamg’arishni keyingi yangi yilgacha davom ettirishlari ham mumkin. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bu qo’yilmalar oddiy fuqarolar orasida keng qo’llaniladi.
Banklar uchun muddatli qo’yilmalar juda qulay hisoblanadi.
Bank resurslarining muhim manbasi banklararo kreditlardir, ya’ni boshqa banklardan olinadigan ssudalar.
Ushbu resurslardan foydalanish sezilarli darajada rivojlangan. Pul-kredit bozorida qisqa muddatli bank.lararo kreditlar, shuningdek, «qisqa pullar» salmog’i ko’pchilikni tashkil etadi.

3.