Sharq musiqa cholg'ulari O'rta osiyo musiqa cholg'ulari Ud musiqa cholg'usi

SATO MUSIQA CHOLG'USI
Tanbur musiqa cholg'usi ikki xil ijro yo'li asosida musiqa ijrochiligida qo'llanib kelingan. Ya'ni noxun (mizrob) va komon vositasida ijro etilgan. Komonli tanbur haqida Omuliy keyinchalik Abdulqodir Marog'iy o'zining "Maqosid-ul-alhon", (Kuylar maqsadlari) asarida 40 ga yaqin musiqa cholg'ulari haqida ma'lumot berib, tanburning komon vositasida ijro etiladigan nusxasi "Nay tanbur" haqida ma'lumot bergan. Bizning davrimizda esa 1920 yillardagi musiqa ijrochiligi ya'ni "Shashmaqom" asarlarini ijrosi haqida ma'lumot berib, Abdurauf Fitrat o'zining "O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi" kitobida shunday fikr bildirgan. "Shashmaqom" asarlari ikki yo uch tanbur jo'rligida ijro etilib, uch tanburdan biri komon vositasida ijro etilgan. Agarda bir tanbur komon vositasida ijro etilmaganda uning o'rniga qubuz cholg'usi jo'r bo'lgan.
Demak sozandalar ba'zan tanburni komon vositasida ijro etishgan. Dastlabki o'zbek teatri Yangi Yo'l shahrida tashkil qilinib, O'zbekistonning eng yetuk rejissyorlari, aktyorlari, sozandalari va xonandalari ushbu teatrda faoliyat ko'rsatishgan. Yetim Bobojonov, Yunus Rajabiy, Turg'un Alimatov va boshqalar. 1957 yilda esa O'zbekiston radiosi va televideniysi qoshida Yunus Rajabiy rahbarligida milliy, maqom an'sambli tashkil etilib, eng yetuk sozanda va xonandalar bu an'samblga taklif etiladi. Jumladan Turg'un Alimatov ham tanbur cholg'uchi sozanda sifatida taklif etilgan. Yunus Rajabiy Turg'un Alimatovga o'z xohishini bildirib, eng yetuk ustozlardan Sultonxon Hakimov, Ma'rufjon ToshpoTatov, Fazliddin Shahobov va boshqalar ba'zan tanburni komon vositasida ijro etishgan. Shu bois Turg'un Alimatov shu an'anani qayta tiklashi haqida fikr yuritiladi.
Hozirgi biz fikr yuritadigan "sato" yoki "tanbur sato" haqida O'zbekiston xalq artisti O'zbekiston Davlat Konservatoriyasining professori Turg'un Alimatov xalq ustasi Usto Usnion Zufarovga murojaat qilib, bir tanbur kattaroq ko'rinishida bo'lib, bunda ham noxun, ham komon vositasida musiqa ijro etilishi lozimligini aytadi. Ustaxonaga kelib Usto Usmonga bu xohishni bildiradi va ustaxona burchagida chang bosib yotgan musiqa cholg'usini ko'radi. Bu musiqa cholg'usi 1937 yilda O'zbekistonning Mockvada bo'lib o'tgan birinchi dekadasiga bag'ishlab tayyorlanib, ko'rgazmada namoyish etilib, shu yildan 1957 yilgacha ustaxonada saqlangan. Ushbu musiqa cholg'usi olinib uning parda, qopqoq, xarrak kabi qismlari yangilanib qayta ta'mirlandi va Turg'un Alimatov tomonidan komon vositasida musiqiy asarlar ijro etilaboshlandi. 1937 yilda O'zbekistoning 1-chi dekadasini Moskva shahrida o'tishi munosabati bilan Usto Usmon Zufarov tomonidan barcha o'zbek milliy cholg'ularini ko'pgina ko'rinishdagi turlari qayta tayyorlanib, dekadada namoyish etiladi. Tanbur sato ham ko'rgazma uchun Moskvada namoyish etiladi. Lekin hech bir sozanda uni ijro va soziga qiziqmagan. Turg'un Alimatov bu cholg'uni ba'zi bir qismlarni yangilab ijrochilikka ham tanbur, ham sato uslubida ijro eta boshladi. Dastlab Turg'un Alimatov "Navo" nomli musiqiy asarini tayyorlab ijro etgan. Bu radio va televidenie orqali namoyish etilgach, bu musiqa cholg'usini tanbur singari "noxun" vositasidagi ijrosi "tanbur", komon vositasidagi ijrosi "sato", yoki "tanbur sato" deb atala boshlangan. Keyingi yillarda Turg'un Alimatov juda ko'p musiqiy asarlarni sato ijrochiligi yo'lida ijro etib, o'ziga xos ijrochilik maktabini yaratib, "Sato navolari" nomli plastinka yozuvini shunavandalarga hadya etgan.
Sato - so'zining asl ma'nosi shundan iboratki, "sato" so'zi "sado" yoki "setor" so'zidan olingan. Aniqrog'i setor so'zini Uyg'ur tilidagi talaffuzidan olingan. Uyg'ur xalqida ham maqom asarlarini "marg'ul" nomli ijroviy bo'laklari tanburning komon vositasidagi ijrosi asosida ijro etiladi. Ya'ni setor so'zini uyg'ur tilidagi talaffuzi "satar" so'zidan olingan bo'lib, Uyg'urlarda komonli tanbur- "sato" yoki "satar" deb atalgan. Shunday qilib ushbu "sato" so'zining atamasini yuqoridagicha izohlash mumkin.
Sato ijrochiligida g'ijjak cholg'usidagi ijroviy zarb va bezaklari qo'llaniladi. Faqat "Zarbi oro" zarbi tanburda noxun vositasida, "sato" yoki "tanbur sato" da ko'rsatgich barmoq vositasida ijro etiladi.