Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qarang: siklik ishsizlik)
DAVRIY TALAB - har zamonda paydo bo'lib, qondiriladigan va takrorlanib turadigan talab. DAVRIY XARAJATLAR (hisobot davrining xarajatlari) - mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq bo'lmagan xarajatlar. Ushbu xarajatlar, asosan, tijorat (sotish) va ma'muriy boshqaruv va moliyaviy faoliyat bilan bog'liq xarajatlardan tashkil topgan. DEBET (lot. debet - u majbur) - buxgalteriya hisobining bir qismi. Aktiv schyotlarning debetiga summalarning ko'payishi yozilsa, passiv schyotlarda esa summaning kamayishi yoziladi. Hisoblashish schyotlarining debetida esa boshqa korxona va shaxslarning shu korxonaga qarzlari aks ettiriladi va debetorlik qarzlari deyiladi. Debet qoldiqlari esa aktiv va aktiv-passiv schyotlarda bo'ladi. Xo'jalik mablag'lari hamda ularning manbalarining ko'payishi va kamayishini qayd qilish uchun schyot ikki qismidan iborat bo'ladi. Uning chap qismi debet (lot. debet - qarzdor), o'ng qismi kredit (lot. credit - ishonadi) deb nomlanadi. “Debet” va “Kredit” iboralarini “D-t” yoki “D” va “K-t” yoki “K” belgilari bilan ifodalasa ham bo'ladi. DEBITOR - biror korxonadan, firmadan, muassasadan boshqa yuridik shaxs yoki fuqaroning qarzdor bo'lib qolishi. Bu terminxo'jalikva buxgalteriya amaliyotida ham qo'llaniladi. DEBITORLIK QARZI - o'zaro xo'jalik aloqalarini olib boruvchi korxona, firma, tashkilotlarning bir-biridan qarz summasi. Uning vujudga kelish sababi xo'jalik yurituvchi subyektlarning bir-birlaridan olgan tovar va xizmatlarining haqini darhol to'lay olmasligidir. Debitorlik qarzi korxonaning zararlariga qo'shib yoziladi. d e b i t o r l i k v a KREDITORLIK q a r z l a r i n i n g h a q i q i y QIYMATI - korxonaning jami debitorlik (kreditorlik) qarzlarining faqatgina so'ndirilishi mumkin bo'lgan qismi. DEFILYATSIYA - inflyatsiya davrida chiqarilgan muomaladagi qogoz pul miqdorini kamaytirish. Davlat tomonidan moliya va pul-kredit tadbirlarini qo'llash orqali amalga oshiriladi. DEFITSIT - kamyob, noyob. l ) biror narsaning yetishmasligi, kamchiligi. Jumladan, tovarlar yetishmasligi, budjet mablag‘i yetishmasligi; 2) kamomad, zarar. DEFLIRLASH - muayyan yildagi narxlar ba’zi yildagiga nisbatan yuqori bo'lganda, real yalpi milliy mahsulot hajmini muayyan yilda ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini kamaytirish yo'li bilan aniqlash. Bunda baza yilidagi, masalan, 1990-yil baholari 100% qilib olinadi. 1998-yilda ishlab chiqarilgan YaMM 4861,1 mln dollarga teng deb faraz qilamiz. 1998-yildagi baholar 1990-yilga solishtirilganda 21,7% yuqori bo'lgan. Agar real YaMM hisoblaydigan bo'lsak, u 3994,9 teng bo'ladi. U 1990-yilga nisbatan 21,72 kamaytirildi (Q arang: nominal va real YaMM). DEFLYATSIYA (lot. deflatio - puflamoq) - inflyatsiya davrida chiqarilgan muomaladagi qog'oz pul miqdorini kamaytirish. Davlat tomonidan moliya va pul-kredit tadbirlarini qo'llash orqali amalga oshiriladi. Odatda, hukumat tomonidan avj olayotgan inflyatsiya sur’atlarini pasaytirish uchun qo'llaniladi. Deflyatsiyani amalga oshirishning quyidagi uslublari mavjud: soliqlarni oshirish, davlat tasarrufidagi mol-mulk va davlat qimmatli qog'ozlarining savdoga chiqarilishi, tashqi savdo operatsiyalari va valyuta almashinuvining tartibga solinishi, budjet hisobidan amalga oshiriladigan sarf-xarajatlarning kamaytirilishi, oylik ish haqi darajasining bir maromda saqlab turilishi. Deflyatsiyaning oqibatlari: ijtimoiy tanglikning kuchayishi, ijtimoiy ixtiloflar, iqtisodiy o'sish sur’atlarining pasayishi. DEFLYATOR - inflyatsiya sur’atini ko'rsatuvchi umumiy ko'rsatkich. Baholar indeksiga asoslanadi. DEGRESSIV XARAJATLAR - o'zgaruvchan xarajatlarning bir turi, ya’ni xarajatlarning o'sish darajasi subyektning ishbilarmonlik faolligi o'sishidan ortda qoladi. DEHQON XO'JALIGI - o'z qaramog'ida bo'lgan mulk, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish asosida qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va sotishni amalga oshiruvchi mustaqil xo'jalik yurituvchi subyekt. 1 0 9 ----------------- DEHQONCHILIK TIZIMI - dehqonchilik mahsulotlari yetishtirish uchun yerdan to'la foydalanish, tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan, o'zaro bog'liq va bir-birini to'ldiradigan tashkiliy- agrotexnik tadbirlar yig'indisi. DEKLARATSIYA - 1) hukumat, tashkilot, firma nomidan rasmiy e’lon qilingan bayonot; asosiy prinsiplarni tantanali e’lon qilish; 2) bojxonada deklaratsiya qimmatbaho buyumlar va mahsulotlarni chegaradan olib chiqishda va qimmatbaho paketlarga, banderolga qo'shib jo'natiladigan hujjat. Ushbu hujjatda paket mazmuni, qiymati ko'rsatiladi; 3) soliq deklaratsiya daromadning miqdori, manbayi, mulk hajmi va boshqalar xususida soliq to'lash uchun yozilgan ariza. Deklaratsiya davlat ichki yoki tashqi siyosatining asosiy prinsiplari aks etgan hujjat. Xalqaro tashkilotlar, shujumladan, BMT deklaratsiya ko'rinishida xalqaro munosabatlarning aniq sohasidagi asosiy qoidalarini mustahkamlab boradi. DEKORT - molning haqini muddatdan awal to'langan yoki molning miqdori, sifati kelishuv shartlariga mos kelmagani uchun molning narxidan chegirma. DEMANO-POLIZATSIYA (lot. de - ajratish, bekor qilish - old qo'shimchasi, yunon, monotanho va poleo - sotaman) - sog'lom iqtisodiy bellashuvga yo'l berish maqsadida yakkahokim korxonalar va birlashmalar o'rniga o'zaro raqobatlashuvchi ko'plab korxonalarni tuzish. Demano-polizatsiya ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: 1) yirik monopol mavqedagi birlashmalar, kompaniyalar tarqatilib, ulardan mustaqil korxonalar ajralib chiqadi; 2) yakkahokim korxona, birlashma yoki kompaniyalar saqlangan holda ular bilan raqobat qila oladigan korxona yoki birlashmalar tashkil etiladi. DEMARKETING - marketingning bir turi bo'lib, ishlab chiqarish quwati, xomashyoning yetishmasligi tufayli bozorga kam chiqariladigan molga talabni pasaytirishga qaratilgan. DEMOKRATIYA - boshqaruvning barcha bosqichlaridagi erkinlikning barqarorligidir. So'z erkinligi va iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanish erkinligini beradigan kuchli qonunlarga ega bo'lishdir. DEMPING (ing. dumping-tashlash) -1 ) bozorniegallashvaundanraqobatchilarni siqib chiqarish maqsadida mahsulotlarni sotuv narxiga nisbatan arzonga sotish; 2) sifati past mollar eksporti; tovarlarni mamlakat ichkarisidagi yoki jahon bozoridagi narxlardan ancha past narxda bitta mamlakatdan boshqasiga olib chiqib ketish. Tariflar va savdo haqidagi bosh bitim qoidalari (GATT)ga muvofiq bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat bozorida “normal” narxdan past narxda --------------- 1 1 0 ----------------- sotilgan, u ana shunday mahsulotni milliy ishlab chiqarishga katta zarar yetkazgan yoki ana shunday zarar yetkazishga xavf solgan hollar dempingga taalluqli bo'ladi. 1967-yildaGATT doirasida tovar demping faktini aniqlash va isbotlash tartibi, shuningdek, tovar ishlab chiqaruvchi firmalarga yetkazilgan zarami qoplash usullarini belgilovchi xalqaro dempingga qarshi kodeks qabul qilingan edi. DEMPING NARX - tovar tannarxidan past narx. DEMPING SIYOSATI - bozorda raqibini sindirish maqsadida tovarlarning o‘z tannarxidan past narxda sotilishi. DEMPINGGA QARSHI BOJXONA BOJLARI - mahsulotni chiqarayotgan mamlakatdagi tovarlar qiymatidan shu tovarlar olib kirilayotgan mamlakatda shu tovarlarning bahosi past bo'lsa, bu narsa mamlakat o'z ishlab chiqaruvchilariga moddiy zarar yetkazish xavfini tug'dirsa yoki shunga o'xshash tovarlarni mamlakat doirasida ishlab chiqarishni to'xtatib qo'yishi mumkin bo'lsa joriy etiladi. DENATSIONALIZATSIYA - 1. Davlatga o'tgan mulkni yana o'z xususiy egasiga qaytarish. 2. Milliy xususiyatlarni, shu jumladan, madaniyatni, tilni va shu kabilarni yo'qotish. DENOMINATSIYA - eski pul birligini yangisiga almashtirish bilan milliy pul birligini mustahkamlash. DENONSATSIYA -1 . Shartnomadan voz kechish. Agar sug'urta munosabatlarida tomonlardan biri yozma ravishda shartnomadan voz kechishi to'g'risida ikkinchi tomonga ma’Ium qilmasa, shartnoma unda ko'rsatilgan muddatgacha kuchda bo' ladi. 2. Biror davlat tomonidan ikkinchi davlatga ular o'rtasidagi ahdnomaning bekor qilinganligini bildirish. DEPARTAMENT - l.Fransiyada asosiy ma’muriyhududiybirlik. 2. AQSHdaba’zi vazirliklar nomi. Masai an: Davlat departamenti. 3. Ba’zi davlatlarda va O'zbekistonda vazirliklarning, hukumat muassasalarining bo'limlari. DEPO HISOB-VARAG'I - deponentning qimmatli qog'ozlarini saqlash va qimmatli qog'ozlarga bo'Igan huquqlarni hisobga olish uchun mo'ljallangan, investitsiya vositachisi va qimmatli qog'ozlar markaziy depozitariyasining hisobga olish registrlaridagi yozuvlar yig'indisi. DEPO HISOB -VARAG ‘IDAN KO CHIRMA - deponentning qimmatli qog'ozlarga bo'Igan huquqlarini tasdiqlaydigan, investitsiya vositachisi va (yoki) qimmatli qog'ozlar markaziy depozitariyasi tomonidan beriladigan hujjat. --------------- 1 1 1 ----------------- DEPONENT (lot. depono - yig'aman) - korxona, tashkilot, muassasa yoki jismoniy shaxsning korxona, tashkilot, muassasada vaqtincha saqlayotgan mablag'i. Deponentlangan summa shaxslarning talabi bilan beriladi yoki boshqa bir korxona va tashkilotlarga o'tkaziladi. O'z vaqtida olinmagan oylik maoshlari, sudning ijro varaqalariga ko'ra ish haqidan ushlangan, ammo olinmagan summalar ham deponent hisoblanib, maxsus schyotlarda saqlanadi. Uch yil muddatgacha talab qilib olinmagan deponentlangan ish haqi summasi budjetga o'tkaziladi. DEPONENTLASHTIRISH - pul mablag'lari, qimmatli qog'ozlar va boshqa boyliklarni kredit tashkilotlariga saqlash uchun topshirish; xodimlarning o‘z vaqtida olinmagan ish haqlarining pul mablag'lari qoldig'ini kredit muassasalariga topshirish. DEPOZIT - 1. Banklarga saqlash uchun topshirilgan pul mablag'lari yoki qimmatli qog'ozlar. 2. Qarzdor kreditorga berib yuborish uchun sud muassasasiga ajratadigan pul summasi yoki qimmatli qog'oz. DEPOZIT FOIZI - mablag' qo'yuvchining pulidan foydalangani uchun unga bank tomonidan to'lanadigan to'lov, ya’ni narx. DEPOZIT MUASSASALAR - alohida shaxslar va korxonalardan omonatlar oladigan firma. Tijorat banklari, ssuda jamg'arma uyushmalari, kredit ittifoqlari va shu kabilar. DEPOZIT OPERATSIYALARI - yuridik va jismoniy shaxslarning bo'sh pul mablag'larini jalb qilish bilan bog'liq operatsiyalar. DEPOZIT PUL KORPORATSIYALARI - rezident depozit korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalarni o'z ichiga oladi. Bu korporatsiyalar birinchi talabga binoan to'lanuvchi omonatlar, chek yoki boshqa to'lov vositasida o'tkaziluvchi operatsiyalar bilan shug'ullanadi. DEPOZIT SERTIFIKAT - bankka qo'yilgan omonat summasi va omonatchi (sertifikat saqIovchi)ning omonat summasi hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog'oz. DEPOZIT SERTIFIKATLARI - jamg'armachining bankka qo'ygan pul mablag'ini ifodalovchi va muomala muddati tugaganidan keyin qo'ygan pul mablag'ini hamda foyda sifatida ustama foizini huquq va imkoniyatini beruvchi qimmatli qog'ozdir. Depozit sertifikati bank tomonidan beriladi. DEPOZITAR OPERATSIYALAR - hisobga olish registrlarida depozitar operatsiyalar standartlariga muvofiq bajariladigan operatsiyalar. — 112 — DEPOZITARTILXATLAR- nominal qiymatga ega bo'lmagan qimmatli qog'oz bo'lib, u taqdim etiladigan qimmatli qog'ozlarning muayyan soniga bo'Igan mulk huquqini tasdiqlaydi va egasining ushbu qimmatli qog'oz emitentidan depozitar tilxat o'rniga taqdim etiladigan qimmatli qog'ozlarning tegishli sonini olishini hamda taqdim etiladigan qimmatli qog'ozlar bilan mustahkamlangan huquqlarning depozitar tilxat egasi tomonidan amalga oshirilishi bilan bog'liq xizmatlar ko'rsatilishini talab qilish huquqini mustahkamlaydi. DEPOZITARIY - depozitlarni saqlash uchun ishonib topshirilgan jismoniy yoki huquqiy shaxs. DEPOZITLARNI SUG'URTA QILISH - banklar bankrot deb e’lon qilin- ganda yoki to'lov qobiliyati yo'qolganda, omonatchilarning bankdagi pul mablag'larining ularga qaytarilishini sug'urtalash. Bunda banklar sug'urtalanuvchilar hisoblanadi. Sug'urtani maxsus sug'urta tashkilotlari amalga oshiradi. Depozitlarni sug'urtalash chet mamlakatlarda keng tarqalgan. Masalan, AQShda depozit sug'urtasini depozitlarni sug'urtalash federal korporatsiyasi amalga oshiradi. AQShda har bir omonatchiga to'g'ri keladigan 100 ming AQSh dollari miqdoridagi depozitni banklar majburiy sug'urtalaydi. DEPRESSIYA - iqtisodiy rivojlanishning davriy yuksalish va tushkunlik jarayoni bo' lmish iqtisodiy siklningbir bosqichidir. Iqtisodiy sikl: tushkunlik, depressiya (turg'unlik), jonlanish va yuksalish bosqichlaridan iboratdir. Turg'unlik- tanazzuldan keyingibosqichdir. Bubosqichda ishlab chiqarishning inqirozi to'xtaydi, ishlab chiqarish bilan iste’molning talab bilan taklifi o'rtasida muvozanat vujudga keladi. Bu davr uchun ishlab chiqarish ko'lami va darajasining pasayishi xos. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi naqd pul massasidan oshib ketadi, aholining turmush darajasi pasayib, ijtimoiy tanglik kuchayadi, boshqaruv mexanizmlari izdan chiqadi. DESTILLION - birning yonidagi nollar soni 33 ta bo'Igan son. DETERMINATSIYA KOEFFITSIYENTI - natijaviy belgi o'zgaruvchanligining qaysi qismi x-omil ta siri ostida vujudga kelishini ko'rsatadi. DEVALVATSIYA (lot. de - old qo'shimcha, bu o'rinda pasaymoq ma’nosida va lot. valeo - qiymat) - mamlakat savdo to'lov balansining keskin yomonlashuvi, valyuta rezervining holdan toyishi, xalqaro valyuta bozorida milliy valyuta kursining pasayishi bilan bog'liq holda milliy pul birligi qiymatining rasmiy ravishda pasaytirilishi. Valyutalarning rasmiy qiymati ularning oltin ta’minotini taqqoslash bilan belgilangan davr ( 1978-yil)gacha devalvatsiya - pul birligining tarkibidagi oltin hissasini kamaytirish yo'li bilan amalga oshirilgan. Hozirgi vaqtda esa u barcha erkin almashinadigan valyutalar (odatda, AQSh dollari, Germaniya markasi, Angliya funt sterlingi va boshqalar)ga nisbatan pasaytirish yo'li bilan amalga oshiriladi. DEVIDEND - daromad, aksionerlarga ularning qo' lidagi aksiyalar soniga muvofiq to'lanadi. DEVIZ SIYOSATI - davlat organlarining chet el valyutalarini sotish yoki sotib olish orqali milliy valyuta kursiga ta sir etish siyosatiga aytiladi. DIAGNOSTIKA - konkret tashkilotning ayni paytdagi holatini uning rivojlanish istiqbollarini aniqlash va inqiroz xavfining oldini olish maqsadlarida tahlil qilish, baholash. DIALEKTIKA USULI - voqea-hodisalarni ketma-ketlikda o'rganish. DIFFERENSIAL RENTA - boshqa resurslarga nisbatan yuqori unumdorlikka ega bo'lgan resurs egasi tomonidan olinadigan renta. DIFFERENSIAL RENTA-1 - yerlarning tabiiy unumdorligidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo'shimcha sof daromad. DIFFERENSIAL RENTA-2 - yerlarning iqtisodiy unumdorligini oshirish natijasida vujudga keladigan qo'shimcha sof daromad. DILER (dealer) - o'z hisobiga birja yoki savdo vositachiligi bilan shug'ullanuvchi ishbilarmon. Diller qimmatli qog'ozlar, tovarlar va valyuta oldi-sotdi savdo bitimlarida vositachilik qiluvchi shaxs yoki firma hisoblanadi. DILER VAZIFASINI BAJARUVCHI BANK - 1. Tijorat banki bo'lib, u bozorga davlat qimmatbaho qo'g'ozlarini chiqarishni taklif qiladi. 2. Munispial qimmatli qo'g'ozlar bo'yicha diler sifatida munisipial qimmatbaho qo'g'ozlar (AQSh) bilan bo'ladigan oldi-sotdilarni tartibga soluvchi kengash ro'yxatidan o'tgan bank bo'limi. DILERLIK FAOLIYATI - qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisiga doir bitimlarni o'z nomidan va o'z hisobidan muayyan qimmatli qog'ozlarni xarid qilish va (yoki) sotish narxlarini ochiqchasiga e’lon qilish yo'li bilan ushbu qimmatli qog'ozlarni e’lon qilishga narxlar bo'yicha xarid qilish va (yoki) sotib olish majburiyati bilan amalga oshirishdir. DINAMIK QATOR - hodisaning vaqt bo'yicha o'zgarishini ko'rsatuvchi sonlar qatori. DIREKT-KOSTING - bevosita xarajatlarni ishlab chiqargan mahsulot yoki buyumlar bo'yicha umumlashtiradigan boshqaruvhisobining tizimi. Mahsulot-buyumning to'liq bo'lmagan tannarxini kalkulatsiya qilish usuli bo'lib, ushbu usulni qo'llaganda mahsulot tannarxiga faqat o'zgaruvchan xarajatlar qo'shiladi. Natijada bilvosita xarajatlar esahisobotdavriningmoliyaviynatijalari(xarajadarningjamlamasi) ga olib boriladi. d i r e k t - m e y l - iste’molchilarga bosma reklama, tovar namunalari va boshqa materiallarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri pochta orqali jo'natish; aniq adresli reklama. DIREKTOR - u yoki bu tashkilot boshqaruvchisi yoki boshlig'i. DISKAUNTER - rivojlangan mamlakadardagi uzoq muddat ishlatishga mo'ljallangan tovarlarni arzon bahoda va qoshimcha xizmatsiz sotiladigan do'kon. DISKONT - 1. Qimmatli qog'ozning amaldagi narxi bilan qiymat qoplanishi paytidagi narxi yoki belgilangan qiymati o'rtasidagi farq; moliyaviy vositani qiymat qoplanishi paytiga qadar belgilangan qiymatidan past narxda xarid qilish. 2. Valyutaning kelgusi kursi bilan darhol yetkazib berilgan paytdagi kursi o'rtasidagi farq. 3. Turli muddatlarda yetkazib beriladigan bir turdagi tovar narxlari o'rtasidagi farq. 4. Birj a bitimlarida tovar sifati shartnomada kelishilganidan past bo'lganida narxdan chegirish. 5. Valyuta bitimlarida valyuta rasmiy kursidan pasayishga qarab chetga chiqish. DISKONT CHEGIRISH - 1. Mollarni arzonroq bahoda sotish. 2. Muddatiga qadar veksellarni arzon narxda sotib olish. DISKONT SIYOSATI - Markaziy bankning uchyot stavkasini o'zgartirish yo'li bilan milliy valyuta kursiga va to'lov balansi holatiga ta’sir etish siyosati. DISKONT STAVKASI - uchyot stavkasi Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ularning ixtiyoridagi trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan beriladigan kreditlarning foiz stavkasidir. DISKONTIRLASH - qiymadar (daromad, xarajat, kapital)ni boshlang'ich yilga yoki oxirgi yilga keltirish. DISKONTLANGAN QIYMAT - kapital qo yilmalarni baholashning to'rt usulidan biri bo'lib, kelgusida olinadigan naqd pullarni joriy qiymat orqali foiz stavkasi yordamida ifodalash jarayoni bo‘ lgan diskondash jarayoni natijasida olinadigan miqdorni ifodalaydi. DISKONTLANGAN XARAJATLAR - joriy vaqtdagi diskontlash koeffitsiyenti orqali aniqlangan kapital qoyilm alar bo'yicha taxmin qilinadigan xarajatlar. DISKRETSION DAROMAD - birinchi galdagi hayotiy ehtiyojlar (oziq-ovqat, kiyim-bosh va h.k)ni qondirish uchun qilingan sarflardan keyin qolgan pul miqdori. DISKRETSION FISKAL SIYOSAT - milliy ishlab chiqarish hajmiga, bandlikka, inflyatsiyaga ta sir etish maqsadida, davlat tomonidan ongli ravishda soliq solish va davlat xarajatlarini tartibga solish tushuniladi, tanazzul sharoitida unga muvofiq davlat sarflari oshiriladi, soliqlaming pasayishi bilan qo'shib olib boriladi, natijada kamomadni moliyalashtirishga, ishlab chiqarishning o'sishiga olib keladi. Inflyatsiya sharoitida diskretsion siyosat davlat sarflarini kamaytirish, soliqlar miqdorini oshirish, davlat sarflarini qisqartirish bilan soliq miqdorini oshirishni qo'shib olib borishni nazarda tutadi. Bu esa davlat budjetining ijobiy saldoga ega bo'lishiga olib keldi. Real hayotda, iqtisodiyotda har xil omillar harakat qiladi. Shuning uchun muvofiq fiskal siyosatni ishlab chiqish juda qiyindir. DISKRIMINATSIYA BAHOLARI - ma’qul kelmagan xaridorlar uchun, ayniqsa, davlatlar orasidagi munosabatlar, haqiqiy siyosiy muhit buzilgan davrda ornatiladi. Bu narxlar o ‘ta yuqori, tovarni sotib oluvchiga bir necha marotaba qimmat qilib belgilanadi. DISPASHER - dengiz transportida umumiy avariya sodir bo'lganda ko'rilgan zararni kema, yuk va fraxt o'rtasida taqsimlash bo'yicha hisob- kitoblarni tuzadigan mutaxassis. Rivojlangan mamlakatlarda dispasher vazifasini maxsus kompaniyalar bajaradi. Zararlarni taqsimlash bo'yicha hisob-kitoblar dispasha deyiladi va dispashani tuzganlik uchun haqni manfaatdor tomonlar (kema egasi, yuk egasi, yukni sotib oluvchi shaxs) to'laydi. DISPERSION TAHLIL - o'rganilayotgan omillar ta’siri ostida yuzaga chiqqan belgi o'zgaruvchanligini noma’lum sabablarga ko'ra kuzatilayotgan o'zgaruvchanlik bilan taqqoslab, omillar rolini baholash usulidir. DISPERSIYA - qator variantlari qiymatlari bilan ularning arifmetik o'rtachasi orasidagi tafovutlar kvadratlaridan olingan arifmetik o'rtachadir. DISTRIBUTER (ing. taqsimlash) - 1. Firma yoki ayrim olingan tadbirkorning katta ishlab chiqaruvchi firmadan ulgurji bahoda tovarlarni xarid qilishi. Distributer firma bilan iste’molchi o'rtasida vositachilik vazifasini bajaradi. 2. O'z jamg'armasiga ega bo'lgan, o'zi sotib olish bilan shug'ullanuvchi mustaqil firma; yirik firmaning xorijiy davlatdagi yagona vakili. DIVERSIFIKATSIYA (lot. diversus - har xil va facere - qilmoq, bajarmoq) - ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida tarmoq va ] ] {) —- korxonalar faoliyat sohalarini kengaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimentlarini ko'paytirish. DIVERSIFIKATSIYA STRATEGIYASI - korxona faoliyatini mavjud mahsulotlar va bozorlar turini kengaytirish orqali rivojlanish strategiyasidir. Diversifikatsiya strategiyasi korxonalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatini rivojlantirishning eng yetakchi zamonaviy tendensiyalardan biri hisoblanib, u orqali korxonalarni bozor sharoitida vujudga keladigan turli qaltisliklarga bo'lgan raqobatbardoshligini oshiradi. Diversifikatsiya strategiyasi - korxonalarda yangi mahsulotlar liniyalarini ishga tushirish, qo'shma korxonalar tuzish, boshqa korxonalarni sotib olish va boshqa turli uslublarda amalga oshirishi mumkin. DIVIDEND - aksiyalar bo'yicha to'lanishi lozim bo'lgan daromad; yuridik shaxs tomonidan uning muassislari o'rtasida (ishtirokchilari, a'zolari o'rtasida ularning ulushlari, paylari, hissalari bo'yicha) taqsimlanadigan sof foydaning va (yoki) o'tgan yillardagi taqsimlanmagan foydaningbir qismi; yuridikshaxs tugatilganda mol- mulkni taqsimlashdan olingan, shuningdek, muassis (ishtirokchi, a’zo) tomonidan yuridik shaxsda ishtirok etish ulushini (payini, hissasini) olgandagi daromadlar, bundan muassis (ishtirokchi, a'zo) ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa sifatida kiritgan mol- mulkning qiymati chegiriladi, taqsimlanmagan foyda ustav fondini (ustav kapitalini) ko'paytirish uchun yo'naltirilgan taqdirda, yuridik shaxs aksiyadorining, muassisining (ishtirokchisining, a'zosining) qo'shimcha aksiyalar qiymati, aksiyalar nominal qiymatining oshishi, ulush (pay, hissa) qiymatining oshishi tarzida olingan daromadlari. DOIMIY (STANDART) NARX - aniq tovarlarga belgilangan va nisbatan uzoq vaqt amal qiladigan barqaror narx. DOIMIY BAHOLAR - ba’zi baho sifatida olingan qandaydir joriy davr bahosi; u fizik hajm indikatorini aniqlash uchun ishlatiladi. Ular, odatda, 5 yilda bir o'zgartiriladi. DOIM IY MUASSASA TUSHUNCHASI - soliqqa tortish maqsadida O'zbekiston hududida daromad olish uchun faoliyat ko'rsatayotgan har qanday joy hamda har qanday tashkilot yoki vakolatli funksiyani bajarayotgan yuridik shaxsdir. Bu tushuncha o'z ichiga: boshqaruv o'rni, bo'lim, ofis, idora, fabrika, ustaxona, shaxta, neft yoki gaz ■ 1 1 7 ---------------- quvuri, tosh qazish yoki har qanday foydali qazilmalar qazib oluvchi joylarni oladi. DOIM IY XARAJATLAR (SARFLAR) - ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lmagan ishlab chiqarish sarflari. Xizmat ko'rsatish va boshqaruv sarflari kiradi. Masalan: binolarni tiklab turish, ma’muriy apparatni saqlash, xizmat ko'rsatish uchun ketadigan xarajatlar. D OMINANTLI STRATEGIYA - raqiblarining harakatidan qat’i nazar, eng yuqori natijaga erishish imkoniyatini beruvchi, o'yinchining strategiyasi. DOMITSILYATSIYA - bironta uchinchi shaxsni veksel bo'yicha to'lovchi etib tayinlashdir. DOTATSIYA - davlat budjetidan qaytarilmaydigan tartibda beriladigan pul mablag'lari, zarar (ziyon)larni qoplash uchun korxona va tashkilotlarga beriladigan davlat nafaqalari. Zarar (ziyon)lar korxonaga bog'liq bo'lmagan sabablarga ko'ra vujudga kelgan paytda istisno tariqasida dotatsiya berilishi mumkin. D O U NAZARIYASI - fundamental va texnik tahlilga asos solgan zaminli nazariyadir. DUOPOLIYA - bozor strukturasining modeli, bozorda bir turdagi tovarni faqat tanho ikkita raqobatchi sotuvchi taklif etadi. DAVLAT BUDJETI- davlat pul (davlat maqsadlijamg'armalari) mablag'larining markazlashtirilgan jamg'armasi bo'lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag'lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. DAVLAT BUYURTMASI - davlat tomonidan korxona va tashkilotlarga muayyan mahsulot turini tayyorlash va uni iste’molchilarga yetkazib berish, ishlab chiqarish, noishlab chiqarish va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ma’lum ishlarni bajarish uchun beriladigan topshiriq. DAVLAT ICHKI QARZLARI - davlat tomonidan ichki mablag'ni jalb qilish natijasida vujudga kelgan O'zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig'indisi. DAVLAT MULKI - jamiyatdagi mulkchilik shakllaridan biri. Davlat mulki ikki yo'l bilan paydo bo'ladi: l ) xususiy mol-mulkni milliylashtirib davlat qo'liga olish; 2) davlat mablag'lari hisobidan korxonalar qurish. — -страха Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|