Sh. Abdullaeva pul, kredit va banklar

§. Kreditlash tamoyillari

Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. Uning asosiy elementlari bo’lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tamoillar kredit rivojlanishining birinchi bosqichida ko’zga tashlangan edi, keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o’z aksini topdi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega. Bular kreditning qaytib berish, kreditning muddatliligi, kreditning ta’minlanganligi, maqsadliligi va to’lovlilik tamoyillaridir. Quyida biz har bir tamoyilning mazmunini qisqacha tariflab o’tmoqchimiz.

1. 
   Kreditni qaytib berish tamoyili
   

Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligining shartidir. Qaytib berish kreditning umumiy belgisi hisoblanadi. Qaytib berish o’z-o’zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo aylanma oborotning tugashi - bu qaytarib berishi emas, faqat qaytarib berish uchun zamin tayyorlashidir. Kreditni qaytarish oborotdan chiqqan mablag’lar qarz oluvchiga pul mablag’larini qaytarish imkoniyatini bergan taqdirda qaytariladi. Qaytarib berish ikkiyoqlama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham bir xil darajada muhimdir.
Qiymatning qaytuvchi harakatida huquqiy tomoni ham muhimdir. Muayyan bir muddatga beriladigan qiymatga egalik huquqi kreditordan qarz oluvchiga o’tmaydi.
Qarzga beriladigan qiymat faqat muayyan bir muddatgagina o’z egasi qo’ridan uzoqlashadi, lekin egasini o’zgartirmaydi.
Bo’sh turgan resurslarni akkumulyatsiya qiluvchi banklar bu resurslardan o’z resurslari sifatida foydalana olmaydi. Bank qarzga beruvchi mablag’ning egasi bo’lib korxona, tashkilot, alohida shaxslar hisoblanadi.
Qaytarib berish muayyan shartnomada o’zining o’rnini topadi.
Qaytarib berish ob’ektiv belgi hisoblanadi. kreditni qaytarib berishlilik tomoni uni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan, moliyadan farq qilish imkoniyatini beradi.
Kreditdan samarali foydalanishi asosidagi qaytarib berish- butun bank faoliyatining markaziy punkti hisoblanadi. Kreditning bu tomoyili o’z amaliyot aksini kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko’chirish yo’li bilan to’lanadi, Shu yo’l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar. Bizning amaliyotimizda markazlashgan rejali iqtisodiyot sharoitida kreditlashning «qaytarilmaydigan ssuda degan» norasmiy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalq xo’jaligining ko’p tarmoqlarida ayniqsa qishloq xo’jaligi sohasida keng tarqalgan edi. Kredit davlat banki tomonidan qarz oluvchining moliyaviy ahvolini hisobga olmagan holda berilar edi. O’zining iqtisodiy mohiyatiga ko’ra qaytarilmaydigan ssudalar byudjet subsidiyasining qo’shimcha shakli sifatida namoyon bo’ladi. Bozor iqtisodiy oti sharoitida «qaytarilmas kredit» tushunchasi bozor iqtisodi tamoyillariga yod bo’lib bunday kreditning amaliyotda bo’lishi iqtisod uchun juda xavfli hisoblanadi.

2. 
   Kreditning muddatliligi.
   

Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o’z vaqtida qaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko’ra kredit uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo’linadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo’lgan har qanday vaqtda emas, balki kredit bitimida ko’rsatilgan malum muddatda kreditning qaytarilishi zarur ekanligini bildiradi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor va qarz oluvchi uchun muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o’z vaqtida qaytib olsa, uni egasiga o’z vaqtida qaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega bo’ladi. Qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o’z vaqtida kreditorga qaytarish va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutilishidan manfaatdor.Kreditning muddati bo’yicha kredit shartnomada ko’rsatilgan shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralar ( jarimalar shaklida, kredit bo’yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini qisqartirish va boshqa ) ni qo’llashi mumkin.Bu choralar ham yordam bermagan hollarda qarz beruvchi moliyaviy talablarni xo’jalik sudi orqali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklami tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo’natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga bog’liqdir.

3. 
   Kreditning tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi.
   

Bu tamoyil yordamida xalq xo’jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy shilab chiqarish o’rtasida bo’lishi zarur bo’lgan proportsiyalarining bir me’yorda bo’lishi rag’batlantiriladi. Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundaki, bunda xo’jalik oborotida ishtirok etuvchi bank mablag’larining har bir so’miga muayyan moddiy boyliklarning bir so’mi qarama-qarshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalq xo’jaligi tarmoqlariga berilgan kreditlar to’liq tovar moddiy boyliklari va malum xarajatlar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o’z navbatida bankning likvidliligiga va pul muomalasiga katta tasir ko’rsatadi. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bo’lishiga muhim e’tibor berilmoqda. Yoozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishini quyidagicha ifodalash mumkin.
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar hujjatlarini,boshqa biror shakldagi mulkini garovga qo’yadi. Agar da bank bergan kredit qarz oluvchi tomonidan o’z vaqtida bankka qaytarilmasa bank tovarni sotish hisobidan qarz o’rnini qoplash huquqiga ega bo’ladi. Bazida kredit varrant asosida ham berilishi mumkin. (Varrant - garov uchun xizmat qiluvchi hujjat). Bunda kreditor berayotgan krediti tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligiga ishonch hosil qilishi kerak.
Bank ssudalarini tovar - moddiy boyliklar bilan to’liq ta’minlanganligi pul muomalasini barqarorligini ta’minlaydi, chunki bank oborotidagi pullar naqd pulga va aksincha transfomatsiyalanib turadi.
Xulosa qilib aytganda, kreditning ta’minlanganlik tamoyili qarz oluvchi o’ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi va o’zining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barqarorlik davrida ayniqsa muhimdir.

4. 
   To’lovlilik tamoyili.
   

Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to’lov resurslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag’lari uchun kreditorga foiz shaklida to’lovni o’tkazadilar. Kreditning to’lovligi uni to’liq summada o’z egasiga qaytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun foiz shaklidagi to’lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor o’z mablag’larini hech vaqt o’z hajmida qaytarib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablag’ni qarzga berganligi uchun muayyan to’lov talab qiladi. (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan mustasno).
Kreditning to’lovligi nafaqat banklar xo’jalik hisobi statusiga, shu bilan birga korxonalarni bevosita foydasi bilan bog’liq xo’jalik hisobiga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi.
Kredit uchun haq to’lashning iqtisodiy mohiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi qo’shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo’ladi. Ko’rib chiqilayotgan tamoyilning amaliyotda uchta asosiy funktsiyasini bajaruvchi bank foizi normasini o’rnatish jarayonida namoyon bo’ladi:
huquqiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daromadining taqsimlanishi;
ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi orqali tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro miqyosda aylanishi;
iqtisodiyot rivojlanishining inqirozli bosqichida bank mijozlarining pul mablag’larini inflyatsiyadan himoyalash va boshqalar.
Ssuda foizining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad summasining berilgan kredit summasiga nisbati bilan aniqlanib, kredit resurslarining bahosi sifatida namoyon bo’ladi.
Boshqa tovarlar bahosi belgilanishining ananaviy mexanizmidan farqli o’laroq kreditning bahosi, ssuda kapitali bozoridagi talab va taklifning nisbatini o’zida aks ettiradi va u bir qator omillarga bog’liq bo’ladi:
bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi ( inqiroz davrida ssuda foizi o’sadi va aksincha, yuksalish davrida esa pasayadi);
inflyatsiya jarayoni suratlari (amaliyotda ssuda foizining inflyatsiya o’sish sur’atlaridan orqada qolishi uchrashi mumkin);
tijoart banklarni kreditlash jarayonini amalga oshiruvchi Markaziy bank orqali davlat kreditini tartibga solishning samaradorligi;
xalqaro kredit bozoridagi holat (masalan, biror mamlakatda kredit bo’yicha foiz stavkasining oshishi shu mamlakatga chet el kapitalining oqib kelishiga olib keladi va bu milliy bozorlar holatiga tasir ko’rsatadi.);
jismoniy va huquqiy shaxslar pul jamg’armalarining dinamikasi (ularning hajmi qisqargan holda ssuda foizi o’sadi);
potentsial qarz oluvchilarning kredit resurslariga bo’lgan ehtiyojini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish dinamikasi;
ishlab chiqarishning mavsumiyligi (chet el amaliyotida banklar mavsum davrida kreditlar bo’yicha foizlarni oshiradilar);
davlat tomonidan beriladigan kredit miqdori bilan davlatning ichki qarzlari o’rtasidagi nisbat (ssuda foizi ichki davlat qarzlari o’sishi bilan birga o’sibboradi).

5. 
   Kreditning maqsadliligi.
   

Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo’naltirilganligi, masalan, tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va hokazo aniq biror ob’ektga maqsadli yo’naltirilganligi korxona bilan bank o’rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko’rsatilgan bo’ladi. Korxona olgan kreditini faqatgina kredit shartnomada ko’rsatilgan shini bajarishga sarflashi kerak . Bunda kredit
muayyan, aniq ob’ektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish zaxiralariga,
tayyor mahsulotga, jo’natilgan tovarlarga, hisob-kitob hujjatlariga va hokazolarga beriladi.
Yuqorida keltirilgan tamoyillar kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida mavjud bo’lishi va harakat qilishining muhim tomonlarini o’zida ifodalaydi.
Bizning fikrimizcha, bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning yuqorida keltirilgan tamoyillaridan tashqari, kreditdan oqilona foydalanishni ifodalovchi tamoyil kreditning samaradorligi tamoyilini kiritishimiz zarur. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankka qaytarib to’lashni, undan tashqari shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida beriladigan kreditlar malum bir loyihalarning bajarilishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Banklar loyihalarni kreditlash yoki moliyalashtirishidan oldin loyihani bajarish uchun yo’naltiriladigan mablag’larning samaradorligini hisoblab chiqishlari zarur. Agar biz bozor iqtisodi yuqori rivojlangan mamlakatlarda kreditlash va loyihalarni
moliyalashtirish amaliyotiga e’tibor beradigan bo’lsak, bu mamlakatlarda korxona, tashkilotlarga kredit berishdan oldin qo’yiladigan mablag’larning samaradorligi hisob-kitob qilib chiqiladi. Agarda loyihaga qo’yiladigan mablag’lar samara beradigan bo’lsagina, shu loyiha uchun mablag’ ajratiladi.
Yoar bir korxona va tashkilot uchun kreditdan foydalanishda uning samaradorligiga alohida e’tibor berish foydadan xoli emas, chunki samaradorlik kreditning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Kreditning samaradorligi ishlab chiqarish va realizatsiya hajmiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. Samaradorlik tamoyilining bo’lishi va unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi. Samaradorlik kreditdan aniq, maqsadli
foydalanishni taqozo qiladi. Shunga asoslangan holda kreditning samaradorligini sodda qilib quyidagicha ifodalash mumkin:
Realizatsiya qilingan tovar
mahsuloti hajmi
S amarado rlik = ———7 ——;—гг ; : ,
Kredit qo yilmalarining o rtacha qoldig i
Bu ko’rsatkich kredit qo’yilmalar o’rtacha qoldig’ining 1 so’miga to’g’ri keladigan realizatsiya qilingan tovar mahsulotining hajmini ko’rsatadi. Kreditni jalb qilish yordamida ishlab chiqarish suratlarining o’sishi, tovarlarni sotish hajmining oshishi kreditning samaradorligini belgilab beradi. Korxona kam kredit resurslar hisobiga ko’p mahsulot sotuviga erishadigan bo’lsa, kreditning samaradorligi shuncha yuqori bo’ladi.
Kreditlashning yuqori samaradorligi minimal mehnat xarajatlari orqali maksimal foydacha erishadigan korxonalar uchun xarakterlidir.





Skr

R
OF_k = K

R
OFk = K x Oof

^Okr
Agar kredit samaradorligiga tasir qiluvchi boshqa omillarni ham hisobga oladigan bo’lsak, kreditning samaradorligini kengroq olgan holda quyidagi formula orqali ifoda qilish mumkin.
Skr - kredit qo’yilmalarininrg samaradorligi;
R - to’la tannarxida realizatsiya qilingan tovar mahsuloti;
OF_k - kreditor qarzdorlikni hisobga olgan, lekin qarz mablag’larini hisobga olmagan holdagi aylanma fondlarining o’rtacha qoldig’i;
K - qisqa muddatli kredit qo’yilmalarining o’rtacha qoldig’i;
Okr - hisobot davridagi qisqa muddatli kreditning aylanish soni;
O_of - hisobot davridagi aylanma fondlarining aylanish soni;
Formuladan ko’rinib turibdiki, kredit resurslarning samaradorligi asosan ikki omil: realizatsiya qilingan mahsulotning hajmi va kredit resurslarining aylanish davriga bog’liq. Realizatsiya hajmi qanchalik katta bo’lsa va kredit resurslarining aylanish davri qanchalik qisqa bo’lsa, kredit qo’yilmalarining samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Bank tomonidan berilgan mablag’lar xo’jalik oborotida, ishlab chiqarishga tezroq joriy qilinsa va kredit mablag’lar ishlab chiqarish va muomala jarayonini tezroq bosib o’tsa, ular keltiradigan samaradorlik shunchalik yuqori bo’ladi. Bank krediti mablag’lar doiraviy aylanishining biror bosqichida
ushlanib qoladigan bo’lsa, bu hol kreditni to’lash muddatining kechiktirilishiga olib keladi. Bu, albatta kreditning samaradorligi tushganligidan dalolat berishi mumkin.
Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g’arb mamlakatlari amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi qo’llaniladi. Bu qoida kreditlashda «5 «G»lar qoidasi» deb yuritiladi.
«5 «S» lar qoidasi»ga asosan har bir «S» bo’yicha korxonaning faoliyati tahlil qilib chiqiladi va korxona faoliyati talabga javob bersagina korxonaga kredit beriladi. Qoidaga asosan «S» harflari korxonalarning xo’jalik faoliyatininrg quyidagi jihatlarini ifodalaydi.
Gharakter - qarz oluvchining xarakterini baholash, uning avvalgi qarzlari; qarzni to’lay olish qobiliyati, hamda bozordagi obro’si;
Gapfgity - bu qarz oluvchining boshlagan ishni oxiriga etkaza olish, tegishli daromad olish hamda bank kreditlarini qaytara bilish qobiliyati;
Gapital - qarz oluvchining sarmoyasining etarliligi;
Gonditions - shartlar. Bunda iqtisodiy muhim va mazkur biznesning rivojlanishi nazarda tutiladi;
Golateral - garov (kafolat, kafillik, sug’urta polisi, tovar-moddiy boyliklar) va boshqalar.
Sotsialistik xo’jalik yuritish shakli davrida kreditlashning bu tamoyillaridan tashqari yana bir necha boshqa tamoyillar qo’shimcha ravishda amal qilar edi. Sotsialistik xo’jalik davrida yuqoridagi tamoyillar ikkinchi darajali hisoblanar edi. Quyidagi tamoyillar esa asosiy, birinchi darajali tamoyillar bo’lib, kreditlash jarayonida banklar ko’proq shu tamoyillarning bajarilishiga e’tibor berar edi.

1. 
   Kreditni rejaning bajarilganligiga qarab berish.
   

Bu tamoyilning mohiyati shunda ediki, bank kreditlarining umumiy hajmi va shakllari banklarning kredit rejalari asosida o’rnatilar edi. Bunda korxona va tashkilotlarga beriladigan kreditlar ularning ishlab chiqarish rejalarini bajarishlariga qarab berilar edi. Undan tashqari, kredit hajmi bo’yicha muayyan reja tuzilar va shu rejaga asosan kredit berilishi, uni hajmi va shakli belginalardi va bu bank tomonidan boshqarilar edi.
Bu tamoyilga asosan, kredit rejasida ko’zda tutilgan bank ssudalari kvartal yoki oyiga bir marta emas, balki tovar-moddiy boyliklarini yaratish jarayoniga va ularni ishlab chiqarish maqsadlariga sarflash yoki sotishning malum bosqichlarida bank tomonidan o’rnatilgan miqdorda berilar edi.

3. 
   Diferentsiyalashtirish (kreditlashda har xil yondashish) tamoyili.
   

Bu tamoyil ijtimoiy zaruriy normalarga mos holda ishlab chiqarish va mahsulotni realizatsiya qilish asosida korxona va tashkilotlarning qanday moliyaviy natijaga erishganligiga qarab belgilangan. Xo’jalik faoliyatining natijalariga qarab korxonalar «yaxshi ishlaydigan» va «yomon ishlaydigan» korxonalarga bo’lib kreditlangan.Bu tamoyilga asosan ijobiy moliyaviy natijalarga erishgan korxona va tashkilotlarga kreditlash jarayonida malum engilliklar berilgan. Korxonalarda moliyaviy qiyinchiliklar bo’lganda ishchilarga ish haqi to’lash uchun yoki boshqa to’lovlarni amalga oshirish uchun kreditlar berilgan. Undan tashqari, yaxshi ishlaydigan korxonalarga engil sharoitda kreditlar berilgan, masalan, berilgan kreditning foiz stavkasi kamaytirilgan, korxona uchun zarur bo’lganda kreditning muddati uzaytirilgan va hokazo.
Agar korxona ishlab chiqarish rejasini bajarmasa yoki bankdan olingan kreditlar bo’yicha o’z majburiyatlarini vaqtida amalga oshirmasa bunday korxona yomon ishlovchi korxonalar qatoriga kiritilgan va bank tomonidan bunday korxonalarga iqtisodiy choralar qo’llanilgan. Lmon ishlovchi korxonalarni
kreditlashda bank qattiq yondashgan, yani kreditlarni juda qisqa muddatga, yuqori foiz stavkalari bo’yicha bergan. Bazida bank oldindan bergan kreditlarini muddatidan ilgari undirib olgan, korxona yuqori tashkilotining kafolati asosida kredit bergan yoki bazi hollarda kredit berishni umuman to’xtatib qo’ygan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu tamoyillarning barchasi ham o’rinli bo’lmasligi mumkin.
Tayanch so’zlar

lizing;
operativ

faktoring;
inkasso

depozit;
balans;

kredit portfeli; emitent; yaxshi kredit; standart;
substandart kreditlar; shubhali kredit;
umidsiz kredit; moliyaviy lizing; lizing;
kreditlash tamoyillari; trast operatsiyalari; operatsiyalari.

O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar

1. 
   Yuridik va jismoniy shaxslar pul mablag’larini bank hisobvaraqlariga, jamg’armalarga jalb qilish deganda nimani tushunasiz va u qanday operatsiyalarga kiradi?
   
2. 
   Depozitlar nima va ular hajmini kengaytirish yo’llari?
   
3. 
   O’anday operatsiyalarni passiv operatsiyalar deyiladi?
   
4. 
   Passiv operatsiyalarning shakllari va ularga misol?
   
5. 
   Bankning aktiv operatsiyalari mazmuni va bank faoliyatidagi ahamiyati?
   
6. 
   Aktiv operatsiyalarning qanday turi mavjud va ularga ta’rif bering.
   
7. 
   Kredit portfelidagi kreditlarning tasnifi bo’yicha turlari?
   
8. 
   O’anday boshqa operatsiyalar bankning boshqa aktiv operatsiyalari tarkibiga kiritiladi?
   
9. 
   Banklarning vositachilik operatsiyalari deganda nimani tushunasiz?
   
10. 
    Banklarning ishonch operatsiyalari nima va ularning qanday o’ziga xos xususiyatlari mavjud?
    
11. 
    Bank faoliyatida aktiv va passiv operatsiyalarni boshqarishning ahamiyati.
    

10. O’anday kreditlash tamoyillari va usullarini bilasiz?

16. 
    BOB. QIMMATLI QOG’OZLAR BO’YICHA INVESTITSION
    

OPERATSIYALAR
1-§. Investitsiyalar, banklarning investitsion siyosati
Rivojlangan iqtisodiyotda tijorat banklari o’z faoliyatini doimiy ravishda o’sib boruvchi raqobat sharoitida amalga oshiradilar. Ular o’zaro va boshqa kredit-moliya muassasalari bilan, shu jumladan, oxirgi vaqtda taklif etilayotgan har xil xizmat turlarini amalga oshiruvchi xorijiy banklar bilan raqobatlashadilar.
O’attiq qo’l raqobat sharoitida tijorat banklari faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri investitsion faoliyat hisoblanadi.
Investitsiya - bu xususiy, davlat korxonalari va tashkilotlari qimmatli qog’ozlariga uzoq muddatga qo’yilgan mablag’lardir. Tijorat banklari krediti investitsiyasidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
Birinchidan, bank kredit berganda, bank mablag’larini nisbatan qisqa vaqt ichida foydalanishga beradi va kredit summasi hamda u bo’yicha foiz stavkasini o’z vaqtida qaytarishni talab qiladi. Investitsiyada esa qo’yilgan mablag’lar (qo’yilmalar) xali o’z egasiga qaytib kelishidan oldin uzoq davr mabaynida bankka mablag’ (daromad) olib kelishini bildiradi.
Ikkinchidan, bank kreditida kredit munosabatlarini yuzaga keltirish bo’yicha tashabbus qarz oluvchi tomonidan o’rtaga tashlanadigan bo’lsa, investitsiyada esa qimmatbaho qog’ozlar bozorida aktivlarni sotib olishga intiluvchi tijorat banki tashabbus ko’rsatadi.
Uchinchidan, bankning kredit shartnomasida bank kam miqdordagi kreditorlar orasida asosiydir. Investitsion shartnomalarda esa tijorat banki ko’plab kreditorlardan biridir.
Turtinchidan, bank kreditida bank va qarz oluvchi bevosita kredit shartnoma orqali bog’langan bo’lib, ularning faoliyatiga hech kim aralashmaydi. Investitsiyada esa turli xil qimmatli qog’ozlar orqali korxona, tashkilotlarning faoliyati bilan bankning faoliyati bog’lanib ketadi.
Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat olib borishdan asosiy maqsad ularning daromadliligi va likvidliligini (bankning faoliyati bo’yicha majburiyatlarini o’z vaqtida bajara olish qobiliyati) ta’minlashdan iborat. Rivojlangan mamlakatlar iktisodiyotida tijorat banklarining investitsion siyosati bank faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va banklarning likvidliligini ta’minlashda asosiy rol uynaydi. Banklarning investitsion faoliyati turli xil qimmatli qog’ozlar: oddiy va imtiyozli aktsiyalar, obligatsiyalar, davlat qarzdorlik majburiyatlari, depozit sertifikatlari, veksel va boshqalarga mablag’larini qo’yish orqali amalga oshiriladi.
Alohida olingan davlatlarda banklar tizimining rivojlanishi va banklar o’tkazadigan operatsiyalarning turlari va ko’lamiga qarab ularning investitsion faoliyati turli yo’nalishlarga qaratilgan bo’lishi va shu operatsiyalar turlari bo’yicha olinadigan daromad salmog’i ham turli xil bo’lishi mumkin.
Masalan, Amerika banklari amaliyotida davlatning qisqa muddatli qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilish odatda kam daromad keltiradi, ammo ular yuqori likvidlilikka ega va ular bo’yicha to’lanmaslik riski nolga teng bo’lib, bozor stavkasining o’zgarish riski ham kichik bo’lgan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi.
Uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar yuqori daromad keltiradi, shuning uchun banklar ularni muddati tugaguncha saqlashadi. Banklar o’z mablag’larini munitsipalitetlarning qimmatli qog’ozlariga ham qo’yishadi, chunki ular bo’yicha to’lanadigan foiz soliqka tortilmaydi.
O’z likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar uncha katta bo’lmagan summani boshqa qimmatli qog’ozlar: bank aktseptlari, qimmatli qog’ozlar bozoridagi tijorat qog’ozlari, brokerlik ssudalar va tovar-kredit korporatsiyalari sertifikatlariga qo’yishidi.
Daromadlilikni ta’minlash maqsadida, lekin likvidligini xavf ostiga qo’ygan holda banklar o’z mablag’larini ba’zi bir hukumat muassasalari obligatsiyalari va korporatsiyalarning birinchi darajali obligatsiyalariga investitsiya qiladilar.
Rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarining investitsion faoliyati daromad keltirishi nuqtai nazaridan bank daromadi tarkibida kredit foizidan keyingi ikkinchi manbadir.
Tijorat banklari investitsion faoliyatining daromadlilik darajasiga bir qator iqtisodiy va tashkiliy omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar orasida asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. Bular:
davlatning barqaror rivojlanuvchi iqtisodiyoti;
tovar ishlab chiqarish va xizmat sohasidagi turli mulkchilik shakllarining mavjudligi, shu jumladan bank faoliyatida xususiy va aktsioner mulk shakllarining ustivorligi;
kredit-moliya tizimining silliqlangan va aniq faoliyat yurituvchi strukturasining mavjudligi;
qimmatli qog’ozlar bozorining zamonaviy va rivojlangan muassasalarining mavjudligi;
qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va qimmatli qog’ozlar bozori katnashchilari faoliyatini nazorat etuvchi qonuniy aktlar va tartiblarining mavjudligi;
tijorat banklarining xalqaro investitsion faoliyatini yuritish amaliyotida bo’lgan yuqori sifati qimmatli qog’ozlar muomalasining amal qilishi;
investitsion faoliyat sohasi va qimmatli qog’ozlar bozori uchun mo’ljallangan yuqori malakali mutaxassislar va tadbirkorlarning mavjudligi, ularni tayyorlash va boshqalar.
Aloxida olingan qimmatli qog’ozlar turlari va guruxlarining daromadliligi banklarning investitsiya portfelining bozor bahosiga bog’liq bo’ladi. Oxirgi o’z navbatida quyidagi faktorlar ta’sirida o’zgarib turadi. Bular: obligatsiyalarning foiz stavkalari, hisobga olingan foizlar, veksellar bo’yicha foizlar, aktsiya bo’yicha dividendlar va qimmatli qog’ozlarga bo’lgan talab va takliflardir.
Odatda qimmatli qog’ozlarning bozor narxi va undan tijorat banklari oladigan daromad teskari mutanosiblikdadir. Kimmatli qog’ozlar bahosi past bo’lganda ulardan keladigan daromad yuqori va aksincha bo’lishi mumkin. Shuning uchun qimmatli qog’ozlar foizi kichik bo’lganda, ularni sotib oluvchi investor foiz stavkalari oshganda qimmatli qog’ozlarni real bozor kiymatining pasayishi muomalasi bilan duch kelishlari mumkin.
Shunday qilib, foiz stavkalarining oshuvi salbiy va ijobiy tomonlarga ega bo’ladi.
Qimmatli qog’ozlarning foiz stavkalari oshganda mablag’larni investitsiya qilish bankka foyda keltirishi mumkin, ammo yuqori foiz stavkalar, o’z navbatida, bankning investitsiya portfelining kadrsizlanishini bildiradi. Bunday holat qimmatli qog’ozlar bozorida yuz berganda, amaliyotda bankning investitsion mablag’lari bog’langan yoki «yopilgan» deyiladi.
Qimmatli qog’ozlarning alohida turlari bo’yicha daromadlilik darajasi foiz stavkasining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan hollarda qimmatli qog’ozlarning muddati muhim o’rin tutadi. Qimmatli qog’ozning amal qilish muddati qanchalik qisqa bo’lsa, uning bahosi ham shunchalik barqaror va aksincha, muddati qanchalik uzoq bo’lsa, shunchalik foiz stavkalari darajasi o’zgarishi tebranishlar ta’siriga uchraydi.
Qimmatli qog’ozlar narxlari orasidagi manfiy farq ularning muddatiga qarab turlicha bo’lishi nima uchun qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar uzoq muddatlilariga qaraganda ko’proq kizikish uyg’otishini tushuntiradi.
Bankning qimmatli qog’ozlarni sotib olish asosida banklarning investitsion portfelini tashkil qilishdan asosiy maqsadi nafaqat bankka daromad keltirish va rezervni to’ldirishning birinchi manbaini tashkil etish (naqd pul va boshqa banklarning qarzlari), balki amalda deyarli yo’qotishsiz, eng kam risk bilan, eng qisqa vaqti ichida qimmatli qog’ozlarni naqd pulga aylantirish imkoniga ega bo’lishdan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’zining yuqori samaradorlik, to’lovlilik, likvidlilik darajasini ushlab turish maqsadida tijorat banki doimo investitsion faoliyatining markaziy muommolaridan biri - bankka omonat qo’yganlar va aktsionerlar o’rtasidagi bir-biriga mos kelmaydigan manfaatlarni qondirish masalalariga e’tibor berishi va uning har tomonning manfaatiga mos keluvchi darajada bo’lishini ta’minlashdan iborat. Bu munosabatlarda tomonlar manfaatining mos kelmasligi bankning likvidligi va bank operatsiyalarining daromadliligi o’rtasidagi qarama-qarshilikda o’z aksini topadi. Yana aniqrogi bu qarama-qarshilik deyarli bankning har bir operatsiyasida o’z aksini topadi. Bir tamondan aktsionerlar yuqori daromad olishni istashadi, ya’ni bu holda bank mablag’larni uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarga investitsiya qilishlari lozim va ikkinchi tomonidan bankka omonat qo’yuvchilar o’z omonatlarini tezda qaytarib olish imkoniga ega bo’lishlari lozim.
Likvidlik va daromadlilik orasidagi ziddiyat investitsiya riskini aniqlaydi va u tijorat banki tomonidan yuqori daromadlilikka likvidlilik darajasini pasaytirmagan holda erishishi imkoniyatlari ehtimoli sifatida ko’rib chiqilishi mumkin.
Tijorat banklarining investitsion faoliyatida quyidagi risk omillarini uchratish mumkin. Bular: kredit, bozor va foiz risklaridir.
Kredit riski qimmatli qog’oz emitentining moliyaviy axvolining, imkoniyatining pasayishi bilan bog’liq bo’lib, bunda u o’z moliyaviy majburiyatlarni bajarishga qodir bo’lmaydi. Undan tashqari kredit risklar hukumat va davlat tashkilotlarining axolidan olingan zayom mablag’lari bo’yicha to’lash qobiliyati bilan ham bog’liqdir.
Masalan, AQSh federal xukumatining qimmatli qog’ozlari risklardan xoli hisoblanadi, chunki AQSh iqtisodiyoti barqarordir.
Davlat hokimiyatining nafaqat zayomlar olishi balki o’z majburiyatlarini to’lash qobiliyatiga ega bo’lishi davlatning qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish va butun moliya-kredit mexanizmining aniq faoliyat yuritishi uchun muhimdir.
Bozor riskining mohiyati qimmatli qog’ozlar bozorida kutilmagan o’zgarishlar yuzaga kelishi bilan bog’liq bo’lib, bu o’zgarishlar natijasida ba’zi bir kimmkatbaho qog’ozlarning investitsiya ob’ekti sifatida qadri tushishi mumkin va ularning sotuvini faqatgina katta chegirma (skidka) bilan amalga oshirish mumkin bo’ladi.
Tijorat bankining o’z likvidliligini xavf ostiga quyib daromad olish maqsadida salmokli mablag’larini investitsion faoliyatga qo’yishi bank ishida katta yoki kichik miqdorda investitsion riskning yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi.
Bunday holda tijorat banklarining investitsion faoliyati qimmatli qog’ozlar bilan aktiv operatsiyalar olib borish riski bilan bog’liqdir. Bu esa, o’z navbatida, bank rahbariyatidan bu sohada aniq taktika, strategiya va ish rejasini ishlab chiqishini, ya’ni investitsiya siyosatini ishlab chiqishni talab etadi.
Shunday qilib, banklar tizimida investitsiya siyosati - tijorat banklari faoliyatining bir yo’nalishi bo’lib, u ma’lum risk darajasiga asoslangan bankning qimmatli qog’ozlar bilan aktiv operatsiyalarini o’z ichiga oladi va bank faoliyatining daromadliligi va likvidliligini ta’minlashga qaratilgan bo’ladi.
Jahon amaliyotida tijorat banklari investitsiya sohasida yuqori tajribaga ega. Shuning uchun ham jahon amaliyotida erishilgan yutuqlarga asoslangan holda investitsiya faoliyatining asosiy maqsadlari, vazifalari, omillari, strategiyasi va taktikasining hisobga olgan holda tijorat banklarining investitsiya siyosatini amalga oshirishi bo’yicha «investitsiyaning oltin qoidasi»ni ishlab chiqilgan. Unga ko’ra: «Qimmatli qog’ozlardan keladigan daromad har doim investor shu daromadni olish uchun to’qnash keladigan risk darajasiga to’g’ri proportsionaldir».
Investitsiya faoliyatining tamoyillari va qimmatli qog’ozlarga mablag’larni qo’yishining asosiy omillari - daromadlilik, likvidlik va risk - orasidagi bog’liqlikdan kelib chiqqan holda har bir tijorat banki yuqoridagi omillar ta’sirini anglagan yoki anglamagan holda yoki bu investitsiya siyosatini yaxshi yoki yomon amalga oshiradi. Bu, o’z navbatida, bankning investitsiya siyosatida bank tomonidan ma’lum darajadagi investitsiya riskiga borishini angalatadi va tijorat bankining investitsiya siyosatida tegishli choralar ishlab chiqish zarurligini anglatadi.
Investitsiya bilan bog’liq risklarni kamaytirish usullaridan biri bu banklarning investitsiya portfelini diversifikatsiya qilishdir. Investitsiya portfelini diversifikatsiya qilish bankning investitsiya portfelida turli xil ko’pdan ko’p qimmatli qog’ozlarning mavjudligiga erishishni bildiradi. Diversifikatsiya usulida investitsiya siyosatini amalga oshirishda qimmatli qog’ozlarning har xil xususiyatlarini hisobga olish lozim. Bular:
- ularning to’lash muddati va sifati (taqsimlangani), emitentning salohiyati, qimmatli qog’ozlarning sifati bo’yicha diversifikatsiya qilish;

• 
  qimmatli qog’ozlaming geografik tarqalishi bo’yicha diversifikatsiya qilish;
  
• 
  qimmatli qog’ozlaming to’lanish muddati bo’yicha majburiyatlarining turi va boshqalardir. Yuqoridagi belgilarning ta’minotiga ko’ra diversifikatsiya kila turib investitsiya siyosatining maqsadlari aniqlanadi.
  

Tijorat banklarinig qimmatli qog’ozlar portfelini diversifikatsiya qilishning quyidagi turlari mavjud. Bular:

• 
  diversifikatsiya qilish,
  
• 
  qimmatli qog’ozlarning emitentlari bo’yicha diversifikatsiya qilish va boshqalar.
  

Qimmatli qog’oz sifatiga doir diversifikatsiya maqsadi - riskni minimallashtirish (u emitentning o’z majburiyatlarini bajara olmay qolishlik ehtimoli bilan belgilanadi). Shu munosabat bilan aktsiya sifatining ta’minlanganlik darajasi bo’yicha diversifikatsiya usuli ham mavjud bo’lib, nazariyotchilar fikricha, u bir qator omillarni o’rganib chiqishni talab qiladi: Bular emitent qanday faoliyat bilan shug’ullanishini, aktsiya daromadi, divident miqdori, kompaniya aktsiyasining joriy narxi, zaxirasi, kompaniyani kim boshqarayotganligi va boshqalar bo’lib, ko’rsatilgan savollarga javobni emissiya prospekti va birja axborotnomalaridan olish mumkin.
Qimmatli qog’ozlarning geografik tarqalishiga nisbatan diversifikatsiya maqsadi - tegishli rayonlardagi iqtisodiy kiyinchiliklar ruy berganda yuzaga keladigan risklarni kamaytirishdan iborat hisoblanadi.
Qimmatli qog’ozlaming to’lash muddati bo’yicha diversifikatsiya maqsadi - foiz stavkalarining tebranishi bilan bog’liq risklarning oldini olishdan iboratdir. Bu investitsiya siyosatini amalga oshirishda tijorat banklari odatda qimmatli qog’ozlarning tugatilish muddati bo’yicha pog’onali strukturadan foydalanishadi. Bundan pog’onali struktura natijasida muddati tugagan qimmmatbaho qog’ozlar bo’lmaydi va ularni uzoq muddatli yuqori daromadli qimmatli qog’ozlarga reinvestiitsiya qilish imkoni tugiladi.
Qimmatli qog’ozlaming foiz darajalari prognozi amaliyotda nazariyadan farq qiladi. Shuning uchun tijorat banklari prognoz natijalarining ishonchlilik darajasini oshirish maqsadida foiz stavkalarini tarkibini tahlil qiladilar.
Odatda jahon amaliyotida tijorat banklari o’z investitsiya siyosatini ishlab chiqarish va amalga oshirish uchun boshqarish strukturasida maxsus investitsiya bo’limlarini tashkil qilishadi. Bulimdagi xodimlar soni bir qator omillarga bog’liq bo’lishi mumkin. Bular: qimmatli qog’ozlar portfeli kattaligi, bo’lim tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotish va sotib olish bo’yicha bajariladigan funktsiyalarga, bankning mijozlariga ko’rsatadigan xizmatlarga, qimmatli qog’ozlar turi va sifatiga va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Bo’lim ishchilarining malakasi qanchalik yuqori bo’lsa, ular bajarayotgan vazifa, ishning sifati ham shunchalik yuqori bo’ladi. Mutaxassislar investitsiya dasturida kuzlangan maqsad va vazifalarni yaxshi tushunishlari, investitsiya xizmatlari bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’lishlari, moliya-iqtisodiy ma’lumotlardan xabardor bo’lishlari, qimmatli qog’ozlar bozorini mustaqil tahlil kila olishlari, qaysi qimmatli qog’oz turlari bankka to’g’ri kelishi yoki kelmasligini aniqlashlari, daromadlik egri chiziqlarini ko’ra olishlari, bu bilan investitsiya faoliyatini boshqarishni ta’minlashlari lozim.

2-§. Qimmatli qog’ozlar va ularning tasnifi
Qimmatli qog’oz - o’zi bilan bog’liq mulkiy huquqlarni aks ettiradigan hujjatdir, u daromad manbai bo’lib xizmat qiladi, bozorda muomalada yuritilishi va oldi-sotdi vositasi bo’lishi mumkin. Jahon amaliyotida qimmatli qog’ozlarning har xil turlari ishlatilmoqda.
Qimmatli qog’ozlar bozori kredit munosabatlari bilan birgalikda, o’z qiymatiga ega bo’lgan, sotish, sotib olish va to’lovini amalga oshirish mumkin bo’lgan maxsus hujjatlar (qimmatli qog’ozlar)ga egalik qilish bilan ham bevosita bog’liq. qimmatli qog’ozlar o’zida mulkchilik huquqini mujassamlashtirgan bozorda erkin aylanadigan, sotib olish-sotish va boshqa bitimlarning ob’ekti bo’ladigan, doimiy va bir martalik daromad olish manbai bo’lib xizmat qiladigan, pul kapitalining bir ko’rinishidagi hujjatdir. qimmatli qog’ozlar turli sub’ektlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Umumiy holda bu emitentlar 3 guruhga bo’linadi:

1. 
   davlat;
   
2. 
   xususiy sektor;
   
3. 
   chet el sub’ektlari.
   

Yoamma qimmatli qog’ozlarni davlat, xususiy yoki xalqaro qimmatli qog’ozlarga ajratish mumkin. Xususiy sektor tomonidan chiqarilayotgan qimmatli qog’ozlar tarkibiga turli ishlab chiqarish korxonalari, tijorat banklari, investitsion banklar, investitsion fondlar va boshqalarning qimmatli qog’ozlari alohida o’rin tutadi. Xalqaro qimmatli qog’ozlar ularning hisoblanadigan valyuta va emitentlari bo’yicha bo’linadi. Qimmatli qog’ozlar muomalada bo’lish xududiga ko’ra regional (mahalliy), milliy va xalqaro qimmatli qog’ozlarga bo’linadi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng 1993 yil 2 sentyabrida Oliy Kengash tomonidan «Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish bo’yicha birinchi va asosiy hujjat bo’ldi. Keyinchallik bu qonunga 5 marotaba qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritildi (1994 yil 23 sentyabrida, 1995 yil 22 dekabrida, 1999 yil 26 aprelida, 30 avgustida, 27 dekabrida).
Bu qonunga asosan, O’zbekiston Respublikasi hududida quyidagi turdagi qimmatli qog’ozlar chiqarilishi va muomalada bo’lishi mumkin:

1. 
   Aktsiyalar;
   
2. 
   Obligatsiyalar;
   
3. 
   Xazina majburiyatlari;
   
4. 
   Depozit sertifikatlari;
   
5. 
   Veksellar;
   
6. 
   qimmatli qog’ozlar hosilalari, ya’ni optsion va fyucherslar kiradi.
   

Qimmatli qog’ozlarning bu turlariga qisqacha ta’rif beramiz:
AKTslYa - bu qimmatli qog’oz bo’lib:

• 
  harakat muddati cheklanmagan;
  
• 
  huquqiy yoki jismoniy shaxs tomonidan Aktsionerlik jamiyatiga muayyan hissa qo’shgan ulushini va mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini guvohlovchi;
  
• 
  aktsiya bo’yicha dividend ko’rinishida foyda olish huquqini beruvchi aktsiyadorning shu jamiyat boshqarish ishiga qatnasha olishini tasdiqlovchi yuridik hujjatdir.
  

OBLIGATslYa. «Obligo» - lotin tilida «qarz olish» mazmunini bildiradi. Emitentga obligatsiya egasi tomonidan ma’lum bir pul mablag’ini kiritganligi va unda ko’rsatilgan muddatda nominal qiymatini hamda qo’shimcha foiz to’lab berish majburiyatini guvohlovchi qimmatli qog’ozdir. Obligatsiya uning egasiga emitentning ishini boshqarishda qatnashish huquqini bermaydi.
XAZINA MAJBURIYaTLARI - uning egasi tomonidan ma’lum bir pul mablag’ini byudjetga kiritganligi va uning butun aylanish davrida aniq chegaralangan foizni to’lab berish majburitini guvohlovchi qimmatli qog’ozdir.
DEPOZIT SERTIFIKATLARI jamg’armachining bankka qo’ygan pul mablag’ini ifodalovchi va muomala muddati to’gaganidan keyin qo’ygan pul mablag’ini hamda foyda sifatida ustama foizini huquq va imkoniyatini beruvchi qimmatli qog’ozdir. Depozit sertifikati bank tomonidan beriladi.
VEKSEL - qarz majburiyati bo’lib, veksel beruvchining ushbu vekselni ko’rsatilgan muddatda taqdim etganda, veksel ushlovchiga uning nominal qiymatini to’lab berish guvohini beruvchi qimmatli qog’oz va to’lov vositasidir.
QIMMATLI QOG’OZLAR YoOSILALARI - bular shunday qimmatli qog’ozlarki, ularning foydasi yoki zarari bir nechta bozor ko’rsatkichlari bilan, ya’ni bozor indekslari bilan bog’liqdir. qimmatli qog’ozlar hosilalari - «optsion» yoki «fyucherslar» ko’rinishida bo’ladi.

3.