Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
—
tp m sM K K an **— 84 ------ qilinadigan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga investitsiyalar uchun mo‘ ljaIlangan xarajatlar kiradi. BUDJETNING KASSALI XARAJATLARI - davlat budjeti mablag'lari hisobidan korxona, tashkilot va muassasalarga bank orqali berilgan | yoki budjetda ko'zda tutilgan xarajatlarga ularning to'lov qog'ozlari \ asosida o'tkazilgan pul mablag‘ Iarining summasi. BUDJETNING SOLIQLI DAROMADLARI - tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari vayig'imlari, mahalliy soliqlar va yig'imlar, bojxona bojlari, boj yig'imlari va boshqa boj to'lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. BUDJETNOMA - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining boshqa vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlab chiqadigan hamda quyidagilarni o'z ichiga oluvchi loyihaviy hujjat: l ) mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning o'tgan yilgi asosiy yakunlari va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish joriy yilgi yakunlarining prognoz (bashoratli) bahosi; 2) o'tgan yilgi Davlat budjeti ijrosi to'g'risidagi hisobot va joriy yilgi Davlat budjetining kutilayotgan ijrosi bahosi; 3) kelgusi yilga mo'ljallangan Davlat budjeti loyihasini tuzishda asos bo'lgan kelgusi yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar; 4) mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo'nalishlari loyihasi; 5) mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo'nalishlariga sharhlar; 6) davlatning tashqi va ichki qarzlari hamda ular bo'yicha xarajatlar holati to'g'risidagi ma’lumotlar; 7) kelgusi moliya yiliga mo'ljallangan Davlat budjeti loyihasi. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi yuqoridagilarni o'z ichiga oluvchi budjetnoma loyihasini har yilning birinchi oktabriga qadar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim etishi lozim. Shuningdek, budjetnoma O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan joriy yilning birinchi noyabridan kechiktirilmasdan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga taqdim etilishi kerak. BURCH - muayyan axloqiy majburiyatlarni his qilish, uning zarurligini anglash. BUROMADLAR (XARAJATLAR) - tovar sotib oluvchilar yoki pullikxizmatdan foydalanuvchilar sotuvchilarga yoki xaridorlarning xohishi bilan boshqa institutsion birliklarga tovar yoki ko'rsatilgan xizmat egasiga to'lanadigan haq yig'indisi. BUXGALTER - buxgalteriya qonun qoidalariga rioya qilgan holda savdo va hisobga olish daftarlarini yurituvchi shaxs. BUXGALTERIYA BALANSI - korxona faoliyatining pul hisobidagi ko rsatkichlar tizimi. Hisobot sanasida mablag'laming sarflanishi, manbayi va maqsadini ta’riflovchi, jamlovchi jadvalda aks ettiriladi. Ikki qismdan iborat: chap tomoni aktiv, o ‘ng tomoni passiv. Aktiv va passiv natijalari bir xil bo'lishi shart. BUXGALTERIYA DAFTARLARI - sintetik va analitik hisobni hujjatlarga asosan qayd qilish. BUXGALTERIYA HISOBI - korxonaning xo'jalik yuritish hujjatlari asosida yoppasiga, uzluksiz va o'zaro bog'liq holda xo'jalik faoliyatini qiymat ifodasida aks ettirishdir. Buxgalterlik hisobining predmeti korxonaning pul shaklida ifodalangan xo'jalik mablag'lari, ularning tashkil topish manbalari va xo'jalik jarayonlari hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi xo'jalik faoliyatini tahlil qilish, boshqarish va nazorat qilish vazifalarini amalga oshiradi. Quyidagilar buxgalteriya hisobi elementlari hisoblanadi: hujjatlar - xo'jalik operatsiyasi tugaganligi haqida yozma ma’lumot (guvoh)nomalar; inventarizatsiya mavjud moddiy qiymatlarni tekshirish (asosiy vositalar; pul mablag'lari; aylanma (oborot) vositalar). Bular ularning aslidagi mavjud holati va buxgalteriya hisobiga to'g'ri kelishini aniqlash maqsadida qilinadi; kalkulyatsiya (rejali va aslidagi); buxgalteriya hisobi schyotlari; ikkiyoqlama yozuv; balans. Bu elementlarning har biridan foydalanish amaldagi qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi. BUXGALTERIYA HISOBI HUJJATLARI - xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan buxgalteriya hisobini o'tkazish jarayonida ma’lum talablariga rioya qilingan holda tuziladigan ma’lumotlarning moddiy ko'rinishidagi yig'indisi bo'lib, o'z tarkibiga quyidagilarni oladi: a) dastlabki hisob hujjatlari; b) erkin hisob hujjatlari; v) buxgalteriya hisobi registri (ro'yxati); g) ichki buxgalteriya oboroti ma’lumotlari. BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI - buxgalteriya hisobi registrlari ikkiyoqlama yozuv qoidalariga muvofiq yuritiladigan jurnallar, qaydnomalar, daftarlar, tasdiqlangan blankalar (shakllar)dir. BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDITDA MA’LUMOTLARNI KOMPYUTERDA QAYTA ISHLASH - iqtisodiy subyekt hisob ma’lumotlarini qayta ishlab, buxgalteriya hisobotini tuzishda EHMdan foydalanish. BUXGALTERIYA HISOBI VA HISOBOTIDAGI XATOLIK - hisob yozuvlaridagi arifmetik yoki mantiqiy xatoliklar hisob ma’lumotlariga e’tiborsizlik yoki xo'jalik faoliyati faktlari, mulkning holati va mavjudligini majburiyatlar hamda hisoblash ishlarini noto'g'ri tasawur etish orqali hisob va hisobot ma’lumotlarining ko'zda tutilmagan holatdagi buzilishi. BUXGALTERIYA HISOBIDAGI TOVLAMACHILIK - buxgalteriya hisobotining buzib ko'rsatilishiga qaratilgan ongli ravishdagi harakat yoki harakatsizlik. Agar iqtisodiy subyektning mansabdor shaxslari g'arazli maqsadlarda aldov uyushtirsalar yoki buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar ishonchini suyiiste’mol qilsalar, lekin ularning ayblari sud tomonidan isbotlanmagan holatida auditor ularni topgan taqdirda u buxgalteriya hisobotining ongli ravishda buzilganligi mavjudligini ko'rsatishi lozim. BUXGALTERIYA HISOBINING ASOSIY MAQSADI - to'liq va ishonarli axborotlarni shakllantirish, ichki va tashqi foydalanuvchilarni u bilan ta’minlash, shuningdek, boshqaruv va moliyaviy qarorlar BUXGALTERIYA HISOBINING FUNKSIYALARI - buxgalteriya hisobida rejalashtirish, tashkil qilish, tartibga solish bilan birga boshqaruv tizimida axborot, nazorat, mulklarning butligini ta’minlash, tahliliy va hisob funksiyalarini ham amalga oshiradi. BUXGALTERIYA HIS OBINING METODI - korxona mablag' larining holati va foydalanishini o'rganish uchun buxgalteriya hisobi qo'llaniladigan usullar yig'indisi buxgalteriya hisobining metodini tashkil qiladi. Buxgalteriya hisobining metodi (usullari) quyidagilardan iborat: hujjatlashtirish, inventarizatsiya, baholash, kalkulyatsiya, buxgalteriya hisobining schyotlari, ikkiyoqlama yozuv, buxgalteriya balansi va buxgalteriya hisoboti. BUXGALTERIYA HISOBINING OBYEKTLARI - muayyan korxona ega bo'lgan moddiy va pul mablag'lari, uning boshqa tashkilotlar va muassasalar bilan bo'lgan yuridik munosabatlari, shuningdek, mablag'lar hamda munosabatlarni o'zgartiradigan xo'jalik operatsiyalari tushuniladi. Korxonaning moddiy va pul qiymatliklari o'z faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan mablag'larini ifodalaydi.Xo'jalikmuomalalari esa ishlab chiqarishningmazmunini ifodalovchi jarayonlarni tashkil qiladi. BUXGALTERIYA HISOBI SHAKLLARI - yozuvlarning ma’lum texnik- vositalaridan foydalanib, hisobni tashkil qilishdir. BUXGALTERIYA HISOBI USULI - buxgalteriya hisobi obyektlarini xo'jalik faoliyatini boshqarish orqali amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz, o'zaro bog'langan va obyektiv aks ettirishni ta’minlaydigan usullar tizimidan iborat. BUXGALTERIYA HISOBOTI - hisobot davri natijalarining buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida tuziladigan va hisobot sanasida belgilangan shaklda to'ldiriladigan, xo'jalik subyektining mulkiy va moliyaviy holati hamda uning xo'jalik faoliyati natijalarini o'ziga aks ettirgan ko'rsatkichlaming yagona tizimidir. BUXGALTERIYA HISOBOTI TUZILADIGAN SANA - odatda, bu hisobot davrining oxirgi kalendar kuni hisoblanadi. BUXGALTERIYA HISOBOTIDAGI XATO-KAMCHILIKLAR ANIQLAN- GANDA AUDITORNING HARAKATI - buxgalteriya hisobotining buzilishi mavjud bo'lgan yoki yo'qligi haqida asosli fikrni shakllantirish uchun auditor tomonidan amalga oshiriladigan harakatlar. BUXGALTERIYA HISOBOTIGA TA’SIR QILADIGAN DALILLAR VA HODISALARNING ANIQLANISHI - iqtisodiy subyekt tomonidan auditorga boshida taqdim etilgan buxgalteriya hisobi va hisoboti hujjatlarida aks ettirilgan, lekin buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlariga sezilarli darajada tasir korsatadigan operatsiyalar, harakatlar, o'zgarishlar mavjudligi dalillari va hodisalari hujjatli qaydlarining mavjudligi aniqlanishi. BUXGALTERIYA HISOBOTINI TAYYORLASH DAVRI - iqtisodiy subyektning hisobot davri uchun buxgalteriya hisobotini tuzish bo'yicha ishlarning tugatilish sanasi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING ASOS KO'RSATKICHI - xo'jalik subyekti buxgalteriya hisobotini baholash uchun muhim rol o'ynaydigan va auditor tomonidan ahamiyatlilik darajasini hisoblashda qo'llaniladigan ushbu hisobotning sonli ko'rsatkichlaridan biridir. BUXGALTERIYA HISOBOTINING BOSHLANGICH KO'RSAT- KICHLARI - auditor tomonidan tekshiriladigan hisobot davri boshiga mos keladigan buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlari. BUXGALTERIYA HISOBOTI FOYDALANUVCHISI - xo'jalik subyekti haqida ma’lumotga ega bo'lishga manfaatdor bo'lgan yuridik yoki jismoniy shaxs. Buxgalteriya hisobotining ichki foydalanuvchilari iqtisodiy subyekt rahbarlari, tasischilari, mulk egalari va qatnashchilarini o ‘z ichiga oladi. Buxgalteriya hisobotining tashqi foydalanuvchilari iqtisodiy subyektning investor!ari, kreditorlari hamda manfaatdor bo'lgan davlat organlarini o'z ichiga oladi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING ISHONCHLILIGI - buxgalteriya hisoboti ma’lumotlarining aniqlik darajasi va uning yordamida foydalanuvchi xo'jalik yurituvchi subyekt faoliyatining natijalari to'g'risida to'g'ri xulosalar qabul qilinadi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING JIDDIY RAVISHDA BUZIB KO'RSATILISHI - buxgalteriya hisobotining ishonchligiga sezilarli darajada ta’sir ko'rsatuvchi jiddiy xarakterdagi buxgalteriya hisobotining buzilishi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING SOLISHTIRMA KO'RSAT KICHLARI - joriy hisobot davri mos ko'rsatkichlari bilan solishtirish uchun iqtisodiy subyektning audit qilinishi lozim bo'Igan buxgalteriya hisobotiga kiritilgan oldingi hisobot davri buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlari. BUXGALTERIYA HISOBOTINING TAQDIM ETISH SANASI - iqtisodiy subyektning buxgalteriya hisobotini uning mulkdoriga taqdim etish kuni va aloqa tashkilotining shtempelinida belgilangan jo'natish sanasi. Mulkdorlarga taqdim etish deganda, quyidagi 4 sanalardan ilgarirog'i tushuniladi; a) buxgalteriya hisobotini ta’sischilarga, ishtirokchilarga, ta’sis hujjatlariga binoan yuritish ishtirokchilariga taqdim etish sanasi; b) iqtisodiy subyektni ro'yxatdan o'tkazish joyidagi hududiy statistika organlariga buxgalteriya hisobotini taqdim etish sanasi; v) buxgalteriya hisobotining qonunchilikka binoan boshqa manzilga taqdim etish sanasi; g) buxgalteriya hisobotining e’lon qilinish sanasi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING TAQDIM QILINISHI - iqtisodiy subyekt buxgalteriya hisobotining uning foydalanuvchilariga topshirilishi yoki ushbu hisobotning qonunda ko'rsatilgan tarkibda e’lon qilinishi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING TARKIBIGA KIRMAYDIGAN MA’LUMOTLAR - audit nazorati o'tkazilayotgan iqtisodiy subyekt holatini ifodalovchi ma’Iumotlar. Bu ma’lumotlar ba’zi analitik protseduralar o'tkazilganda qo'llaniladi. BUXGALTERIYA HISOBOTINING YAKUNIY KO'RSATKICHLARI - auditor tomonidan tekshirilayotgan hisobot davri oxiriga yoki auditor tekshiriyotgan oldingi hisobot davri oxiriga mos keluvchi buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlari. BUXGALTERIYA O'TKAZUVI - schyotlar korrespondensiyasini yozish. Bunda xo'jalik jarayoniga tegishli summa bir schyotning debeti va ikkinchi schyotning kreditida aks ettiriladi. Buxgalteriya o'tkazmasi hujjatlarga asosan tuziladi BUXGALTERIYA YOZUVI - xo'jalik jarayonida sodir bo'Igan operatsiya (voqea, hodisa)ni hujjatlarda qayd etish. BUXGALTER - buxgalteriya hisobi bo'yicha mutaxassis. “Buxgalter” atamasi XIII asrda paydo bo'lgan. Bu Iavozimni birinchi bo'lib Insburk schyotlar palatasining ish yurituvchisi Xristofor Shtexer olgan. Bu borada imperator Maksimilianning 1498-yil 13-fevralda chiqargan buyrug'i Vena davlat muzeyida saqlanmoqda. Nafaqat Germaniya, balki Amir T emur davrida ham hisob daftarlarini yurituvchi shaxslar - yozuvchilar (kotiblar) bo'lgan. "Saltanatning har bir idorasida, - deb yozadi Amir Temur XIII asrning oxirida, - bo'ladigan kirim- chiqimlarni, kundalik xarajatlarni yozib borish uchun bir kotib tayinlansin”. 1498-yildan boshlab “buxgalter”, “buxgalteriya” atamalari eski nomlarini asta-sekin siqib chiqarib, hamma joyga tarqala boshladi. Bu terminlar Rossiyada 1732-yildan qo'llana boshladi. 1732-yil 11-sentabrdaKommerts-Kollegiyaningbuyrug‘i bilan Peterburg bojxonasida birinchi buxgalter etib gollandiyalik savdogar Timmerman tayinlangan. Hozirgi vaqtda buxgalter ma’lum huquq, burch va majburiyatlarga ega bo'lgan xizmatchi hisoblanadi. Bajarayotgan ishlari va egallagan lavozimiga qarab katta buxgalter va bosh buxgalter bo'lishi mumkin. Katta buxgalter - buxgalteriyaning bo'limi (guruh)ni boshqaradi. Bosh buxgalter buxgalteriyani boshqaradi. Hozirgi vaqtda buxgalterdan nafaqat buxgalteriya hisobi, balki ishlab chiqarishning biznes-rejalarini tuzish, moliyaviy va boshqaruv tahlillari, shuningdek, boshqa sohalarni chuqur bilish hamda rahbariyat to g ri boshqaruvqarorlarini qabul qilishidafaol qatnashish talab qilinadi. O'zbekistonda hozirgi zamon talablariga to'liq javob beradigan buxgalterlar tayyorlashga katta e’tibor berilmoqda, buxgalterlar oliy o'quv yurtlarida, ko'plab tashkil etilgan kollej va akademik litseylarda tayyorlanmoqda. BUXGALTERIYA - buxgalteriya hisobini tashkil etadigan va yuritadigan hisob apparati. Buxgalteriya korxonaning mustaqil tarkibiy bo'limi bo'lib, boshqa bo'limlar (xizmatlar) tarkibiga kirmaydi. Buxgalteriyani bosh buxgalter boshqaradi, agar shtatda bosh buxgalter lavozimi bo'lmasa, katta buxgalter boshqaradi. Bosh buxgalter qanday huquq va majburiyatlarga ega bo'lsa, katta buxgalter ham shunday huquq va majburiyatlarga ega. Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va buxgalterning huquq va burchlari 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to'g'risida’ gi Qonun bilan belgilangan. BUXGALTERIYA ARXTVI - o'tgan hisobot davrlari bo'yicha hujjatlar va hisob registrlari yig'indisi. Buxgalteriya arxivi yo'riqnoma va buxgalteriya hisobi shakllariga binoan tashkil etiladi. Buxgalteriya hujjatlari va registrlar, mikrofilmlar yoki kompyuter hisobi moliyaviy ma’lumotlari uch yil, moliyaviy hisobot esa qonun hujjatlarida belgilangan muddatda saqlanadi. BUXGALTERIYA BALANSI - xo'jalik mablag'lari, ularning tarkibi, joylashgan joylari va ularning vujudga kelish manbalarini ma'lum bir sanaga pulda ifodalab turadigan jadval. Balans ikki tomonlama jadval bo'lib, uning chap tomoni aktiv, o'ng tomoni passiv deb nomlanadi. Aktivda: 1-bo'lim. Uzoq muddatli aktivlar. 2-bo'lim. Joriy aktivlar. Passivda: 1-bo'lim. O'z mablag'larining manbalari. 2-bo'lim. Majburiyatlar. Balansning aktiv tomonining jami uning passiv tomonining jamiga teng bo'lishi kerak. •«ТК&КВДДО' »' 90 — BUXGALTERIYA BALANSI MODDALARINI BAHOLASH - balansda aks ettiriladiganxo‘jalikmablag‘larivaularningvujudgakelishmanbalari alohida turlarining puldagi ifodasi. Balans moddalarini baholash prinsipi barcha korxonalr uchun bir xil. Baholash asosida ishlab chiqarish vositalarini sotib olish yoki mahsulot ishlab chiqarishning . haqiqiy tannarxi yotadi. Buxgalteriya balansi moddalarining * bahosi real bo'lishi, ya’ni mablag'lar va ularning vujudga kelish manbalari turlarining haqiqiy kattaligini aks ettirish kerak. Aktiv va passiv moddalarini baholashning haqiqiyligi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari ishonchliligi bilan ta’minlanadi. BUXGALTERIYA В ALANS ININ G MODDALARI - xo'jalik mablag'larining alohida turlari yoki ularning tashkil bo'lish manbalarini ta’riflovchi balansning aktiv va passiv ko'rsatkichlari. BUXGALTERIYA HISOBI - ayrim subyektlarda sodir bo'layotgan xo'jalik mablag'lari va jarayonlarining harakatini ma’lum hujjatlar bilan asoslangan holda ro'yxatga olish va pulda baholab umumlashtirilgan tarzda yoppasiga va bevosita kuzatish tizimi. Buxgalteriya hisobi har qanday tizimda ham quyidagi uchta funksiyani bajaradi: l) axborot berish; 2) nazorat qilish; 3) boshqaruv yechimlarini ishlab chiqish. Bunda buxgalteriya hisobida har xil usullar, texnika va shakllardan foydalanish mumkin. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi har xil ijtimoiy tizimlarda muayyan maqsadlarga qarab turli vazifalarni bajarishi mumkin. Hozirgi vaqtda talabalar “Buxgalteriya hisobi” kursini ikkiga bo'lib o'rganmoqda: moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi. BUXGALTERIYA HISOBI TIZIM I - buxgalteriya hisobi schyotlarida xo'jalik muomalalarini yozish tizimi. Bu yozuvlar tartibiga qarab ikki xil bo'lishi mumkin: oddiy va ikkiyoqlama. BUXGALTERIYA HISOBI VA HISOBOTINI TARTIBGA SOLISH - buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etish, uning aniqligi va yagonaligini ta’minlaydigan asosiy shartlardan biri. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish hisobning yagona metodologiyasi, turli korxonalarda bir xil xo'jalik muomalalarini aks ettirishning yagona usullari, xo'jalik mablag'larini yagona baholash, dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobotning yagona shakllarini qo'llashni ta’minlaydi. Bu, o'z navbatida, buxgalteriya hisobini samarali tashkil etish, kam mehnat sarflab, korxona faoliyati to'g'risida real ko'rsatkichlar olishni ta’minlaydi. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladigan umumdavlat hisob siyosati asosida har bir tarmoq bo'yicha hisob siyosati ishlab chiqiladi. BUXGALTERIYA HUJJATI - xo'jalik muomalalari sodir bo'lganligining yozma isboti yoki xo'jalik muomalalarini amalga oshirish huquqi. Buxgalteriya hujjatlari, odatda, belgilangan shakl bo'yicha tipografiya usulida bosilgan blankalarda tuziladi. Ayrim hollarda muayyan xo'jalik muomalalarini hujjatlar bilan rasmiylashtirish uchun tasdiqlangan shakl bo'lmasa, istalgan shaklda tuzishga yo'l qo'yiladi, lekin hujjatlar qo'yilgan talablar inobatga olinishi kerak. Hisob ishlari avtomatlashtirilgan hollarda xo'jalik muomalalarida avtomatik ravishda aks ettiriladi. Yig'ilgan axborotlar yozma (qog'oz) hujjatlar o'mini bosadi. Xo'jalik muomalalarini hujjatlar bilan rasmiylashtirishga hujjatlashtirish deyiladi. Buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining haqiqiyligi va ro'y-rostligi hujjatlashtirishning sifatiga bog'liq, chunki hisobdagi yozuvlar hujjatlarga asoslanadi. Hujjatlarni tuzish dastlabki hisobning tarkibiy qismi hisoblanadi. Hujjatlarni soddalashtirish va tuzish, ishlov berish hamda ulardan foydalanishni asoslantirish uchun unifikatsiyalanadi va standartlashtiriladi. Hujjatlar tuzilgandan so'ng saqlash uchun arxivga topshirilgunga qadar ma’lum yo'lni bosib o'tadi, hisob jarayonining turli bosqichlarida foydalaniladi, ya’ni hujjat aylanishi sodir bo'ladi. BUXGALTERIYA PROVODKASI (YOZUVI) - schyotlar aloqasi (korrespondensiyasi)ni rasmiylashtirish. Bunda debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlar hamda yozib qo'yiladigan xo'jalik muomalasining summasi ko'rsatiladi. Buxgalteriya prokodkalari (yozuvi) oddiy va murakkab bo'ladi. Oddiy prokodkada xo'jalik muomalalarining mazmuniga qarab bir schyot debetlanib, ikkinchi schyot kreditlanadi. Murakkab prokodkalarda xo'jalik muomalalarining mazmuniga qarab bir schyot debetlanib, bir necha schyot kreditlanadi yoki, aksincha, umumiy summaga bir necha schyotlar debetlanib, bir schyot kreditlanadi. Har qanday prokodkada ham bir schyotning debetiga yozilgan summa ikkinchi schyotningkreditigayozilgan summaga teng bo'lishi kerak. Bu qoida murakkab provodkaga ham tegishli. Buxgalteriya provodkasida ikkiyoqlama yozuv o'z aksini topadi. Qo'shimcha va manfiy (storno) buxgalteriya provodkalari bo'lishi mumkin. BUYRUQBOZLIKTIZIMI - iqtisodiy tizimning bir turi, uning asosiy belgilari: iqtisodiyotning monopollashtirilganligi; jamiyat xo'jalik hayotining hamma tarafini markazlashtirilgan holda rejalashtirish va tartiblash. Uning xo'jalik mexanizmiga xos belgilari mavjud, bular: bitta markazdan turib, hamma korxonalami bevosita boshqarish; davlatning mahsulotni ishlab chiqarish va taqsimlashini to'liq 92 nazorat qilishi; ishlab chiqarish strukturasi va hajmini hukmron mafkuraviy aqidalardan kelib chiqqan holda belgilash. Buyruqbozlik iqtisodiy tizimi sobiq Sovet Ittifoqi, XXR, Shimoliy Vetnam, Shimoliy Koreya, Kuba va ayrim Sharqiy Yevropa mamlakatlarida mavjud bo'Igan. BUYUKDEPRESSIYA- 1929-1933-yy. vahatto 1940-yilgachaAQSHda bo'Igan va jahondagi yirik iqtisodiy inqiroz, ishlab chiqarish 50% kamaygan, ishsizlik25% oshgan (17 mln.). BUYURTMA - xaridor (buyurtmachi)ning sotuvchiga jo'natadigan hujjati bo'lib, unda molni xarid qilishga qat’iy qaror qilinganligi ifodalanadi. BUYURTMA BO'YICH A ISHLAB CHIQARISH - faqatgina taktik buyrtma kelib tushgandan so‘ng ishga tushadigan jarayon. BUYURTMA G'OLIBI - ma’lum bir mahsulot, uni boshqa korxona mahsulotlaridan ajratib turadigan xossa va xarakteristikali mahsulotdir. BUYURTMA KVALIFIKATORI - ma’lum bir mahsulotning shunday tavsiflari to‘plamiki, bular ushbu mahsulotning sotib olinishiga sabab bo'la oladi. BUYURTMA NUQTASI - tovar moddiy zaxira keyingi guruhiga buyurtma berishni aniqlashga yordam beradigan ombordagi mavjud va buyurtma berilgan tovar moddiy zaxira summasining past nuqtasi. BUYURTMACHILAR - investorlar tomonidan investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun vakil etilgan yuridik va jismoniy shaxslar. BYUROKRAT - 1. Hokimiyatchilikvakolatlariga ega bo'Igan amaldorlar toifasiga kiruvchi shaxs. 2. O'z vazifalarini ko'r-ko'rona, ishga zarar keltirib bajaradigan amaldor shaxs, rasmiyatchi sansalorchi. BYUROKRATIYA - tashkilot turi bo'lib, unga mehnatni ixtisoslashtirilgan tarzda taqsimlash, aniq ierarxiya, standartlar, xodimning bevosita vazifasiga asoslangan ishning baholanish ko'rsatkichlari kiradi. BOZORMUNOSABATI - bozordagi talab va takliflarning miqdoran va tarkibiy jihatdan bir-biriga muvofiq kelishi. Agar shunday muvofiqlik bo'lmasa, bozor muvozanati izdan chiqadi. BOZOR NARXI - iqtisodiyotda jami talablarga ko'ra o'zgarmas holda qoluvchi narxlar. DA’VO - da’vo qo'zgatuvchining talabi. Korxonalar ularga qarzdorlarga (debitorlarga) o'z vaqtida to'lanmagan qarzlik summalar uchun da’vo qo'zg'atishlari lozim. Da’vo moddiy zarar keltirganlarga nisbatan asosli ravishda qo'zg'atilishi zarur (debetorlik qarzlari, da’volar yuzasidai hisob-kitoblarga qarang). DALOLATNOMA - yuridik kuchga ega bo'lgan rasmiy hujjat. DARBIN-UOTSON MEZONI - vaqtli qatorlarda avtokorrelyatsiyani aniqlash uchun qo'llaniladigan shartli ko'rsatkich DAROMAD - insonning mehnati evaziga yoki mulki hisobiga oladigan pul mablag'i summasi. Daromadlar ikkita, ya’ni: a) mehnat evaziga olinadigan daromad (ish haqi, foyda); b) mulkdan olinadigan daromad (foiz, renta, dividend) turlariga bo'linadi. DAROMAD (BOYLIK) VA BOSHQALAR UCHUN JORIY SOLIQLAR - asosan, uy xo'jaligi va korporatsiyalarning daromadlari, boyliklari singari boshqa turdagi kirimlariga solinadigan soliqlar. DAROMAD BRUTTO - biror faoliyatdan kelgan yalpi daromad. Masalan, mahsulotni sotish va xizmat ko'rsatishdan kelgan daromad. DAROMAD KONSEPSIYASI - daromad tushunchasini ifodalovchi tartib va qoidalardan iborat. DAROMAD SAMARASI - 1. Ishchining ish haqining o'sishi natijasida ish vaqtining qisqarishi hisobidan dam olish vaqtining ortishi. 2. Mahsulot bahosi pasayishi xaridorning sotib olish qobiliyatini oshiradi, natijada u oldingiga nisbatan xarid qiladigan tovardan ko'proq miqdorda sotib oladi. Masalan, mol go'shtini xaridor 400 so'mdan ikki kg xarid qilar edi. Bahoning 50% pasayishi natijasida endi xaridor 200 so'mdan 4 kg mol go'shtini xarid qiladi. Daromadlar bo'yicha YAMM yollanma ishchilami ish haqi, renta to'lovlari, bank foizi, foyda, daromadga qo'shilmagan to'lovlar (tadbirkorlikka bilvosita soliqlar, amortizatsion ajratmalar) jamlash orqali hisoblanadi. DAROMAD SOLIG'I - yalpi daromadga solinadi, unda moddiy sarf-xarajatlar va soliq imtiyozlari chegirib qolinadi. Daromad solig'i, asosan, ish haqi berilishi va daromadning boshqa turlarida, shuningdek, maxsus moliya tashkilotlariga manbalarini ko'rsatgan holda barcha ishlab topilgan summani o'z ichiga olgan daromadlar to'g'risidagi — tfT S O flW »I»*# **— — 9 4 ------ deklaratsiyani taqdim etish chog'ida chegirib qolish yo'li bilan undiriladi. DAROMAD SOLIG‘ 1 BO'YICH A JARIMALAR - ushbu soliq to‘ Ianmaganda, noto'liq to'langanda yoki to‘lash tartibi buzilganda (rioya qilinmaganda), pulni undirish, moddiy ta’sir ko'rsatishdan iborat. O'z vaqtida ushlab qolinmagan, noto'liq ushlangan yoki tegishli budjetga o'tkazilmagan soliq summalari jismoniy shaxslarga daromad to'laydigan korxona, tashkilot va muassasalardan undirishga mo'ljallangan summaning 10% hajmidagi jarimani birgalikda qo'shib, soliq organlari tomonidan so'zsiz undirib olinadi. Korxona, tashkilot, muassasalar va tadbirkor sifatida qayddan o'tgan jismoniy shaxslardan soliq o'z vaqtida tegishli budjetga o'tkazilmasa, har bir kechiktirilgan kun uchun to'lov muddatidan keyingi kundan boshlab to' langan kungacha ( bu kun ham qo'shiladi) 0,5% miqdorida penya undiriladi. Penyaning undirilishi ularni javobgarlikning boshqa turlaridan ozod etmaydi. DAROMAD SOLIG‘1 STAVKALARI - aholi daromadlaridan tabaqalashtirilgan holda olinadigan soliqlarning foizlardagi darajalari. DAROMAD SOLIG INING SHEDULYAR SHAKLI - Buyuk Britaniya soliq tizimida qabul qilingan. Daromadning manbayini inobatga olgan holda uning qismlarga (shedulyarga) bo'linishini taqozo etadi. Har bir shedul o'ziga manbayi oldida “tutish”ni maqsad qilib qo'yadi. Mamlakatda bu sohada olti shedul amal qilib, ularning ayrimlari yana ichki taqsimlanishga ham egadir. Masalan, “A” shedul o'z tarkibiga mulkdan olinadigan daromadlar (yerga mulkchilikdan, bino va inshootlarga egalikdan, uy yoki xonani ijaraga berishdan olinadigan daromadlar) ni, “V ” shedul tijoriymaqsadlar uchun foydalaniladigan o'rmon massivlaridan olinadigan daromadlarni, “S” shedul davlat qimmatbaho qog'ozlaridan olinadigan daromadlarni, “D” shedul tijoriy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan daromadlarni (bu shedulning tarkibiga daromadlarning juda ko'p turlari kirganligi uchun uning o'zi yana olti qismga bo'lingan), “E” shedul ish haqi, pensiya, nafaqa va boshqa mehnat daromadlari va nihoyat, “F” shedul Buyuk Britaniya kompaniyalari tomonidan to'lanadigan dividendlar va boshqa to'lovlarni o'z ichiga oladi. DAROMADDAN OLINADIGAN SOLIQ, - foyda solig'idan tashqari aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog'ozlari bo'yicha (davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatbaho qog'ozlari bo'yicha olingan daromadlardan tashqari) olingan dividendlar va foizlardan, kazinolar, videosalonlar daromadlaridan, o'yin avtomatlarining daromadlari dan, ommaviy kontsert-tomosha tadbirlarini o'tkazishdan olingan daromadlardan korxona va tashkilotlar tomonidan to'lanadi. DAROMADIY (DAROM ADLl) SOLIQQA TORTISH - daromadlarning olinish vaqtida undiriladigan daromad soliqlari tizimi. DAROMADLAR - bu subyektning xo'jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi, foizlar, litsenziya to'lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat, ya’ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko'rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo'jalik subyekti resurslaridan foydalanishi natijasida aktivlarning kelib tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ro'y beradigan iqtisodiy resurslarning ko'payishidir. Daromadlar natural va pul ko'rinishida bo'ladi. Daromadlar soliqli va soliqsiz guruhlarga bo'linadi. Daromad tushunchasi haqida gap ketganda, milliy daromad, korxona darajasida (yalpi daromad, sof daromad) va alohida shaxslar ko'rilganda aholining pul daromadlari, fuqarolarning real daromadlari va shaxsiy daromad shaklida bo'lishi mumkin. DAROMADLAR BO'YICHA YALPI MILLIY MAHSULOTNI HISOBLASH - jamiyatda bir yilda olingan daromadlami jamlash. Daromadlar bo'yicha YAMM yollanma ishchilarning ish haqi, renta to'lovlari, bank foizi, foyda, daromadga qo'shilmagan to'lovlar (tadbirkorlikka bilvosita soliqlar, amortizatsion ajratmalar) jamlash orqali hisoblanadi. DAROMADLAR SIYOSATI - maqsadi individual pul daromadlari dinamikasiga, tovar va xizmatlar narxiga tasir etish huquqi bo'Igan hukumat siyosati. DAROMADLAR T O ‘G‘ RISIDA DEKLARATSIYA - o'tgan davr mobaynida olingan daromadlar; mulklar va ularga tegishli bo'Igan soliq chegirmalari hamda imtiyozlari to‘g‘risida soliq to' lovchining rasmiy arizasi.Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda asosiy moliyaviy hujjat bo'lib, ulardan olinadigan daromad solig‘ining hajmini aniqlash uchun fiuqarolar daromadlari unda qayd etiladi. DAROMADLAR VA SARF XARAJATLAR BALANSI - birlashmalar, korxonalar, vazirlik va idoralarning moliyaviy ishlab chiqarish hamda mehnat jamoalarini moddiy rag'batlantirish maqsadidagi moliyaviy munosabatlarining, pul daromadlarining shakllanishi va ulardan foydalanish hamda pul mablag'lari fondini tashkil qilish manbayi. Daromadlar va sarf-xarajatlar balansi turli xil budjetlarning (davlat, korxona, oila) asosi hisoblanadi. DAROMADLARDAN FOYDALANISH HISOBI - mavjud yalpi milliy daromad pirovard milliy iste’mol va yalpi milliy jamg'arish uchun qay tarzda ishlatilishini ko'rsatadi. DAROMADLARNI INDEKSATSIYALASH - baholarning oshishi bilan bog'liq aholining qo'shimcha xarajatlarini vaqti-vaqti bilan ish haqi, pensiya, stipendiya va hokazolarni oshirish orqali qoplash. DAROMADLAR ISHLATILISHIDEGANDA - iqtisodiy birliklar tomonidan tovar va xizmatlarni tasarruf etish tushuniladi. DAROMADLARNI TAQSIMLASH HISOBI - daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog'liq barcha operatsiyalarni o'z ichiga oladi (foizlar, taqsimlanadigan foydalar, joriy transfertlar). Bu hisob iqtisodiyotning turli sektorlari o'rtasida ro‘y beradigan operatsiyalarni qamrab oladi. DAROMADLARNING MAM L AKATDA ISHLAB CHIQARILGAN TENGSIZLIGI - jami daromadlarning alohida shaxslar va oilalar o'rtasida notekis taqsimlanishi. Ushbu hoi deyarli hamma mamlakatlarga xos. Masalan, AQSHda boy (20%) aholiga jami daromadlarning 43,7%, kambag'al (20%) larga esa atigi 4,6% to'g'ri keladi. Ya’ni aholining boy 5/1 qismi aholining kambag'al 5/1 qismiga nisbatan 9 baravar ko'p daromad oladi. DAROMADLARNING SHAKLLANISHI HISOBI - ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq hamda tarmoqlar va sektorlar doirasida guruhlash imkoniyati bo'lgan operatsiyalarni ifodalaydi. DASTLABKI (BIRLAMCHI) AXBOROTLAR - muayyan marketing tadqiqoti o'tkazilishi uchun mo'ljallangan yangitdan yig'ib olingan malumotlar. DASTLABKI AUDIT - ilk bor audit o'tkazilayotgan iqtisodiy subyekt yoki oldingi auditorga nazorat boshqa auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkazilgan iqtisodiy subyektning buxgalteriya hisob-kitob auditi. DASTLABKI HUJJATLAR - xo'jalik muomalalari sodir bo'lgan paytda tuziladigan va ular amalga oshganligining birinchi guvohi bo'lgan buxgalteriya hujjatlari. Dastlabki hujjatlar tuzilishi xo'jalik muomalalari hisob registratsiyasining boshlanishi hisoblanadi. Dastlabki hujjatlarga g'azna kirim va chiqim orderlari, yukxatlar, kvitansiyalar va h.k. kiradi. Hisobni soddalashtirish va hisob registratsiyasini tezlashtirish uchun ko'pincha dastlabki hujjatlarga asosan yig'ma hujjatlar tuziladi. Buxgalteriya hujjatlari tuzish tartibi bo'yicha tasniflanganda, hujjatlar dastlabki va yig'ma hujjatlarga bo'linadi. 97 DASTLABKIIMKONIYATLAR (KOMPETENSIYA) - ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish firmasini uning raqiblaridan ajratib turadigan bilim va uslublaridir. DASTLABKI NAZORAT - taxminlash, rejalashtirish va loyihalashtirish bosqichida, xo'jalik yoki moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilishidan awal o'tkazilib, oqilona boshqaruv yechimlari qabul qilinishiga xizmat qiladi. DAVLAT BANKI - davlat tomonidan tasis qilingan, odatda, davlat budjeti va davlat organlariga xizmat qiladigan, davlat dasturlarini moliyalashtiradigan va mos davlat tashkilotlarining topshirig'i bilan har xil bank operatsiyalarini boshqaradigan bank. DAVLAT BOJI - yuridik ahamiyatga ega bo'Igan harakatlar sodir etganligi yoki vakolatli organlarvamansabdorshaxslartomonidan tegishlihuj jatlari berilganligi uchun olinadigan majburiy to'lov. Turli instansiyalardagi sudlarga berilgan ariza va shikoyatlar, notarial harakatlarning sodir etilganligi, fuqarolik holati aktining davlat qaydidan o'tkazilganligi va tegishli organlar tomonidan hujjatlarning berilganligi uchun davlat boji olinadi. Uning miqdori yuridik harakat va beriladigan hujjatlarning xarakteriga bog'liq. DAVLAT BUDJETI - davlat pul mablag'lari (shu jumladan, davlat maqsadli jamg'armalari mablag'lari)ning markazlashtirilgan fondi, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yilimobaynidaaniqmaqsadlaruchunajratiladiganmablag'lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Qonun kuchiga ega bo'Igan davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Davlat hokimiyatining qonunchilik organi tomonidan tasdiqlanadi. Davlat pul mablag'lari markazlashtirilgan fondini shakllantirish va foydalanish j arayonidagi iqtisodiy (pul) munosabatlarni ifodalaydi. Milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy quroli. Asosiy funksiyalari: l ) mamlakatning yalpi ichki mahsuloti va milliy daromadini taqsimlash; 2) iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va rag'batlantirish; 3) davlatning ijtimoiy siyosatini moliyaviy jihatdan ta’minlash; 4) pul mablag'larining shakllantirilishi va ulardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish. DAVLAT BUDJETI DAROMADLARI - davlat budjetiga jalb qilinadigan soliqli va nosoliqli mablag' lar; amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda davlat hokimiyati organlari va mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag'lari. O'z tarkibiga quyidagilarni oladi: l ) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig'imlar, bojlar, shuningdek, majburiy to'lovlar hamda ^ — 98 ^ — soliq bo'lmagan boshqa tushumlar; 2) davlatning moliyaviy aktivlari va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotishga berilishidan olingan daromadlar; 3) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo'yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag'lari; 4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, xorijiy davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 5) rezident-yuridik shaxslarga va xorijiy davlatlarga berilgan budjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to'lovlar; 6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar. DAVLAT BUDJETI DEFITSITINI MOLIYALASHTIRISH - davlat tomonidan xorijdan va ichki mablag‘ni jalb qilish, respublika budjeti mablag'larining moliya yili boshlanishidagi qoldiqlari va qonunga muvofiq boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi. DAVLAT BUDJETI MABLAG‘ LARINI BUDJETLAR O'RTASIDA QAYTA TAQSIMLASH - l) quyi budjetlarga yuqori budjetlardan budjet subvensiyalari va dotatsiyalari berish; 2) budjet ijrosi jarayonida paydo bo'lgan o'zaro hisob-kitoblar bo'yicha mablag'larni yuqori budjetdan quyi budjetga, shuningdek, quyi budjetdan yuqori budjetga yo'naltirish; 3) budjet ssudalarini ajratish bilan qayta taqsimlanadi. Respublika budjetidan budjet subvensiyalari va dotatsiyalari Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlariga tasdiqlangan Davlat budjeti doirasida ajratiladi. Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlaridan budjet subvensiyalari va dotatsiyalari tumanlar hamda shaharlar budjetlariga tegishli tasdiqlangan budjetlar doirasida ajratilishi mumkin. Qoraqalpog'iston Respublikasi budjetida va mahalliy budjetlarda paydo bo'ladigan daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi vaqtinchalik xazinaviy uzilish naqd pul aylanishi, yuqori budjetlarga beriladigan budjet ssudalari, foydalanilmagan budjet mablag'lari qoldiqlari hisobiga qoplanadi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan, O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Qoraqalpog'iston Respublikasi budjetida, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlarida nazarda tutilgan ayrim xarajatlarni maqsadli moliyalashtirish uchun quyi budjetlar hisobiga kiritiladigan daromadlarni respublika budjetiga o'tkazishi mumkin. DAVLAT BUDJETI MABLAG‘ LARINI SARFLASH - tasdiqlangan budjet mablag'lari doirasida xarajatlar smetasiga muvofiq, Davlat budjeti mablag'lari budjet mablag'lari oluvchilari tomonidan moliya yili mobaynida bosqichma-bosqich, tayinlash sertifikatini muayyan davrga va tegishli summaga rasmiylashtirish yo'Ii bilan amalga oshiriladi. 9 9 —« « w - DAVLAT BUDJETI TUZILMASI - respublika budjeti, Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarni o'z ichiga oladi. Davlat budjeti tarkibida davlat maqsadli jamg'armalari jamlanadi. Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti Qoraqalpog'iston Respublikasining Respublika budjeti hamda tumanlar va respublikaga (Qoraqalpog'istonga) bo'ysunuvchi shaharlar budjetlarini o'z ichiga olsa, viloyat budjeti esa viloyat budjeti, tumanlar va viloyat bo'ysunuvidagi shaharlar budjetlarini o'z ichiga oladi. O'z navbatida, tumanlarga bo'linadigan shaharning budjeti shahar budjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar budjetlaridan iboratdir. Tumanga bo'ysunadigan shaharlari bo'lgan tumanning budjeti tuman budjeti va tuman bo'ysunuvidagi shaharlar budjetlarini o'z ichiga oladi. DAVLAT BUDJETI XARAJATLARI - davlat pul mablag'lari fondini taqsimlash bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy munosabatlar; davlat va mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari funksiyalari va vazifalarini moliyaviy jihatdan ta’minlashga yo'naltiriladigan pul mablag'lari. Tarkibi quyidagilardan iborat: l ) budjet mablag'lari oluvchilarning joriy xarajatlari; 2) joriy budjet transfertlari; 3) kapital xarajatlar (asosiy fondlar va vositalarni davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ishlab chiqarish, xorijiy mamlakatlarda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk olish, davlat ehtiyojlari uchun yerga bo'lgan huquq va boshqa nomoddiy aktivlarni olish, davlat zaxiralarini vujudga keltirish va boshqalar); 4) kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan budjet transfertlari; 5) rezident yuridik shaxslarga va xorijiy davlatlarga beriladigan budjet ssudalari; 6) davlat maqsadli fondlariga beriladigan budjet ssudalari va dotatsiyalari; 7) davlat qarzini qaytarish va unga xizmat ko'rsatish bo'yicha to'lovlar; 8) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar. DAVLAT BUDJETINING G'AZNA IJROSI - Davlat budjetining barcha daromadlarini yagona g'azna hisob-raqamiga kiritishdan, shuningdek, Davlat budjetining xarajatlarini shu hisob-raqamdan to'lashdan iborat. DAVLAT BUDJETINING KASSA IJROSI - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va hududiy moliya organlari tomonidan O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan birgalikda amalga oshiriladi. Moliya vazirligibilanbirgalikda amalga oshiriladi. Davlatbudjetining kassaijrosi operatsiyalarini banklar Markaziy bankning topshirig'iga binoan bajaradi. DAVLAT BUDJETINING MUDOFAA XARAJATLARI - davlatning o'z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi kerakligi bilan bog'liqdir. Budjet mablag'lari hisobidan Qurolli Kuchlarning barcha turlari moliyalashtiriladi. DAVLAT BUDJETINING NAZORAT FUNKSIYASI - budjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog'liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo'linmalarida ahvolning qandayligi to'g'risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab turadi. DAVLAT BUDJETINING TAQCHILLIGI - xarajatlar summasining daromadlar summasidan ortiq bo'lishi. DAVLAT BUDJETINING TAQSIMLASH FUNKSIYASI - davlat budjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash munosabadari bo'lib, undan taqsimlanganyalpiichki (milliy) mahsulotni qayta taqsimlash uchun foydalaniladi. DAVLAT BUYURTMALARI - davlat tomonidan muayyan mahsulot turi (hozirgi kunda paxta va g‘alla)ni yetkazib berish bo'yicha qishloq xo'jaligi korxonalari bilan tuzilgan shartnoma-topshiriq. DAVLAT BUYURTMASI - davlat tomonidan korxona va tashkilotlarga muayyan mahsulot turini tayyorlash va uni iste molchilarga yetkazib berish, ishlab chiqarish, noishlab chiqarish va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ma’lum ishlarni bajarish uchun beriladigan topshiriq. DAVLAT ICHKI QARZLARI - davlat tomonidan ichki mablag'ni jalb qilish natijasida vujudga kelgan O'zbekiston Respublikasi majburiyatlariningyig'indisi. Oldin chiqarilgan va hozirgi vaqtgacha foizlari bilan qaytarilmagan (uzilmagan) davlat qarzlari (zayomlari) ning butun summasi. DAVLAT IJTIMOIY TA’MINOTI - O'zbekiston Respublikasi fuqarolarini keksayganda, kasallik ro'y berganda, mehnatga layoqatini qisman yoki butunlay yo'qotganda, boquvchisini yo'qotganda, shuningdek, bolali oilalarni moddiy ta’minlash va ularga xizmat ko'rsatish davlat tizimidir. DAVLAT KORXONALARI - davlat mulki bo'Igan va uning nazorati ostida faoliyat ko'rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. DAVLAT KREDITI - kreditning bu shaklining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning qatnashuvidir. Davlat kreditida davlat bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi mumkin. Qarz beruvchi vazifasini bajara turib, davlat davlat kredit institutlari, jumladan, Markaziy bank orqali iqtisodning har xil sohalarini kreditlashni o'z zimmasiga ■ 101 -- oladi. Davlat kreditining xarakterli xususiyati, davlat tomonidan olingan qarz mablag'lari ishlab chiqarish fondlari aylanishida yoki moddiy boyliklar yaratishda ishtirok etmaydi. Bu mablag'lar davlat qarzlarini qoplash uchun ishlatiladi. DAVLAT KREDITI MUNО SABATLARINING ASOSI - munosabatlarida bo'sh turgan pul kapitallariga nisbatan davlat ehtiyojlarining mavjudligi. DAVLAT MAQSADLI FONDLARI - Davlat budjeti tarkibida jamlantiriladigan fondlar bo' lib, ularning har biri uchun mablag' lar manbalari, har bir manbadan mablag' tushish normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag'lardan foydalanilishi mumkin bo'lgan maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Aniq maqsadlarga mo'ljallangan pul fondlari. Aholiga taqdim etiladigan ijtimoiy xizmatlarning ко' lamini kengaytirish, infrastrukturaning qoloq tarmoqlari rivojlanishini rag'batlantirish, iqtisodiyot ustuvor tarmoqlarini qo'shimcha resurslar bilan ta’minlash bu fondlarning maqsadidir. Bu fondlar Pensiya fondi, Respublika yo'l fondi, Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-quwatlash davlat qo'mitasining maxsus fondi (hisob varag'i), ish bilan ta’minlashga ko'maklashish davlat fondidan iboratdir. Ularning daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi vaqtinchalik uzilish (yetishmovchilik)ni qoplash uchun davlat maqsadli fondlariga O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan respublika budjetidan budjet dotatsiyalari va ssudalari ajratilishi mumkin. Davlat maqsadli fondlariga tushgan daromadlar xarajatlardan oshgan taqdirda O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining taqdimnomasiga binoan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan ortiqcha summa yilning har bir choragi yakunlari bo'yicha respublika budjetiga to'liqyoki qisman olib qo'yilishi mumkin. DAVLAT MAQSADLI JAMG'ARMALARI - Davlat budjeti tarkibida jamlantiriladigan jamg'armalar bo'lib, ularning har biri uchun mablag'lar manbalari, har bir manbadan mablag' tushishi normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag'lardan foydalanilishi mumkin bo'lgan maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi. DAVLAT MOLIYASI - yalpi ijtimoiy mahsulot (muayyan vaqt ichida jamiyat tomonidan yaratilgan ne’matlar)ni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida paydo bo'ladigan hamda davlat tomonidan o'z vazifalarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan pul mablag'lari majmuyidir. • J Q 2 — ---------------- DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI - davlat budjeti va nobudjet fondlar, soliqlar, davlat korxona va tashkilotlarining moliyaviy faoliyati, pul hisob-kitoblarini tashkil etish, hisob va hisobotni yuritish sohalarida qonunchilikka rioya etilishini mamlakat hokimiyat va boshqaruv organlari, shuningdek, maxsus tuzilgan nazorat organlari (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo'mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladigan nazorat. DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING MAQSADI - davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish DAVLAT MUASSASALARI SEKTORI - Davlat muassasalari sektori quyidagi rezident institutsion birliklar guruhidan iborat bo'ladi: markaziy, regional (hududiy) va mahalliy davlat boshqaruvi birliklari, boshqaruvning barcha darajasiga mansub ijtimoiy ta’minot jamg'armalari, bozor munosabatlariga aloqasi bo'lmagan barcha notijorat tashkilotlar (NTT). Bu tashkilotlar, asosan, davlat nazoratida va moliyaviy ta’minotida budjetdan tarkib topadi. DAVLAT MULKI - asosiy mulkchilik shakllaridan biri. Davlat mulki ikki yo'l bilan paydo bo'ladi: a) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo'liga olish; b) davlat mablag'lari hisobidan korxonalar qurish. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi kuchayishi bilan davlat mulki rivoj topadi, lekin uning monopoliyasi o'rnatilgach, raqobatga xalaqit beradi. Natijada davlat mulkini reprivatizatsiyalash yuzaga kelib, boshqa mulk shakllari kuchayadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish munosabati bilan davlat mulki, asosan, jamoa mulkiga, fuqarolar mulkiga va xususiy mulkka aylantiriladi. DAVLAT NOBUDJET FONDLARI BUDJETLARI - budjetlar, davlat nobudjet fondlari budjetlarining barcha daromad va xarajatlari hamda soliq va budjet qonunchiligi hamda davlat nobudjet fondlari to'g'risida qonunlarga muvofiq belgilangan barcha boshqa majburiy tushumlar budjetlarda, davlat nobudjet fondlarining budjetlarida majburiy tartibda va to'liq hajmda o'z aksini topish kerakligini anglatadi. DAVLAT NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALARI - tegishli davlat idoralari tomonidan nazorat ostiga olinishi zarur bo'lgan rezidentlik nomoliyaviy korporatsiyalar hamda kvazikorporatsiyalar ana shunday korporatsiyalar tarkibiga kiradi. Korporatsiyalar ustidan nazorat deganda tegishli direktorlar tayinlash orqali korporatsiyalar — — 103 — — DAVLAT QARZI - davlatning aholi, bank, korxona, tashkilot va chet mamlakatlardan olgan qarzi. Ma’lum davrida budjet kamomadlari yig'indisi. U ikki guruhga bo'linadi: a) davlatning tashqi qarzi (xorijiy davlatlarga, tashkilot va alohida shaxslarga); b) ichki qarzi (davlatning o'z xalqidan qarzi). DAVLAT QARZINI QAYTA MOLIYALASHTIRISH - hukumat obligatsi- yalarni sotib olish muddati kelganda, yangi obligatsiyalarni chiqarib sotadi. Undan kelgan tushumni muddati kelgan obligatsiyalarni sotib olishga sarf qiladi. DAVLAT QIMMATLI QOG'OZLARI - O'zbekiston Respublikasining g'azna majburiyatlari va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek; O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari. DAVLAT SEKTORI - mulk shakllaridan biri bo‘lib, uning subyekti (egasi) davlat hisoblanadi. Yer, tabiiy resurslar; asosiy ishlab chiqarish vositalari, bino va inshootlar; moddiy resurslar, moliyaviy resurslar, qimmatbaho buyumlar, axborotlar, madaniy va ma’naviy boyliklar davlat mulki obyektlari hisoblanadi. Bu boyliklardan foydalanish to'liq davlat ixtiyorida bo'ladi. U davlat mulklaridan kerak bo'Igan yo nalishda foydalanishni taminlaydi. DAVLAT SOLICl INSPEKSIYALARINING VAZIFALARI VA FUNKSIYALARI - l) soliq to'lovchilar (xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo'lmagan shaxslarni ham qo'shib hisoblaganda)ning to'liq hisobga olinishini ta minlash; 2) soliq to'lovchilar tomonidan buxgalteriya hisoboti va balanslari, soliq hisob-kitoblari; hisobotlar; deklaratsiyalar va to'lovlarni hisoblash hamda to'lash bilan bog'liq bo'Igan barcha hujjatlarning o'z vaqtida taqdim etilishini nazorat qilish; shuningdek, foyda, daromad, soliqqa tortishning boshqa obyektlarining to'g'ri aniqlanganligi va hisoblanganligi bo'yicha bu huj j atlarto 'g ‘riligini tekshirish; 3 ) budj et oldidagi o' z majburiyatlarini bajarmaganlarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar (jazolar) qo'llanilishining to'g'riligini ta minlash; 4) korxona, tashkilot va muassasalardan foyda (daromad) yoki soliqqa tortishning boshqa obyektlari pasaytirilganligidan (kamaytirilganligi) dalolat beruvchi hujjatlarni ko'rish, ularning mazmunini qayd etish va olib qo'yishni amalga oshirish (tegishli hujjatlarni olib qo'yish uchun asos bo'lib soliq inspeksiyasi mansabdor shaxsining asoslangan qarori xizmat qiladi); 5) musodara qilingan va egasiz mulklar, shuningdek, meros qilish huquqi bo'yicha davlat ixtiyoriga o'tkazilgan mulklar hamda — «' га&екхдоч»— - 104 — — topilmalarni hisobga olish, baholash va realizatsiya qilish ishlarini amlga oshirish; 6) budjetga tushishi lozim bo'lgan va haqiqatda tushgan soliqlar va boshqa to'lovlarning operativ - bexgalteriya hisobi yurgiziladigan hujjatlarni banklar, moliya organlari, korxona, tashkilot va muassasalardan olish; 7) davlat soliq inspektsiyalari va ularning mansabdor shaxslariga buxgalteriya hisobotlari, balanslar, hisob-kitoblar, deklaratsiyalar va budjetga soliqlar hamda majburiy to'lovlarni hisoblash, shuningdek, to'lash bilan bog'liq bo'lgan boshqa hujjatlar taqdim etilmaganda yoki ularni taqdim etishdan bo'yin tovlangan hollarda korxona, tashkilot, muassasalar va fuqarolarning bank hamda boshqa moliya-kredit tashkilotlaridagi hisob-kitob va boshqa schyotlari bo'yicha operatsiyalarni to'xtatib qo'yish; 8) ortiqcha to'langan yoki undirilgan soliq va yig'imlarni qaytarishni amalga oshirish; 9) yuqori soliq organlariga budjetga haqiqatda kelib tushgan soliq va boshqa to'lovlarning summasi haqidagi ma’lumotni tuzish, tahlil qilish va taqdim etish; 10) xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan naqd pul muomalasi va nazorat-kassa mashinalarining qo'llanilishiga nisbatan qonunchilik talablarining bajarilishini nazorat qilishdan iborat. DAVLAT SUBSIDIYALARI - kompaniya tomonidan o'tgan davrda yoki kelajakda uning operatsion faoliyati bilan bog'liq bo'lgan ma’lum shartlarni bajargani yoki bajarishi evaziga resurslarni o'tkazib berish shaklidagi hukumat yordamidir. Asosli ravishda baholab bo'lmaydigan, shuningdek, kompaniyaning odatdagi savdo muomalalaridan ajratib bo'lmaydigan hukumat bilan olib boriladigan operatsiyalar davlat subsidiyalariga kiritilmaydi. DAVLAT TA’LIM STANDARTI - uzluksiz ta’limning muayyan bosqichida shaxs (mutaxassis)ning tayyorgarlik darajasi va mazmuniga qo'yiladigan minimum talablar. DAVLAT ТА SARRUFI DAN CHIQARISH - davlat mulki, iqtisodiyotdagi davlat sektorini xususiylashtirishdan iborat bo'lib, u davlat mulkchiligining yakka hukmronligini tugatish, erkin tadbirkorlikka yo' 1 ochish va bozor iqtisodiyotini qaror toptirish maqsadida amalga oshiriladi. Xususiylashtirish orqali davlat mulki fuqarolarga berilib, mulk o'z egasini topadi; har bir kishi milliy boylikda o'z hissasiga ega bo'ladi. DAVLAT TASHQI QARZI - davlat tomonidan xorijdan mablag' jalb qilish natijasida vujudga kelgan O'zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig'indisi. 105 DAVLAT TOMONIDAN (ICHKI VA XORIJDAN) MABLAG' JALB QILISH - quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin: l) iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari, shu jumladan, davlat investitsiya dasturlarini moliyalashtirish; 2) Davlat budjeti daromadlari bilan xarajatlari o'rtasida tushumlar vaqtga ko'ra muvofiq emasligi tufayli kelib chiqqan yillik ichki tafovutni to'g'rilash; 3) mavjud qarzni qayta moliyalashtirish; 4) budjet defitsitini moliyalashtirish; 5) tabiiy ofat yoki boshqa favqulodda vaziyatlar tufayli mablag'larga bo'lgan ehtiyojlarni qoplash. Davlat tomonidan ichki va xorijdan mablag' jalb qilishda qarz majburiyatlarining quyidagi turlaridan foydalanish mumkin: l) qisqa muddatli (bir yilgacha bo'lgan davrga chiqariladigan), o'rtacha muddatli (bir yildan besh yilgacha bo'lgan davrga chiqariladigan) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq davrga chiqariladigan) davlat qimmatli qog'ozlari; 2) kreditlar (qisqa, o'rta va uzoq muddatli); 3) O'zbekiston Respublikasiningkafolatlari; 4) budjet daromadlari bilan xarajatlari o'rtasidagi vaqtinchalik tafovutni qoplash uchun qisqa muddatli ssudalar; 5) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa turlar. Davlat tomonidan ichki va xorijdan mablag' jalb qilishga hamda davlat qarzi ko'payishiga olib keladigan boshqa harakatlar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan organ tomonidan amalga oshiriladi. DAVLAT TOMONIDAN BOZORNING TARTIBGA SOLINISHI - ijtimoiy ishlab chiqarish rivojiga ta’sir ko'rsatish maqsadida ijtimoiy- iqtisodiy, moliyaviy, tarkibiy-sarmoyaviy hamda ilmiy-texnikaviy va boshqa vositalar yordamida bozomi qaror toptirishda davlatning aralashuvidir. Davlat tomonidanboshqarish mexanizmi va usullarini qo'llash o'tish davrida boshlanadi. Bozorni boshqarishning eng muhim mexanizmlari: rejalashtirish, soliq tizimi, baho, ijtimoiy himoyalashdan iborat. DAVLAT TOMONIDAN ICHKI MABLAG'NI JALB QILISH - aktivlarni ichki manbalar (rezident-yuridikvajismoniy shaxslar)dan jalb etish hamdabuningnatijasida O'zbekiston Respublikasiningqarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o'z kreditlari (qarzlari) ni to'lashiga kafil sifatidagi majburiyatlarining vujudga kelishi. DAVLAT TOMONIDAN SOTIB OLISH - davlat budjeti hisobidan ichki va tashqi bozorda ishlab chiqilgan tovarlar va xizmatlarning sotib olingan qismi. Davlat xaridlari, davlat ehtiyojlari (asbob-uskuna, qurol-yarog' sotib olishiga) va aholining istemolini qondirish hamda zaxiralar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. — J 06 — DAVLAT TOMONIDAN XORIJDAN MABLAG' JALB QILISH - aktivlarni xorij manbalari (chet el davlatlaridan, norezident yuridik shaxs- lardan vaxalqaro tashkilotlar)dan jalb etish hamda buningnatijasida O'zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o‘z kreditlari (qarzlari)ni to'lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga kelishi. DAVLAT TRANSFERTI - qarang: transfert. DAVLAT TRANSFERTLARIMULTIPLIKATORI - muvozanatli sof mahsulot o'zgarishining hukumat transfert to'lovlaridagi o'zgarishlarga nisbati. DAVLAT VALYUTA MONOPOLIYASI - valyuta boyliklari (valyutaviy boyliklar) bilan operatsiyalarni amalga oshirish yoki operatsiyalarni amalga oshirishni ma’lum organlar, korxonalar, firmalar zimmasiga o'tkazishga ruxsat berish, valyutaviy mablag'lardan foydalanish tartibini belgilash bo'yicha davlatning tanho huquqi. Valyuta operatsiyalarini reglamentatsiya (tartibga solib turish) qilish, valyutaviy mablag'lardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish va ularning qo'llanilish samaradorligini oshirish bo'yicha choralar ko'rishni taqozo etadi. DAVLAT XARIDLARI MULTIPLIKATORI - muvozanatli, sof milliy mahsulotni o'zgartirishning davlat xaridlari o'zgarishiga nisbati. DAVLAT ZAYOMLARI - davlat iqtisodiy faoliyatni amalga oshirib, qarz beruvchi, shuningdek, qarz oluvchi ham bo' lishi mumkin. U oladigan kredit davlat zayomi deyiladi. Davlat zayomi - obligatsiyalar, ya ni uning egalariga muayyan muddat o'tgach, qarz va foizlar summasini qaytadan olish huquqini beradigan qarz majburiyatlarini chiqarish va sotish orqali amalga oshiriladi. Qarzga olingan pullarni davlat, odatda, budjet taqchilligini qoplash, davlat hamda mahalliy hokimiyat idoralarini mablag' bilan ta minlashga sarflaydi. DAVLATNING SOLIQ, SIYOSATI - davlat tomonidan jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlarning turi, ularni yig'ib olish yo'llari hamda usullarini tashkil etish borasidagi siyosat. DAVLATNING SOLIQ, TIZIM I - muayyan sharoitda davlat foydasiga undiriladigan soliq turlarining majmuyi. Unga soliqlarning turlari, miqdori, soliq imtiyozlari, undiriladigan soliqlarni aniqlash kabilar kiradi. Soliq tizimining vazifalari mavjud bo'lib, ulardan: soliq to'lovchilar bilan davlat o'rtasida daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda faoliyat yuritishni rag'batlantirish yoki cheklash, aholining ayrim tabaqalariga ijtimoiy 107 imtiyozlarni berish kabilar eng muhimlaridan biri hisoblanadi. Soliq tizimi o'zgaruvchan bo'ladi. DAVR XARAJATLARI - bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq bo'lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo'Igan boshqa xarajatlar. DAVRIY (SIKLIK) DEFITSIT - iqtisodiyotning davriy rivojlanishi (tanazzuli) sababli va soliq tushumlarining qisqarishi bilan bog'liq davlat budjetining defitsiti. DAVRIY ISHSIZLIK - iqtisodiyotning krizis holatidagi ishsizlik. Mavsumiy xarakterga ega bo'lib, bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida davriy ishsizlik kuchayib boradi. Keyinchalik ishsizlikka bar ham beriladi. ( Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|