«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI A. V. VAHOBOV, A. S. JO‘RAYEV SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan «SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI TOSHKENT—2009 T a q r i z c h i l a r: E.F. Gadoyev — O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi. M.I. Almardonov — iqtisod fanlari doktori, professor. Vahobov A.V. Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / A.V. Vahobov, A.S. Jo‘rayev; O‘zR oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Moliya in-ti, — Toshkent: Sharq, 2009. — 448 b. I. Jo‘rayev A.S. Mazkur darslikda O‘zbekiston soliq tizimida amalda bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarning amaldagi holati, budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalar, ularni hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari hamda davlat budjetining soliqsiz daromadlari ko‘rib chiqilgan. Darslik 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish» bakalavriat ta’lim yo‘nalishida o‘qiyotgan oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan. BBK 65.261.4ya73 ISBN 978-9943-00-327-9 © «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2009. V 32
KIRISH Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda avvalambor soliq siyosatini yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari va ularning amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalar- dan hisoblanadi. 2005-yilning 28-yanvarida mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Sena- tining qo‘shma majlisida mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarga atroflicha to‘xtalib, 2005-yilda iqtisodiy islo- hotlarni amalga oshirishning eng muhim ustuvor vazifala- rini belgilab berdilar. Mamlakatimizda soliq siyosatini yanada takomillashtirish zarurligi ham muhim ustuvor vazi- falardan biri sifatida e’tirof etildi. Mamlakatimiz rahbari o‘z ma’ruzalarida soliq to‘lovchilarga soliqqa tortish tizimida qo‘shimcha imtiyozlar va preferensiyalar berish, soliqlarni unifikatsiya qilish, soliq yukini yengillashtirish, soliq qonunchiligining barqarorligini ta’minlash hamda ushbu yo‘nalishda ilg‘or mamlakatlar ijobiy tajribalaridan foy- dalanish lozimligini ta’kidlab o‘tdilar. 1 Bundan tashqari, mamlakat Prezidenti «... islohotlarni chuqurlashtirish, iqti- sodiyot, soliq budjet siyosatini yanada erkinlashtirish, bozor infratuzilmasini jadal rivojlantirish» asosiy ustuvor yo‘na- lishlardan biri ekanligini yana bir bor ta’kidlab o‘tdi. 2 Shu boisdan ham ta’lim tizimida soliq sohasidagi bilim- larni o‘rgatishda respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq sohasidagi islohotlarni talaba-o‘quvchilarga to‘laroq yetkazish, ushbu yo‘nalish bo‘yicha istiqbolli dasturlarni ishlab chiqish, oliy o‘quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari uchun 3 1
lakatni modernizatsiya va isloh etishdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2005-yil 29-yanvar. 2 «Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash — barcha islohot va o‘zgarish- larimizning bosh maqsadida». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov- ning 2007-yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ish- langan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2008-yil 9-fevral. o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar tayyorlash, soliq sohasida amaliy tadqiqotlar olib borish, ilg‘or pedagogik texnolo- giyalarni ta’lim tizimida tatbiq etishni amalga oshirish hukumatimiz diqqat-e’tiborida bo‘lgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu darslik soliqlar, yig‘imlar va soliqqa tenglashtirilgan to‘lovlarni o‘rganishga bag‘ish- langan bo‘lib, u 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish» ta’lim yo‘nalishida ta’lim olayotgan oliy o‘quv yurti tala- balariga mo‘ljallangan. Darslik O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz- mati to‘g‘risida»gi qonuni, «Soliq kodeksi», O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining tegish- li qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligiga oid me’yoriy hujjatlar asosida tayyorlandi. Ushbu darslikda soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar, davlat budjetining soliqsiz daromadlari hamda soliqqa oid qonunbuzilishlarga barham berish yettita guruh- ga bo‘lib o‘rganilgan. Birinchi bobda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, obyektiv zarurligi, funksiyalari, soliq elementlari hamda soliqqa tor- tish tamoyillari berilgan. Ikkinchi bobda soliqlar va soliqqa tenglashtirilgan to‘- lovlarga umumiy tushunchalar berilgan. Shuningdek, ushbu bobda soliqlarning guruhlanishi hamda soliq to‘lovchilar- ning huquq va majburiyatlari ko‘rib chiqilgan va sharhlan- gan. Uchinchi bobda hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respub- likasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida 80 foiz atrofida soliq tushumlari bilan hissa qo‘shayotgan yuridik shaxslar to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar o‘rganilgan. Ushbu bobda, asosan, soliqlarning to‘lovchilari, soliq obyekti, soliq baza- si, soliq imtiyozlari, soliqlarni hisoblash va budjetga to‘lash muddatlari qisqa va lo‘nda berilishiga harakat qilingan hamda har bir soliq turlari bo‘yicha o‘quvchilarning fanni o‘zlashtirishlariga yordam beruvchi shartli misollar keltiril- gan. To‘rtinchi bob – jismoniy shaxslarni soliqqa tortish masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jismoniy shaxslar- dan undiriladigan mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, daromaddan olinadigan soliq, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarning qat’i belgilangan soliqlari, shu- 4
ningdek, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq- larni ko‘rib chiqishga harakat qilingan. Ushbu bobning mazmun-mohiyatini chuqurroq o‘rganish maqsadida ama- liy misollar ham keltirilgan. Beshinchi bobda davlat budjetining nobarqaror xarak- terga ega bo‘lgan soliqsiz daromadlari berilib, unda soliqsiz daromadlarning zarurligi, mohiyati, ularning tarkibi kelti- rilgan. Ushbu bobda soliqsiz daromadlarning ayrim man- balari bo‘yicha tahliliy ma’lumotlar berilib, ular izohlangan. Undan tashqari, soliqsiz to‘lovlarning soliqli to‘lovlar bilan o‘xshashlik va farqli tomonlari ham keltirilgan. Oltinchi bobda budjetdan tashqari jamg‘armalar: yago- na ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badal- lari, Pensiya jamg‘armasi, Respublika yo‘l jamg‘armasi va Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armalari – ularning to‘lovchilari, jamg‘armalarga majburiy ajratmalarning obyekti, stavkalari va to‘lash muddatlari ko‘rsatilgan. Yettinchi bobda soliqqa oid qonunbuzilishlarga soliq tizimi orqali ta’sir etishning asosiy yo‘nalishlari, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari, soliqqa oid qonunbuzilishning oldini olish tadbirlarining samaradorli- gini oshirish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Darslik oxirida yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortishga, soliqlarning huquqiy asoslarini qamrab olishga harakat qilingan test savoli variantlari keltirilgan. Ushbu test savoli variantlari talabalarni o‘zlarining ustida yanada ko‘proq ishlashlariga, fanni chuqurroq o‘rganishga yordam beradi, degan umiddamiz. Ushbu darslik kamchiliklardan xoli emas. Ular keyingi nashrlarda albatta e’tiborga olinadi. 5
I B O B. SOLIQQA TORTISH NAZARIYASI 1.1. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA OBYEKTIV ZARURLIGI Soliq tushunchasi iqtisodiy kate- goriya sifatida davlatning paydo bo‘lishi va faoliyatining davo- miyligi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu o‘rinda soliq kategoriyasi davlatni iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqelik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga soliq to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushum- larini ifodalaydi. Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu obyek- tivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyekt- lar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko‘rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo‘lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektiv amal qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudo- faa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliya- lashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni obyektiv amal qi- lishini zarur qilib qo‘yadi, vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga oshi- riladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquv- chi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo‘ladi.
Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari. Davlatning bajaradigan funksiyalari va vazifalari ko‘p bo‘lib, bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijti- moiy himoyalangan bozor munosabatlariga mos kelmaydi- 6 Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va obyektiv zarurligi gan vazifalar yo‘qola borsa, yangi vazifalar paydo bo‘la boshlaydi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlan- ganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini tashkil qilish kabilar kiradi. Davlat kuchli ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensio- nerlar, talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni mablag‘ bilan ta’minlash zarurligini anglab, ayrim cheklangan tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan qoplaydi va undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam ta’minlanganlarga moddiy yordamlar ko‘rsatadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsa- dida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab turishga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqaro- lar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rna- tish, uni boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga majburdir. Bunday xarajat- larni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba bo‘lgan soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi. Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiya- larini bajarish uchun lozim bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyoti- da qo‘llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat bo‘lib, ana shu murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqti- sodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi pullik muno- sabatlarni bildiradi. Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar bilan ularni o‘z mulkiga aylantiruvchi davlat o‘rtasida bo‘ladi. Davlat uchun budjet daromadlarining asosiy man- bayi hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tarixan obyektiv va subyektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish, ularning konkret iqtisodiy-ijti- moiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo‘lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo‘lgan soliqlarning tutgan o‘rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo‘lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish 7
shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o‘zgar- gan va takomillashtirilgan. Soliq tizimining o‘zgarishi va takomillashtirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig‘ib olish usullari xilma-xil bo‘lganligi bilan asoslanib kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar aholidan shaxsiy mol-mulk, yerdan olingan hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan. Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘ bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustu- vorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtiso- diyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish, davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vosi- tasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usuli hisoblanadi. Davlatning mavjudligi soliqlar bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan tushadigan tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbayi hisoblanadi. Insoniyat tarixida yirik davlat arboblaridan biri, o‘rta asrlarda buyuk saltanat barpo qilgan Amir Temur soliqlarga katta e’tibor qaratgan. U davlatni idora qilish tizimini yuza- ga keltirishda asosan soliqlarga tayangan. O‘sha davrning davlat moliyasi bu tizimning eng muhim unsurlaridan biri ekanligi, u davlatni boshqarishdagi barcha jihatlariga uzviy bog‘langanligi bilan tubdan farq qilib turgani va ayni shu xususiyatga ko‘ra boshqaruvning barcha tarkibiy qismlari orasida markaziy o‘rinni egallaganligi bugungi kunga kelib hammaga ayon bo‘lmoqda. Soliqlar qadimgi davrlardan e’tiborga olingan, ammo u vaqtlarda soliqlar ozod va erkin bo‘lmagan kishining belgisi bo‘lib xizmat qilgan. Adam Smit (shotland faylasufi va iqti- sodchisi, 1723—1790) o‘zining «Xalqlar boyligining sabab- lari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamo- yillarini ko‘rsatib berdi, soliqlarning ahamiyatini yoritib, ularni davlatga to‘lash qullik emas, balki erkinlik alomati ekanligini asoslab berdi. N.I. Turgenev o‘zining «Soliq nazariyasi tajribasi» nomli kitobida (1818-yil) shuni ta’kidlaydiki, «Bilimli bo‘lishning muvaffaqiyatlari ularning xalqlar urf-odatlariga foydali ta’siri darajasiga qarab soliqlar tizimining takomillashuviga ham ta’sir etgan», «...soliqlar bilimga ega bo‘lish bilan birga 8
paydo bo‘lib, uning belgisi bo‘lib qoldi. ...Soliqlarning tayinlanishi, taqsimlanishi va yig‘ilish usuliga qarab xalq orasida tarqalgan ma’lumotlar to‘g‘risida; yig‘iladigan soliqlar miqdoriga qarab uning boyligi haqida fikr yuritish mumkin, bu bilimlilik va ma’rifatni anglatadigan ikkita eng asosiy xususiyatdir». Bu so‘zlardan yana bir bor amin bo‘lish mumkinki, soliqlar qadimiy moliyaviy institutlar hisoblanib, davlatning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan. Soliqlar davlat organlarini ta’minlash va ular oldida turgan vazifalarni bajarilishini moddiy ta’minlashning manbasi sifatida xizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning vazifa va funksiyalari yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi. Lekin soliqlarning davlatni va uning organlarini moliyalash- tirishda manba sifatidagi roli o‘zgarmay qoldi. «Soliqlar, — deb yozadi D. Rikardo, — hokimiyat ixti- yoriga kelib tushadigan yer mahsuloti va mamlakat mehna- tining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi». 1 Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A. Smit tomonidan yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada rivojlantir- gan. S.G. Pepelyayev «Soliq — ommaviy hokimiyat subyekt- larining to‘lov qobiliyatini ta’minlash maqsadida jismoniy va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majbu- riylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning majburlashi bilan ta’minlanganlik asoslarida va jazo yoki kontributsiya xarakteriga ega bo‘lmagan qonunda belgilan- gan yagona shaklidir» 2 — deb, ta’kidlagan. D.G. Chernikning fikricha «Soliqlar — davlat tomonidan xo‘jalik subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda o‘rnatilgan stavkalarda undirib olinadigan majburiy yig‘im- larni o‘zida aks ettiradi». 3 S.H. Gataulin «...soliqlar o‘zi nima va ular nimaga kerak», degan savolga quyidagicha javob beradi: «Soliq- lar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy manbayi bo‘lib, iqtisodiyotni tartibga soluvchi va daromadlarni barqaror- 9 1 Ðèêàðäî Ä. Ñî÷èíåíèÿ ò. I. Íà÷àëî ïîëèòè÷åñêîé ýêîíîìèêè è íàëîãî- âîãî îáëîæåíèÿ. Ïåð. ñ àíãë. — Ì.: «Ãîñïîëèòèçäàò», ñ. 360. 2 Ïåïåëÿåâ Ñ. Ã. Îñíîâû íàëîãîâîãî ïðàâà. Ì.: 1995, 24 c. 3 ×åðíèê Ä. Ã. Íàëîãè â ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå. «Ôèíàíñû», 1992, ¹3, ñ. 19.
lashtiruvchi vositadir. 1 Soliqlar davlat budjeti daromadlarini tashkil etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi muhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta’rif soliqlarning mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda soliqlarning tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi. Bundan tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu muno- sabatlar obyekti bo‘lib nima hisoblanadi, degan savollarga javob bera olmaydi. Ayrim iqtisodchilar soliqlarni milliy daromadni taqsim- lash va qayta taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat qilganlar, — «Soliqlar – milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat ixti- yoriga olish shaklidir». 2 O. Olimjonovning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va jamiyatning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tomonidan belgilab qo‘yilgan hajmda va o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan to‘lovlardir». 3 Soliqlarga berilgan mana shu ta’rif eng maqbul ta’rif bo‘lib, soliqlarning mohiyati, ularning iqti- sodiyotdagi o‘rni va rolini, soliqlarning harakat jarayonini nazariy jihatdan chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bugungi kunda soliq kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq, shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli va o‘rnini, soliqlarning nazariy jihat- larini aniqroq va to‘liqroq yorita oladigan ta’rifni keltirish muammosi fanda mavjuddir. Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur bo‘lgan majburiy to‘lovlar sifatida, davlat paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat faoliyat ko‘rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati xuddi shu yerdan kelib chiqadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham bilvosita quroli hisoblanadi. 10 1 Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. Ò.: 1996. 18-bet. 2 O‘lmasov À., Sharifxo‘jayev Ì. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò.: «Ìåhnàt», 1995-y. 377-bet. 3 Olimjonov Î. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida soliq siyosati. «Hayot va iqti- sod», 1992. Soliqni to‘lash xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqaro- lar bilan davlat o‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Biror bir jami- yatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki soliqlar budjet daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning asosiy vositasi bo‘libgina qolmay mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga, ishlab chiqarishni rag‘batlantirishda investitsiyalarni ko‘paytirishga, raqobatbardosh mahsulotni ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy korxonalar ochish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor infrastruk- turasini barpo qilishga, umumdavlat ehtiyojlarini qondirish- ga va shu kabilarga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi. Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy budjetlar daro- madlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning tad- birkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo‘lgan intilishini rag‘batlantiradi, narx belgilashga ta’sir ko‘rsatadi, aholining turmush dara- jasini tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholi- ning kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish- ni tashkil etishga yordam beradi. U yoki bu iqtisodiy kategoriya- ning mohiyatini chuqurroq ang- lash uchun unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan, kredit iqtisodiy kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miq- dorda ustama haq (foiz) to‘lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kate- goriyasi ham bir qator o‘ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa to‘lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi. Soliqlarning belgilari borasida iqtisodchi olimlar tomo- nidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q.Yahyoyev soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi. 1. Soliqlar va yig‘imlar majburiy bo‘lib, bunda davlat soliq to‘lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal sifatida budjetga olib qo‘yadi. Bu majburiylik Oliy Majlis 11 Soliqlarning o‘ziga xos belgilari tasdiqlab bergan Soliq kodeksining qoidalari asosida amal- ga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan kafolatlanadi. 2. Soliqlar xazinaga — davlat budjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi to‘lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jam- g‘armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettirmaydi. 3. Soliqlar qat’i belgilangan va doimiy harakatda bo‘ladi. Tarixan asrlab o‘zgarmay harakatda bo‘lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur bo‘lsa, shuncha qat’i va uzoq yillar o‘zgarmasdan harakat qiladi. 4. Davlatga to‘langan soliq summasi to‘lovchining o‘zi- ga to‘liq qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to‘lovidir. 1 Rus iqtisodchisi A. Medvedev o‘zining «Soliqlarni qan- day rejalashtirmoq kerak?» nomli kitobida soliqlarga xos bo‘lgan ikki belgini, ya’ni majburiylik va ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliqlarning umumiy bel- gilarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Soliq to‘lovchi daromadining u yoki bu summasini davlatga to‘lap ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladi- gan ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq narxdan, ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘im- laridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt davlat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir. Davlatga to‘lanadigan soliqlar bilan uning evaziga oli- nadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida bevosita, har bir kishining ko‘zi ilg‘aydigan bog‘liqlikning yo‘qligi soliq to‘lovchilar uchun soliqqa tortishni yuk sifatida baho- lashlariga sabab bo‘ladi, vaholanki, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qullashlari ham mumkin. Alohida olingan soliq to‘lovchi, odatda, jamiyat va o‘zining ko‘rgan foydasi yoki manfaatini to‘lagan soliqlari bilan solishtirib o‘tirmaydi. Bu shunga olib keladiki, oqi- 12 1
2000-y. 10-bet. batda fuqarolarning bir qismi soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlashga, o‘z daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o‘z fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlat- ning iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o‘z mab- lag‘lari hisobidan pul bilan ta’minlashga rozi bo‘lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi. 2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘liq miqdorda va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan bo‘lsada, ular ix- tiyoriy emas, majburiy ravishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qonunchilikda belgilangan tartibda jazolaydi. 3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avvaldan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zda tutilgan qismi undirib olinadi. Ko‘pgina davlatlarda, shu jumladan, O‘zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat beril- gan davlat organlari haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yil- gan. O‘zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kim haqli emas. To‘lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi. 4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy budjetga kelib tushishidir, ya’ni soliqlar budjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa fondlarga kelib tush- maydi.
5. Soliqlarga xos bo‘lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida mulkchi- likni qayta taqsimlash jarayonining yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda, korxonalar va aholidan olinadigan soliqlar, aslida ular mulkining ma’lum bir qismini davlat hisobiga o‘tkazilishini bildiradi. Bu bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo‘lgan mulk daromad shaklida majburiy to‘lov bo‘lib, davlat mulkiga aylanadi. Yuqorida qayd etilgan soliqlarga xos bo‘lgan umumiy belgilar ularning iqtisodiy mohiyatini ochishga xizmat qila- di. Shu o‘rinda soliqlarning umumiy belgilarini to‘liqroq va aniqroq, batafsil yoritishi mumkin bo‘lgan, har qanday iqti- sodiy vaziyatlarda o‘zgarmaydigan optimal umumiy belgi- larini yaratish muammosi hal etilishi lozimdir. 13
Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy kategoriyalar: moliya, kredit, sug‘urta, investitsiya kabilar bilan umumiy o‘xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabat- larni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o‘ziga xos yuqorida qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun xizmat qiladi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati deganda nimani tushunasiz? 2. Iqtisodchi olimlar tomonidan soliqlarga berilgan tariflarni o‘ziga xos jihatlarini tushuntirib bering. 3. Soliqlarning obyektiv zarurligi nimalarda ko‘rinadi? 4. Soliqlarning boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqi nimalar- dan iborat? 5. Adam Smit o‘zining qaysi asarida ilk bor soliqlarning tamoyil- larini asoslab bergan? 6. O. Olimjonov soliqlarga qanday ta’rif bergan? 7. Soliqlarning xususiyatlarini tushuntirib bering. 8. Soliqlarga oid bilimlarni olimlar tomonidan turlicha talqin eti- lishi sabablari nimada? 9. Soliqlar belgilarining mohiyatini tushuntirib bering. 10. Soliqning ekvivalentsizlik belgisining mohiyatini tushuntiring. 1.2. SOLIQLARNING FUNKSIYALARI Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o‘rtasida vujudga keluvchi obyektiv maj- buriy to‘lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, milliy daromadning bir qismi bo‘lgan pul mablag‘larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funksiyalari- dan kelib chiqadi. Har bir iqtisodiy kategoriyaning o‘z funksiyasi mavjud. Soliq mustaqil kategoriya sifatida o‘zi bajaradigan funksiyalarga ega bo‘lib, bu funksiyalar soliq kategoriyasining amaldagi harakatini ifodalaydi. Funksiya deganda, odatda, kategoriyaning ko‘p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy harakatlarini tushunish lozim. Soliqlarning funksiyalari to‘g‘risida fanda turli xil qa- rashlar mavjud. Sobiq Ittifoq davrida soliqlar ikki xil funksiyani bajaradi, degan qarash keng tarqalgan edi. Bu 14
ikki funksiya sifatida fiskal va nazorat funksiyalari tan oli- nardi. Eng asosiy funksiya bu soliqlarning fiskal funksiya- sidir, chunki bu funksiyasiz nazorat funksiyasining mavjud bo‘lishi mumkin emas, deb qaralardi. G‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliya- lik iqtisodchi J. M. Keynsning konsepsiyasiga asoslanadi. By konsepsiyaga ko‘ra soliqlar fiskal funksiyasidan tashqari iqtisodiyotni tartibga solish, rag‘batlantirish va daromad- larni boshqarish vositasi funksiyalariga ega, soliqning bu funksiyalari uni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy bar- qaror o‘sishni ta’minlash vositasi sifatida foydalanish zarurligidan kelib chiqadi. Neokeynschilik yo‘nalishi vakillari bo‘lgan L. Xarrot, N. Kaldor, A. Xansen va P. Samuelsonlarning fikriga ko‘ra soliqlar iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasiga ega. Ular soliq stavkalarini o‘zgartirish va turli xil imtiyozlar berish yo‘li bilan bu funksiyani bajarish mumkin, deb hisoblaydi- lar.
Soliqlarning daromadlarni boshqarish funksiyasini yuza- ga kelishiga fransuz iqtisodchisi E. De. Jirardenning naza- riyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra soliqlar yordamida soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‘llash yo‘li bilan jamiyat a’zolari o‘rtasidagi mulkiy tengsizlikka barham berish mumkin. Hozirgi kunda bu nazariyaning davomchi- lari bo‘lib amerikalik iqtisodchilar A. Ilersik, G. Koul, fran- suz iqtisodchilari M. Klyudo, J. Furastye hisoblanishadi. Ularning fikriga ko‘ra davlat soliqlardan va transfer to‘lovlaridan foydalanish yo‘li bilan jamiyat milliy daroma- dini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. Bu naza- riyalar soliqlarning daromadlarni tartibga solish funksiyasi mavjud, degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. I. Malmiginning fikriga ko‘ra soliqlar uch funksiyani bajaradi, ya’ni fiskal, taqsimlash va rag‘batlantirish funk- siyalaridir. Uning fikriga ko‘ra birinchi funksiya davlat daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog‘liq, ikkinchisi huquqiy va jismoniy shaxslarning daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. Rag‘batlantirish funksiyasi turli imtiyozlar va yengilliklar berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 1 O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, G‘arb iqtisodiy 1 Ìàëüìèãèí È. Íàëîãè êàê ýëåìåíòû ôèíàíñà. Ì.: ïåðåâîä ñ àíãë., 1997 ã., ñòð. 69.
adabiyotlaridagi daromadlarni boshqarish funksiyasi I. Mal- miginda taqsimlash funksiyasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Soliqlarning funksiyalari ularning mohiyatini amaliyot- da harakat qilayotganligini ko‘rsatadi. Shunday ekan, funksiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko‘rsatib turishi zarur. Demak, funksiya kategoriyasi doimiy, qat’i tak- rorlanib turadigan voqelikni ifodalaydi. Shunday uslubiy yondashishdan kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash kerak. Soliqlarning funksiyalari masalasida hozirga qadar olim- lar o‘rtasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funksiya- lari xos deb ta’rif berishadi. Soliqlarning quyidagi asosiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir: soliqning fiskal funksiyasi, tartibga solish funksiyasi, rag‘batlantirish funksiyasi, nazorat funksiyasi, soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi. Soliqlarning asosiy funksiyasi – fiskal funksiya hisobla- nib (lotincha fiscus so‘zidan olingan bo‘lib, xazina degan ma’noni anglatadi), bu funksiyaning mohiyati shundan ibo- ratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi. Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir bo‘lagini davlat boshqaruvini, mamlakat mudofaasini, umuman noishlab chiqarish sohasini saqlab turish maqsadida undirib olish yo‘li bilan davlat budjetining daromad qismini shakllantirish – soliqlar fiskal funksiyasi- ning eng muhim elementi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funksiya- ning ahamiyati oshib boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tus- daligining chuqurlashishi fan-texnika taraqqiyotining ri- vojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga shakl- lantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning real zarurati yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tad- birlarga ko‘proq e’tibor bergan sari moliyaviy resurslarni ko‘proq sarflaydi, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal funksiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish- ning o‘sishiga, jamg‘arish jarayoniga halal bermasligi, ijti- moiy adolatni buzmasligi hamda iqtisodiyotning umumiy 16 Soliqlarning fiskal funksiyasi tuzilmasida buzilishlar sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi, bozor jarayoniga putur yetkazmasligi kerak. Soliqlarning ushbu funksiyasi orqali paydo bo‘ladigan pul resurslari davlat budjeti orqali qayta taqsimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga yo‘naltiriladi. Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun soliq imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar belgilash ham qo‘llana- di, ya’ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy himoya qilish maqsadida daromadlarni bir qismi qayta taqsimlanadi. Bozor munosabatlarining shakl- lanishi va rivojlanishi sharoitida soliqlarning ikkinchi muhim funksiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga soluvchilik roli hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni ishlab chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tar- tibga soladi va bu bilan iqtisodiyot tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»ni yaratadi. Ushbu funksiya orqali davlat soliq tizimiga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur’at- larini rag‘batlantiradi yoki jilovlab turadi, sarmoyaning bir tarmoqdan soliq muhiti eng ma’qul bo‘lgan boshqa tar- moqqa qo‘yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuning- dek, aholining to‘lovga qobil talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi. Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funksiyasining ahamiyati bozor munosabatlari sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliya- tini farmoyishlar, ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo‘lgan «yuqori tashkilot» tushunchasining o‘zi asta-sekin kuchsizlanib boradi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish zarurati saqlanib qoladi. Rag‘batlantirish funksiyasi soliq tizimining eng muhim funksiya- laridan biri bo‘lib, ishlab chiqa- rishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shu- ningdek, moliyaviy va mehnat resurslari, jamg‘arilgan mol- 17 Soliqlarning tartibga soluvchilik funksiyasi Soliqlarning rag‘batlan- tirish funksiyasi
mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkam- lashga va investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag‘batlanti- radi. Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi orqali davlat iqtisodiyot taraqqiyotini ta’minlaydi, bu bilan fiskal funksiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi va ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlab, davlat oqilona soliq siyosati- ni olib borish yo‘li bilan soliq yukini oshirmasdan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning erkin faoliyat ko‘rsatishi ta’min- lanadi. Soliqlarning nazorat funksiyasi soliq to‘lovchi tomonidan taq- dim etilgan, soliqqa tortish obyekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va hokazo tegishli soliq ko‘rsatkichlarining hisob-kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab jarayondan iborat. Soliq hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari orqali soliq to‘lovchilar o‘zlarining soliq majburiyatlarini qanday bajarayotganliklarini yanada samarali nazorat qilish imkonini beradi. Soliqlarni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funk- siyasi ham muhim ahamiyat kasb etib, bu funksiya orqali xarajatlar hajmi va konkret soliqli tushumlar davlatning qanday ijti- moiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarishga sarflanganligi to‘g‘risida axborot berib turilishi juda zarurdir. Shunday qilinsa, soliqlarning budjetga tushishi to‘liq, o‘z vaqtida va oson kechadi. Soliq funksiyalarini qisqacha ko‘rib chiqilishi soliqlar moliya resurslarini tiklash, xo‘jalik faoliyatini tartibga solish va daromadlarni ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlar uchun qayta taqsimlash bo‘yicha muhim vazifalarni bajara- di, deb xulosa chiqarishi uchun imkon beradi. Soliqlarning iqtisodiyotdagi yuqorida ta’kidlangan muhim o‘rnini belgilovchi bir qancha funksiyalari mavjud. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining hozirgi rivojla- nish bosqichida soliqlarning o‘rnini belgilovchi quyidagi asosiy omillarni ko‘rsatib o‘tish mumkin: œ Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida aholini ijtimoiy himoya qilishning zarurligi. Ma’lumki, respublikamizda 18 Soliqlarning nazorat funksiyasi Soliqlarni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi iqtisodiyotni isloh qilish va davlat qurilishini amalga oshirish mamlakat Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan besh asosiy tamoyilga asoslanadi. Bu qoidalardan biri kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdir. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida aholi, ayniqsa, uning kam ta’minlangan qatlamlari yetarli darajada ijtimoiy himoya- langan bo‘lishi kerak. œ Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish zarurligi omili. O‘zbekiston Respublikasi iqtiso- diyotida eng asosiy tarmoq agrar sektor hisoblanadi. Masa- lan, Ikkinchi jahon urushidan keyin tiklanayotgan Yapo- niya iqtisodiyoti uchun mashinasozlik yetakchi tarmoq sifatida rivojlantirilgan edi. Bu tarmoq Yaponiya iqtiso- diyotini rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdi. Bu, eng avva- lo, uning mamlakatga chet el valuta tushumlarini olib kelishda namoyon bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasida qish- loq xo‘jaligi ana shunday asosiy tarmoq vazifasini o‘ta- moqda.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligida soliq, kredit vositalari yordamida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu sababli, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10-oktabrdagi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 26-dekabrdagi 539-sonli qaroriga muvofiq qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun umumiy belgilangan tartibdagi soliq va yig‘imlar o‘rniga budjetga 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi joriy qilindi. œ O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida soliqlarning o‘rnini belgilovchi asosiy omillardan yana biri — hozirgi kunda ko‘payib borayotgan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy va huquqiy shaxslarning daromad- larini jalb qiluvchi mukammal soliq to‘lovini yuzaga keltirish. Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi xususiy tad- birkorlik faoliyatini keng quloch yoyishi va xususiylashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi, tadbirkorlar daromadini hisobga olishni qiyinlashtiradi. Xususiylashtirilgan bitta korxona o‘rnida o‘nlab kichik, xususiy va jamoa mulkiga asoslangan korxonalar paydo bo‘ladi. Mukammal soliq mexanizmi yaratilmaganligi uchun daromadlar summasini aniqlashda jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. 19
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-apreldagi 159-sonli qaroriga muvofiq kichik korxonalar uchun umumiy belgilangan tartibdagi soliqlar o‘rniga budjetga ixchamlashtirilgan soliq to‘lash imkoniyati vujudga keldi. O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirishda ixchamlashtirilgan soliq tizimining joriy qilinishi bu tad- birkorlar uchun davlat tomonidan ko‘rsatilgan katta yordam bo‘ldi.
Soliqlar iqtisodiyotning tarixiy rivojlanishi bosqichlarida ushbu rivojlanish jarayonlarini ta’minlash maqsadiga bo‘ysunuvchi vazifalarni bajaradi. Soliqlarning funksiyalari esa ana shu vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Shunday ekan, soliqlarning funksiyalari va vazifalari o‘rtasidagi aniq farqli jihatlarni o‘rganish va soliq munosabatlarini tashkil etish mobaynida bu chegaralarni asoslashni qayd etib o‘tish lozim.
Soliqlar bajaradigan vazifalar ko‘pchilik mamlakatlar- ning soliq qonunchiligida umumiy o‘xshashliklarga ega. Ana shunday an’anaviy soliq vazifalariga quyidagilarni kiri- tish mumkin: œ Umumdavlat vazifalarini hal qilish uchun davlatga zaruriy moliyaviy resurslar ta’minlab berish. Soliqlarning fiskal funksiyasi ushbu vazifani hal qilish maqsadlariga xiz- mat qiladi. Bu vazifani hal qilish davlatning iqtisodiyotga qay darajada aralashuviga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bu ko‘rsat- kich qanchalik yuqori bo‘lsa, soliqlarning fiskal funksiyasi shunchalik faol bo‘ladi. Ammo soliqlarning ushbu vazifasi faqat iqtisodiy jarayonlarni qamrab olmaydi, balki davlat- ning noishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishi ham davlatning ortiqcha moliyaviy resurslarga muhtojligini keltirib chiqaradi. œ Mamlakat iqtisodiyotida qulay investitsiya muhitini yaratishga ko‘maklashish. O‘zbekiston Respublikasida soliq- larning ushbu vazifasini bajarishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, hozirgi kunda sarmoyalarning asosiy qismi savdo va xizmatlar sohasiga yo‘naltirilayotganligi tashvishli holdir. Buning asosiy sababi foyda normasining bu sohalarda kattaligidir. Soliqlar sar- moyalarni bevosita mahsulot ishlab chiqarish sohasiga yo‘naltirishning qudratli vositasi bo‘lishi kerak. œ Aholining mehnat faolligini rag‘batlantirish. Soliqlar deyarli barcha mamlakatlarda ushbu vazifani bajaradi. 20
Chunki ular aholi daromadlarini tartibga solishning muhim vositasi hisoblanadi. Daromadlardan olinadigan soliq stav- kalarining eng yuqori chegarasini sezilarli darajada pasay- tirish ishchi kuchining taklifi bilan bog‘liq salbiy oqibatlar- ning oldini olishi mumkin. 70—80-yillarda Shvetsiyada soliq stavkalarining aholi daromadlariga progressiv ravishda qo‘llash malakali ishchilarning boshqa mamlakatlar tomon migratsiyasiga olib kelgan. œ Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida daromad- larni taqsimlashning samaradorlik va adolat prinsiplari o‘rtasidagi muvofiqlikka erishish. Amaldagi soliqlarga bar- qarorlik va moslanuvchan soliq stavkalarining xosligi soliqlarning uzoq muddatli vazifalarini amalga oshirishga zamin yaratadi. Milliy va xorijiy investorlar kapital qo‘yil- malarini amalga oshirar ekan, ular o‘zlarining soliq majburiyatlarini aniq bilishi kerak. Soliq turlari va stavkalari barqaror va tez-tez o‘zgarmaydigan bo‘lishi kerak. Soliqqa tortish tizimida mustahkam ishonch bo‘lmagan taqdirda uzoq muddatli investitsiyalarning harakati susayadi. Soliqlarning budjetga ijobiy ta’siridan tashqari, muhim iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sohasida ham ulardan faol foydalanish mumkin. Narx-navoning isloh qilinishi, tashqi savdoning erkinlashtirilishi, mehnat bozorining isloh qilinishi yangi paydo bo‘lgan tijorat strukturalarini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bu vazifani soliq stavkalarini tabaqalashtirish yo‘li orqali hal etish mumkin. Shunday qilib, soliqlarning vazifalari ularni amalga oshirish muddatiga qarab, qisqa muddatli, o‘rta va uzoq muddatli vazifalarga bo‘linadi. Bu vazifalar mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Soliqlar nafaqat davlat budje- tining tushumlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga, balki davlat daromadlarini budjetning o‘rta muddatli rejada hayotiyligini yaxshilash maqsadida moslashuvchanligini amalga oshirishga ham xizmat qilishi mumkin. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqlarning qanday funksiyalari mavjud? 2. Soliqlarning funksiyalari va vazifalarini farqlab bering. 3. Soliqlarning fiskal funksiyasini tushuntirib bering. 4. Soliqlarning tartibga soluvchilik funksiyasini tushuntirib be- ring.
5. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasini tushuntirib bering. 21
6. Soliqlarning nazorat funksiyasini tushuntirib bering. 7. Soliqlarning axborot bilan ta’minlash funksiyasini tushuntirib bering. 8. Soliqlarning o‘rnini belgilovchi asosiy omillarni ko‘rsatib o‘ting. 9. Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda soliqlarning o‘rni qanday? 10. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kichik biznes subyektlarini rivojlantirishda soliqlarning o‘rni qanday ahamiyatga ega?
1.3. SOLIQ ELEMENTLARI Soliq elementlari haqida gap borganda ko‘pincha adabiyotlar- da soliqqa tortish tizimi haqida so‘z yuritiladi. Shu o‘rinda soliqqa tortish tizimi soliq ti- zimiga nisbatan tor tushuncha bo‘lib, aslida soliq tizimi tarkibini tashkil etadi. Soliq tizimi soliqqa oid barcha munosabatlarni qamrab olsa, soliqqa tortish tizimi esa soliqlarni undirish bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabat- larni o‘z ichiga oladi. Shu jihatdan soliqqa tortish tizimi qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan qonun yo‘li bilan belgilangan hamda ijro hokimiyati tomonidan soliqlarni tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuasi- dan iborat. Soliqqa tortish tizimining mohiyati garchand o‘zgarmas bo‘lib ko‘rinsada, uning shakl-shamoyili va yo‘nalishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, qolaver- sa, soliq siyosatining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Chunki, soliqqa tortish tizimi o‘z ichiga tarkiban soliq elementlari, soliqlarni tashkil etish tamoyillari va usullarini oladi, bu elementlarning qay darajada talqin etilishi esa bevosita davlat siyosati yo‘nalishiga bog‘liq. Masalan, soliq element- lariga kiruvchi soliq stavkasining qaysi turlarini ko‘proq amal qilishi, soliq imtiyozlarining belgilanishi, soliqlarni undirishning qaysi usullaridan ustuvorlik bilan foydalanish asosan ijro hokimiyati faoliyatining mazmuniga bog‘liq. Binobarin, shu ma’noda xuddi soliqlarni vazifalari kabi soliqqa tortish tizimi ham har bir davlatda o‘ziga xos tarz- da amal qilishi va tashkil etilishi mumkin. Demak, davlat qonunchiligi bilan belgilangan va uning maxsus idoralari tomonidan undiriladigan soliqlarni tashkil 22 Soliqqa tortish tizimi va uning elementlari etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuiga soliqqa tortish tizimi deb ataladi. Soliqqa tortish tizimining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan soliq elementlari esa soliqqa tortishda ifodalanadigan tushunchalar bo‘lib, ular soliq to‘lovchilar va davlat bud- jeti o‘rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Soliq nazariyasida soliqqa oid munosabatlarni to‘liq va teranroq ifoda etish uchun iqtisodiy voqeliklarni har bir kichik guruhlari muayyan nomdagi iboralar bilan izohlana- di. Soliq elementlari ham xuddi shunday soliqqa oid iqti- sodiy hodisalarni izohlashga xizmat qiluvchi yaxlit tushun- chadir. Soliq elementlari tushunchasi soliqqa tortish tizi- mining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning o‘zi ham kichik tizimni tashkil etadi, ya’ni soliq elementlari ham bir necha iqtisodiy kategoriyalarni yaxlit holdagi harakatini bildiradi. Soliq elementlari bir nechta tushunchalardan iborat bo‘lib, ular tarkiban: soliq subyekti, soliq obyekti, soliq pred- meti, soliq manbayi, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to‘lash muddatlari, soliq yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari kabi tushunchalarni qamrab oladi. Quyida soliq elementla- rining har biriga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Soliq subyekti — soliq to‘lash majburiyati yuklangan yuridik va jismoniy shaxslar yoki boshqacha qilib aytganda soliq subyekti — bu soliqqa oid munosabatlarni tashkil etuvchi tomonlarning o‘zaro majmuasi bo‘lib, unda bir tomondan soliq to‘lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar), boshqa tomondan soliqni undirish vakolati yuklangan soliq xizmati organlari — Davlat soliq qo‘mitasi, soliq boshqar- malari, tuman va shahar davlat soliq inspeksiyalari qat- nashadi. O‘z faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaxslar soliq subyekti sifatida namoyon bo‘lmaydi. Chunki, bu yerda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va jis- moniy shaxslar mavjudki, ular soliq subyekti sifatida soliq munosabatlarida ishtirok etmaydilar. Soliq agenti — yuridik va jismoniy shaxslardan soliqni ushlab qolish va davlat budjetiga o‘tkazib beruvchi yuridik shaxslar. Bunday yuridik shaxslar o‘z faoliyatida bevosita yoki bilvosita ishtirok etgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning mazkur korxonada o‘z mehnati, investitsiyasi bilan ishtirok etishi natijasida 23
olgan daromadi (foydasi)dan soliqlarni ushlab qoladi va davlat budjetiga o‘tkazib beradi. Soliq agentlari davlat budjetiga soliqlarni bevosita yoki bilvosita ishga yollangan- ligi natijasida to‘lanadigan ish haqidan, dividendlardan, doimiy muassasa orqali faoliyat ko‘rsatmaydigan norezident yuridik va jismoniy shaxslardan ushlanishi lozim bo‘lgan soliq summalarini ushlab qoladi va budjetga o‘tkazib bera- di, ushlab qolinmagan, kam ushlab qolingan va o‘z vaqtida o‘tkazib berilmagan soliq summasi uchun qonunchilikda belgilangan moliyaviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Har bir yuridik shaxs soliq munosabatlarida soliq subyekti bo‘lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida ham ishtirok etadi. Soliq agenti iqtisodiy adabiyotlarda asosan fiskal agent sifatida qayd etiladi. Soliq obyekti — soliq to‘lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan daro- madi, oboroti va mol-mulki tushuniladi. Soliq obyekti sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarning qiymati, yer maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari, tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi. Soliq obyekti aslida jamiyatdagi mavjud moddiy va ma’- naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yo‘li bilan ulardan foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq subyektlarining huquqlarini soliqqa tortishni ifodalaydi. Binobarin, moddiy yoki ma’naviy boyliklar soliq obyekti qilib albatta unga mulkiy huquqqa ega bo‘lgandagina yuza- ga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi, chunki egasiz imoratga nisbatan soliq subyekti mavjud emas, vaholanki, bo‘lgan taqdirda ham soliq obyekti sifati- da imorat emas, balki ushbu imoratga bo‘lgan mulkiy huquqqa soliq solinadi. Shu jihatdan aytish mumkinki, soliq obyekti aslida yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy huquqi va daromadiga qaratiladi. Soliqqa tortish predmeti — soliq solinadigan daromad, oborot, mol-mulk va boshqalarga bo‘lgan huquq emas, balki ularning o‘zidir, ya’ni soliq solish obyekti bo‘lib biror-bir soliq predmetiga bo‘lgan huquq tushunilsa, pred- met bo‘lib ana shu egalik qilinadigan daromad, yer uchastkasi, imorat va boshqalarning o‘zi tushuniladi. Soliq obyekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qi- lish huquqiga ega bo‘lsa, unda soliqni to‘lash majburiyati, ya’ni soliq subyektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz 24
mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi soliq obyektini vujudga keltirsa, o‘z navbatida ushbu pred- metga kimning egalik qilishi soliq subyektini yoki soliq to‘lovchisini namoyon etadi. Soliq manbayi — bu soliq to‘lovchining to‘laydigan soliqlari manbayi, ya’ni daromadi. Soliq obyekti va soliq manbayini bir-biridan farqlash lozim. Ayrim soliq turlari bo‘yicha, masalan, foydaga, yalpi daromadga, jismoniy shaxslarning daromadiga soliqlar bo‘yicha soliq obyekti ham, soliq manbayi ham bir xil bo‘ladi, ya’ni nima obyekt bo‘lsa, uning o‘zi manba hisoblanadi. Shu o‘rinda soliqqa tortish predmeti, soliq obyekti va soliq manbayini farqlash va ularning mohiyatini ochib be- rish uchun aniq soliq turi bo‘yicha ko‘rib chiqishga harakat qilamiz. Yer solig‘i bo‘yicha ko‘radigan bo‘lsak, uning soliq- qa tortish predmeti bo‘lib, yer uchastkasi maydoni, unga kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘lsa soliq obyekti paydo bo‘ladi va ushbu yer solig‘i qaysi manba hisobidan davlat budjetiga to‘lansa, masalan, yerdan turli xil ko‘ri- nishda foydalanish natijasida olinadigan daromad uning manbayi hisoblanadi. Demak, soliqqa tortish predmeti o‘z- o‘zidan kimdadir soliq to‘lash majburiyatini vujudga keltir- maydi. Misolimizga qaytadigan bo‘lsak, yerga bo‘lgan hu- quqni joylardagi mahalliy hokimiyat organlari beradi va shu bilan birgalikda yerdan foydalanuvchida soliq to‘lash maj- buriyati vujudga keladi, chunki unda ushbu yer uchastkasi- dan foydalanish huquqi mavjud. Demak, soliq predmetiga kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘ladigan bo‘lsa, u soliq munosabatlarida soliq subyekti sifatida ishtirok etadi. Soliq bazasi — soliq obyektining soliq stavkasi qo‘llani- ladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq stavkasi qo‘llaniladigan obyektning miqdoriga ham bog‘liq. Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim bo‘lgan soliq obyektidan ruxsat etiladigan chegir- malarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Soliq bazasini soliq to‘lovchilarning mazkur toifasiga taqdim eti- ladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga ruxsat etiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, soliq bazasi soliq obyektidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. Masalan, soliq to‘lovchiga soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutil- gan bo‘lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq obyektidan 25
kichik, soliq obyekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan bo‘lsa undan katta bo‘lishi mumkin. Soliqqa tortish birligi — bu obyektning o‘lchov birligi. Masalan, daromad yoki mol-mulk solig‘ida obyektning o‘lchov birligi bo‘lib uning so‘mdagi bahosi ifodalansa, yer solig‘ida o‘lchov birligi bo‘lib kv. m yoki gektar hisoblana- di. Soliq stavkasi — obyektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng ko‘p amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o‘zgartirish orqali dav- lat xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yo‘naltirilishi, rag‘batlantirilishi mumkin. Soliq imtiyozlari — soliq to‘lovchilarga soliqlar bo‘yicha turli xil yengilliklar bo‘lib, ular vaqtinchalik va doimiy, to‘liq yoki qisman va boshqa ko‘rinishlarda berilishi mumkin. Soliq imtiyozlarining turlari, amal qilish mexa- nizmlari, belgilash mezonlari mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Soliq bazasini hisoblash usullari. Soliq bazasini hisob- lashning ikki xil usuli mavjud bo‘lib, ular kassa usuli va hisobga olish usullaridir. Kassa usulida soliq to‘lovchida soliqlarni to‘lash majburiyatlari daromad olganidan keyin vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan yoki sotishdan tushum qachon kelib tushishidan qat’i nazar tovarlarni jo‘natilishi o‘z navbatida soliqlarni to‘lash majburiyatlarini vujudga keltiradi. Soliqqa tortish usullari uch xil ko‘rinishda amalga oshi- riladi. Ular quyidagilarga: soliqqa tortishning kadastrli, deklaratsiya va manba oldidan soliqqa tortish usullariga ajra- tiladi.
Soliqlarni to‘lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonun- chiligida har bir soliq turining budjetga to‘lash muddatlari belgilangan. Soliqni to‘lash muddatlari deganda soliq to‘lovchilarning davlat budjeti oldida soliq majburiyatlari- ning bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to‘lash muddat- lari o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki xil ko‘rinishga ega: avans (bo‘nak) to‘lovlari va haqiqiy daromad olinganidan keyingi to‘lovlar. Soliqni to‘lash tartibida esa: soliqni yo‘naltirilganligi (budjetga yoki budjetdan tashqari fondlarga), soliqni to‘lash 26
vositasi (milliy valuta, so‘mda yoki boshqa mamlakatlar milliy valutasida. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun- chiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valuta — so‘mda to‘lanishi mumkin) hamda soliqni to‘lash shakllari (naqd pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi. Soliq yuki — soliq to‘lovchining muayyan vaqt oralig‘idagi faoliyati natijasida to‘lagan soliqlarining yig‘indisini ifodalaydi. Bunda soliq to‘lovchilarning to‘lay- digan barcha soliqlar va soliqsiz majburiy to‘lovlarining yig‘indisi ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to‘lovchilar zimmasiga qancha to‘g‘ri kelganligini aniqlash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to‘g‘ri soliqlarda soliq og‘irligi aynan soliqni budjetga hisoblab o‘tkazuvchi soliq to‘lovchilar zimmasiga tushsa, egri soliqlarda esa soliq yuki soliqni to‘lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat)larni iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi yuridik va jismoniy shaxslar bo‘yicha soliq yukining bir yilda budjetga to‘langan barcha majburiy to‘lovlar yig‘indisi bilan aniqlash mumkin. Soliq yukining darajasi o‘z nav- batida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya dara- jasiga, davlatning vakolatli funksiyalarni qo‘llashiga, qolaversa, bozor munosabatlarining rivojlanishini va ijti- moiy harakat doirasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Soliqlarni yuridik va jismoniy shaxslardan undirish jarayonida beriladigan imtiyozlar natijasida soliq yukini soliq to‘lovchilarning biridan ikkinchisiga yuklash jarayoni kuzatiladi. Shu o‘rinda soliq bo‘yicha soliq to‘lovchilarga soliq yukini tartiblash yoki mantiqan aytganda me’yor- lashtirish muammosi yuzaga keladi. Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko‘rinishlari mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, mezodarajadagi soliq yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodara- jada ifodalanganda butun mamlakat miqyosida ifodalanib, asosiy ko‘rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig‘ida davlat budjetiga kelib tushgan soliqlar yig‘indisini ana shu vaqt oralig‘ida yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) yoki mil- liy daromad (MD)ga nisbati olinadi. Mezodarajada ifo- dalanganda alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifodalansa, mikrodarajada esa aniq bir olingan subyektga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifo- dalanadi. 27
Soliqlarning mamlakat iqtisodi- yotiga ta’siri, asosan, ularning stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respub- lika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan hisoblanadi. Soliq stavkalari respublika va mahalliy budjetlar xarajat- larini mablag‘ bilan ta’minlashda muvozanat darajasini hamda xo‘jalik subyektlarining moliyaviy imkoniyatlarini belgilaydi. Demak, ular moliya-budjet munosabatlarini sog‘lomlashtirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Soliq stav- kalari korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlagan- lari holda, moliya-budjet munosabatlarining pul muoma- lasiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham kerak. Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohotining muhim jihatini tashkil etadi. Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o‘rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yor tushuniladi. Soliq stavkasining ahamiyati soliq obyektini qancha qismi qanday miqdorda majburiy to‘lov sifatida budjetga undirishini xarakterlaydigan masalaga javob beradi. Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq obyekti, soliq birligi va soliq normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. Soliq stavka- laridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vosi- tasi sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyoz- 28 Soliq stavkalari 1.3.1-chizma. Soliq stavkasi turlari. Soliq stavkasi turlari Proporsional Progressiv Regressiv Qat’iy
Tabaqalashti- rilmaydigan Ulushli Tabaqalashti- riladigan O‘zgaruvchan O‘zgarmas
larini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni rivojlan- tirishga rag‘batlantirish rolidan foydalaniladi. Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’i stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’i stavkada belgilangan holda soliq obyektiga nisbatan qat’i so‘mda belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari uchun qat’i so‘mda soliq miqdori o‘rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan. Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish obyekti o‘rtasidagi bog‘liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin. Soliq stavkalari undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtayi nazaridan bir necha turlariga ajratiladi (1.3.1-chiz- ma). Soliq stavkalari turlaridan biri – bu proporsional soliq stavkalari bo‘lib, bu soliq stavkalarining asosiy mohiyati shundan iboratki, soliq to‘lovchi ega bo‘lgan foyda (daro- mad), dividend, oborot yoki mol-mulk qiymatining hajmi (summasi) qancha bo‘lishidan qat’i nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo‘llaniladi. Masalan, divi- dend uchun barcha soliq to‘lovchilari soliq stavkasi 10 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi soliq to‘lovchi qancha oborot (rea- lizatsiya)ga ega bo‘lishidan qat’i nazar 20 foiz stavka bo‘yicha soliq to‘laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i bo‘yicha ham proporsional soliq stavkasi qo‘llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki- ga soliq uning obyekti 500 ming so‘m bo‘lganida ham 800 ming so‘m bo‘lganida ham soliq stavkasi o‘zgarmay qola- veradi, ya’ni soliq obyektining o‘zgarishi soliq stavkasining o‘zgarishiga ta’sir qilmaydi. Proporsional soliq stavkasi o‘zgarmas soliq stavkasi bo‘lib, uning miqdori (foizi) soliq obyektining hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga (oborotga) ega bo‘lgan soliq to‘lovchilar uchun qulay soliq stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to‘lovchilar uchun noqulaylik tug‘dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini bajarmaydi. 29
Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi. Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal qilib, unga muvofiq soliq to‘lovchilarning daromadlari, foy- dasi yoki oboroti ortib, o‘sib borishiga muvofiq tarzda soliq stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy shaxslardan oli- nadigan daromad solig‘i misolida ko‘rish mumkin. Bunga muvofiq, jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib bo- rishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi ham oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha miqdoridan 13 foiz stavkada, eng kam ish haqining olti baravaridan o‘n baravarigacha bo‘lgan qismidan 18 foiz stavkada, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortgan qis- midan esa 25 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan (2008-yil uchun). Demak, bundan ko‘rinadiki, progressiv soliq stavkasida soliq obyektining oshib borishiga mutanosib ravishda soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha stavkalar keltiriladi. Bundan tashqari, progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonun- chiligiga muvofiq me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan stavkaning ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo‘lib, 2008-yildan yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 3,5 foiz bo‘lgani holda, ularning me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq undiri- ladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va murakkab progressiya. Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha obyektga nisbatan qo‘llaniladi, murakkab progressiyada esa soliqqa tortish obyekti qismlarga bo‘linadi, ularning har biri o‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan stavkalar butun obyektga nisbatan emas, balki bundan oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo‘llaniladi. Jismoniy shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murak- kab progressiya hisoblanadi. 30
Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning daromad olish man- faatdorligini rag‘batlantirmaydi, shuning uchun progressiv soliq stavkalarini qo‘llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan holda so‘ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to‘lovchilar man- faatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta’kidlash lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqti- sodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida aha- miyatga ega. Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi uchun neytral holat xarakterli bo‘lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini xarakterlay- di, ya’ni progressiv soliq stavkalarida budjet manfaati ko‘proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik tamoyilining amal qilishini ta’minlash maqsadida regressiv soliq stavkalaridan foydalaniladi. Regressiv soliq stavkasida soliq to‘lovchining soliqqa tortiladigan daromadi, oboroti, mol-mulk qiymati kabi soliq obyektining ortib borishi bilan soliq stavkasining kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko‘rinadiki, regressiv soliq stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari hodisani ifodalaydi. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi, asosan, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo‘llanilib, bu asosan korxonalarning mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag‘bat- lantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan: Foyda solig‘i bo‘yicha: Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o‘zi ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valutaga eksport qilish ulushiga bog‘liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi amal qiladi. Eksport ulushi: — realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz- ga qadar bo‘lganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi; — realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko‘p bo‘lganida belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi. Mol-mulk solig‘i bo‘yicha, ham shu tartib amal qiladi. Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag‘bat- lantirishga qaratilgan qator imtiyozlarning mavjudligi milliy 31
tovar ishlab chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini eksport qi- lishga yo‘naltiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona soliq stavkalarini joriy etish to‘g‘risida bahsli munozaralar davom etib kelayapti. Bu qarashlarni rus olimlari A. Abalkin, P. Bunich va boshqalarning ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning qayd etishlariga ko‘ra korxonalar foydasidan olinadigan soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatla- riga o‘tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo‘l ekanligini ta’kidlaydi. Fikrining isboti tariqasida yagona stavkani joriy qilishning to‘rt sababini ajratib ko‘rsatadi: 1. Xo‘jalik mexanizmining yagonaligi. 2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga nisbatan tengligi, bu kapitalni erkin harakat qilishi uchun asos yaratadi. 3. Barcha korxonalarning soliq to‘lovchilar sifatida dav- lat oldida teng huquqliligi. 4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikr- lar ham mavjud. Ana shunday fikrlarga ko‘ra, barcha kor- xonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish maq- sadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy sharoitda bo‘lgan hozirgi davr holatida yagona stavkani qo‘llash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari bilan davlat manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga keltiradi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ular amaliyotida soliq stavkala- rini tabaqalashtirilgan holda qo‘llanilishini guvohi bo‘lish mumkin. Chunki, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi, asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamay- tirish), soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi. Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori uchun ham foy- dali bo‘lsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi. Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to‘g‘ri va egri soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo‘lsa, egri soliqlarga nis- 32
batan to‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari ko‘proq tabaqalash- gan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik roli, asosan, to‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirish- da to‘g‘ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil fao- liyat bo‘yicha rag‘batlantirish hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo‘jalik yurituvchi subyektlardan, asosan, suv manbalaridan tejab- tergab foydalanish hamda davlat budjetini daromad bilan ta’minlash sifatida kiritilgan bo‘lib, uni tabaqalashtirishda ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslari- dan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo‘lish manbalariga ko‘ra tabaqalashtiril- gandir.
To‘g‘ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig‘i ham korxonalarning o‘z tasarrufidagi va foydalaniladigan mol- mulklarining samarali foydalanishga undash va budjet man- faati nuqtayi nazaridan kiritilgan bo‘lib, mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq, asosan, proporsional holda o‘rnatilgan bo‘lib, u hozirgi kunda (2008-yilda) 3,5 foizlik stavkada belgilangandir. Shuningdek, to‘g‘ri soliqlardan biri hisoblangan yagona soliq to‘lovi kichik biznes subyektlari uchun alohida soliq turi bo‘lib, u bo‘yicha belgilangan soliq stavkalari ham tabaqalashgan. Bunda soliq stavkasining tabaqalashtirish mezoni asosan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati sohalari bo‘yicha berilgan. Ya’ni, tayyorlov va ta’minot korxonalari uchun yalpi daromadga nisbatan 33 foiz, sanoat va boshqa sohalar uchun 10 foiz, qishloq xo‘jaligi korxo- nalari uchun esa 6 foiz qilib belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida to‘g‘ri soliqlar- dan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llaniladi (1.3.2-chizma). Qo‘shilgan qiymat solig‘i eng asosiy soliq turlaridan biri bo‘lib, bu asosan, oborotdan olinadigan va sotuvdan oli- nadigan soliqlarning o‘rniga kiritilgan. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo‘llanilgan bo‘lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka bo‘yicha soliq undirilmoqda. Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan aksiz solig‘i bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llanilgan 33 2—4777
bo‘lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz soli- g‘iga tortiladigan tovarlar ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtiril- gan.
34 1.3.2-chizma. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari Soliq to‘lov- chilarning joylashgan joyi (shahar, qishloq)ga ko‘ra
Soliq to‘lov- chilarning paydo bo‘lishiga ko‘ra (suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq) Soliq obyek- tining qayta baholanishiga ko‘ra
(jismoniy shaxslar
mol-mulk solig‘i)
Faoliyat turiga ko‘ra (yagona soliq to‘lovi va qat’iy soliq) Yer uchastka- larining bonitetiga ko‘ra (yer solig‘i)
Soliq to‘lov- chining
eksport salo- hiyatiga ko‘ra (foyda solig‘i va mol-mulk solig‘i) Qazib olinadi- gan foydali qazilmalar turlariga ko‘ra (yerosti boy- liklaridan foy- dalanganlik uchun soliq) Daromad
olinish man- bayiga ko‘ra (jismoniy shaxslar
daromadiga soliq)
Umuman olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish so- liq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo‘- lib, o‘ta nozik va katta ahamiyatga ega bo‘lgan masala hisoblanadi, chunki unda davlat budjeti va soliq to‘lovchi- larning manfaatlari aks etgan hisoblanadi. Jahon soliq tizimining asosiy va ajralmas qismlaridan biri – bu soliq imtiyozlaridir. Har qanday davlat uning xo‘jalik yuri- tish tizimi qanday bo‘lishdan qat’i nazar davlat budjetini daromadlar bilan ta’minlashda asosiy vositalardan biri – bu soliqlar va soliqsiz to‘lovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar Soliq imtiyozlari sof fiskal shaklda o‘rnatilishi mumkin emas. Chunki faqat budjet manfaati nuqtayi nazaridan o‘rnatilgan soliqlarni amal qilishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olmaydi. Shuning uchun muayyan darajada soliq imtiyozlaridan foydalanish taqozo etiladi. Soliq tizimida soliq imtiyozlaridan foydalanishning bir qator obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardir: — birinchidan, soliq imtiyozlarini mavjudligini asosiy sabablaridan biri bu soliq to‘lovchi (yuridik va jismoniy shaxs)larning jamiyatda tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati turlicha ekanligidan. Shu jihatdan barchaga bir xil tartibda (miqdorda) soliq solish ma’noga ega bo‘lmaydi; — ikkinchidan, davlat iqtisodiyotga ta’sir etib, uni tar- tiblash vazifasini amalga oshiradiki, bunda turli xil dastak- lardan foydalanadi. Bu dastaklarning asosiylaridan biri — bu jamiyatdagi ba’zi muhim sohalarni yoki soliq to‘lovchi- larning faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyoz- lari belgilanadi. Ya’ni, davlat soliq imtiyozlari orqali iqti- sodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki tartiblash imkoniyatiga ega bo‘ladi, bundan ko‘rinadiki, soliq im- tiyozlari davlatni o‘z funksiya va vazifalarini yuzaga chi- qaruvchi muhim dastak sifatida yuzaga chiqadi; — uchinchidan, soliq imtiyozlari qo‘llanilishining asosiy sabablaridan yana biri bu milliy daromadni qulay, samarali va oqilona taqsimlashga erishishdan iboratdir. Ya’ni, bun- dan soliqlar sifatida budjetga jalb etilishi lozim bo‘lgan moliyaviy resurslar imtiyoz berish tufayli budjetga jalb etil- masdan soliq to‘lovchilarning o‘zlariga maqsadli ravishda qoldiriladi. Buning afzallik tomoni shundaki, soliq to‘lov- larini budjetga olish va uni yana qayta taqsimlash ishlarini osonlashtiradi va ish faoliyat turlarini rag‘batlantirishga erishiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini samarali yuritish maqsadida soliqlar vositasida ta’sir etish, ular bo‘yicha imtiyozlarni qo‘llash, iqtisodiyotning turli sohala- rini bir tekis rivojlanishini ta’minlash bilan bog‘liq tadbirlar amalga oshiriladi. Davlat soliq imtiyozlarini qo‘llash orqali iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ayrim rentabelli va norentabelli sohalar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash muammosi yuzaga keladi. 35
Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikr- lar mavjud. Soliq imtiyozlarining mohiyatini to‘laroq anglab yetish uchun, avvalo, ana shu turli xil fikrlarni keltirish maqsadga muvofiq. Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish, ular to‘laydigan soliq miqdorini (soliq bazasini) kamaytirish yoki soliq to‘lash shartini yengillashtirish soliq imtiyozidir». 1 Shuningdek, ushbu iqtisodchining ta’kid- lashicha soliq imtiyozi degan termin o‘rniga soliq yengilligi termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi. 2 Sh.
Gataulin soliq imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «So- liq imtiyozlari amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar, chegirib tashlashlar va hokazo)». 3 T. Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda soliq to‘lovchining soliq majburiyatlari hajmining to‘liq yoki qisman qisqarishi, to‘lov muddatining kechiktirilishi yoki orqaga surilishi tushuniladi. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyoz- lari tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozi soliqqa tortish obyektining o‘zgarishida, soliqqa tortish bazasining kamayishida (qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytiri- lishida va boshqalarda o‘z ifodasini topadi. Soliqqa tortil- maydigan obyekt minimumi, alohida shaxslar va soliq to‘lovchilarning ayrim toifalarini soliq to‘lashdan ozod qi- lish, soliqqa tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqa- rish, soliq stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq im- tiyozlari, soliq kreditlari (soliqlarning undirilishini kechik- tirish) va boshqalar soliq imtiyozlarining ko‘rinishlaridir (turlaridir). Masalan, korxonalar foydasidan olinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni kengaytirish va uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini moliyalash- tirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va pensionerlarning bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy va tabiatni muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga qaratilgandir. Individual xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlarni berish, odatda, taqiqlanadi. 4 36
Yahyoyev Q. Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y. 20-bet. 2 O‘sha joyda. 3 Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996-y. 74-bet. 4 Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: 2000-y. 76-bet. Soliqlarning va ular bo‘yicha beriladigan imtiyozlarning mavjudligi doimo davlat vujudga kelishi bilan bog‘lanib kelingan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur tuzuklarida ta’kidlanishicha «Soliqlar davlatning iqtisodiy tayanchi va namoyon bo‘lishidir». 1 Agar, Temur tuzuklarida berilgan soliqqa tortish tamo- yillariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning asosini ham soliqqa tortishda beriladigan imtiyozlar egallaydi. Unga muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlarni aralashli undirish soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur tuzuk- larida» keltirilishicha «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki poliz qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun- qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin». 2 Bundan ko‘rinadiki, soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita davlatni (xazi- nani) iqtisodiy qudratiga bog‘liq bo‘lib, unda soliq im- tiyozlari bilan budjet (xazina) daromadlarini shakllantirish- ning o‘zaro bog‘liqligi aks ettirilgan. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyoz- larining tutgan o‘rni ingliz iqtisodchisi J. Keyns nazariyasi- da alohida o‘rinni egallaydi. Keynschilar tomonidan soliq tizimi, aniqrog‘i soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot sharoiti- da iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy elementi sifati- da hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta’sir etish va budjetning daromad qismini to‘ldirish borasidagi muhim iqtisodiy qurol sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin g‘arb davlatlarida neoklassik yo‘nalish, institutsio- nal — ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos tarzda soliqqa tor- tish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi. Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub farqlar bo‘lishiga qaramay ularning vakillari umumiy tarzda soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va uni tartibga solish vositasi sifatida qaraganlar. Iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular quyidagicha ifo- dalar edi: agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘ta- yotgan bo‘lsa, u holda davlat soliq imtiyozlarini kamay- 37 1 Temur tuzuklari. T.: «Cho‘lpon», 1991-y. 98-bet. 2 O‘sha joyda. tirish, ya’ni soliqlarni ko‘paytirish, soliqqa tortishni ku- chaytirish orqali korporatsiyalar bo‘sh mablag‘larini ko‘p- roq budjetga jalb qilish lozim, deb hisoblaganlar. Agar mamlakat iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan bo‘lsa, iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya jalb qilish lozim. Bunda soliq imtiyozlaridan ham keng foy- dalanish zarurati tug‘iladi, degan xulosaga kelishgan. Bu holatda iqtisodchilar davlatga, soliq miqdorini kamaytirish, soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu narsa budjetga qo‘shimcha mablag‘lar va kapital qo‘yil- malar uchun mablag‘lar tug‘ilishiga imkoniyat tug‘diradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning bosh- qa dastaklari qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish orqali iqtisodiyotda barqaror taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb iqtisodchilari soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min- lash sifatida ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab qo‘ymaydilar. Ularning soliq imtiyozlari nazariyasida soliqlarni tartibga solish vazifasiga katta e’tibor beradilar. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqti- sodiy xulq-atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo bunda soliq imtiyozlari asosiy vosita sifatida qaralishi keng nazarda tutilgan. Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini ta’minlash, ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli sohalarni rivojlanishiga aktiv ta’sir etish muammosi yotadi. Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari xalqaro soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida mosla- shuvchan bo‘lishi lozim. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash va boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalani- ladiki, bunda soliq tizimining soliq stavkalari va imtiyozla- ridan foydalanish eng samarali va oson usullardan biri bo‘lib yuzaga chiqadi. Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini bosh- qarishda, investitsiyalarni rag‘batlantirishda va boshqalarda keng foydalaniladi. 38
Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qo‘lla- nilishiga qarab quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mum- kin: œ
œ yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish; œ soliq to‘lashdan vaqtincha ozod etish; œ soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish; œ soliqdan qisman ozod qilish; œ xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar berish; œ eksportga imtiyozlar berish va boshqalar. Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish, davlatni shunday faoliyati bilan bog‘liqki, u takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan nomutanosiblikni yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. Boshqacha qilib aytgan- da, agar soliqlarning ba’zi tizimi ishlab chiqarishni tartibga solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini soliq subyekti, soliq obyekti, soliqlarni undirish vositalari, muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha guruhlarga (turlarga) bo‘lish mumkin. Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash mumkin. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi- ni huquqiy bazasi takomillashib bormoqda. Hozirga qadar qabul qilingan barcha soliqqa oid qonun hujjatlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, ularning barchasiga soliq imtiyozlarini belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar mavjudligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ya’ni, barcha qonun hujjatlarida soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda namoyon bo‘ldi: œ soliqdan batamom ozod etish; œ soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish; œ soliq bazasini kamaytirish tarzida berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida, boshqa qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror- larida belgilangan soliq imtiyozlarini quyidagicha guruhlash mumkin (1.3.3-chizmaga qarang). 1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, O‘zbekiston Res- publikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng so‘nggi turi bu soliq solish usulini tanlash huquqidir. Bu imtiyoz faqat Soliq Kodeksiga muvofiq berilgan bo‘lib, avvalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda tutilmagan edi. Bu imtiyoz turining mohiyati, asosan, kichik biznes 39
subyektlariga soliq solishning u yoki bu turini tanlash huquqi berilganligi bilan ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida soliq tizimini takomillashtirib borishda, xorijiy mamlakatlarda soliq stavkalarining qo‘llanish mexanizmidan foydalanish, soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qi- lish tajribalarini o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 40 1.3.3-chizma. Soliq imtiyozlarining turlari. Soliq imtiyozlarining turlari Soliq
to‘lashdan batamom
ozod etish Yuridik
shaxslarni batamom
ozod etish Dastlab
2 yil muddatga
Dastlab 5 yil
muddatga Jismoniy
shaxslarni batamom
ozod etish Dastlab
7 yil muddatga
Norezidentlarni batamom ozod etish Ekologiyaga qilingan xarajatlar doirasida Soliqni yakka tartibda yoki markazlash- tirilgan holda to‘lash
Soliq obyekti (daromad, yer uchastkasi, mol-mulk
qiymati)ni batamom
ozod etish Birinchi yil foydasini olguncha
Soliq solina- gan bazani kamaytirish Mol-mulk
qiymati doirasida Yer uchastkalari hajmida Xayriya
maqsadlaridagi badallar
doirasida Qishloq
xo‘jalik korxonalari uchun yagona yer solig‘i Investitsiyaga qilingan xarajatlar miqdorida Mikrofirma va kichik korxonalar uchun sod- dalashtirilgan soliq tizimi Soliqdan
vaqtincha ozod etish Soliq solingan
bazani kamaytirish Soliq solish usulini
tanlash huquqi
Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, investitsiyalar, ilmiy tekshiruv va tajriba konstruktorlik ishlarini rag‘bat- lantirish va tartibga solishda davlat tomonidan soliq im- tiyozlaridan keng foydalaniladi. Soliq imtiyozlari rag‘bat- lantirish va maqsadga muvofiq yo‘llanilishiga qarab quyi- dagilarga bo‘linadi. Bular ayrim korxona va tashkilotlarni butunlay soliq to‘lashdan ozod etish hamda yangi tuzilgan korxonalar uchun soliq to‘lash bo‘yicha imtiyozlar berish. Bu imtiyozlar ishbilarmonlik va tadbirkorlik (agar mahsulot ishlab chiqarishga asoslangan bo‘lsa) rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Soliq imtiyozlarini qo‘llash mexanizmidagi eng murakkab jarayon bu soliq imtiyozlarini belgilash mezon- larini adolatli tarzda belgilash hisoblanadi. Ammo qayd etish joizki, soliq imtiyozlarini belgilash jahon amaliyotida 41 1.3.4-chizma. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari Soliq
to‘lovchilar- ning ijtimoiy holatiga qarab
Korxonada ishlovchilar tarkibidagi nogironlar, urush va mehnat
faxriylari, ko‘pchilikni (50%ni) tashkil etsa imtiyoz shunchalik ko‘proq beriladi
Respublikada kichik
biznesni rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanganligi uchun ularga ixtiyoriy shaklda soliq tizimi
qo‘llaniladi Agar
korxonalar importning o‘rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab
chiqarsa yoki mahsulotni eksport qilsa, muayyan
darajada soliq imtiyozlari beriladi Davlatlararo bitimlarga ko‘ra ikki tomonlama soliq
solinmaydi Sohani
rivojlantirishni ustuvorligiga qarab Mahsulotlari eksporti hamda
importbop mahsulotlarni ishlab chiqarish darajasiga qarab
Xalqaro iqtisodiy aloqalar darajasidan kelib chiqib
har bir mamlakatning iqtisodiy siyosatining mazmun-mo- hiyatidan kelib chiqib belgilanadi va shu jihatdan u turli davlatlarda turlicha bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarini belgilash muayyan mezonlar asosida amalga oshirilgan. Soliq imtiyozlarini soliq to‘lovchilarning ijtimoiy holatiga, respublikada qaysi sohani rivojlantirish ustu- vorligiga, soliq to‘lovchilarning importning o‘rnini bosadi- gan mahsulotlarni ishlab chiqarish va mahsulotni eksport qilish darajasiga hamda davlatlar o‘rtasidagi halqaro iqti- sodiy munosabatlarga asoslanib belgilangandir. Soliq imti- yozlarining mezonlarini to‘g‘ri, obyektiv aniqlash soliqlar- ning adolatlilik tamoyilini ifodasi sifatida yuzaga chiqadi. Soliq amaliyotida soliqlarni un- dirishning uchta usuli mavjud: 1. Kadastrli. 2. Daromad manbayidan. 3. Daromad egasi daromadni olganidan so‘ng (deklarat- siya bo‘yicha). Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan obyektlar (yer, imoratlar va shu kabilar)- ning bahosi va o‘rtacha daromadliligi to‘g‘risidagi ma’- lumotlarga ega bo‘lgan kadastr yoki reyestrdan foydalani- lishini taqozo etadi. Yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xilda- gi yer uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun o‘rtacha daromadlili- gi belgilanadi. Boshqa hamma yer uchastkalari maydon birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi. Soliqni to‘lashning kadastrli usulining o‘ziga xos xusu- siyati sifatida shuni ajratib ko‘rsatish kerakki, soliqning to‘lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog‘liq bo‘lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning taxmin qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baho- lanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarida yer solig‘i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo‘yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan. 42 Soliqlarni undirish usullari Obyektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o‘rtacha daromadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jid- diy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko‘p jihatdan tarixiylik tusiga ega bo‘lishi mumkinki, undan soliq tizimi uncha rivojlanmagan holatda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida yer solig‘i kadastrli usulda undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisob- ga olingan holdagi yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Res- publikasi Prezidenti qarori asosida har yili yangidan tas- diqlanadi. Ikkinchi usulda soliqni soliq subyektiga daromadni to‘laydigan yuridik shaxs hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish haqidan, xizmatchining maoshidan daromad solig‘i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodimning daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni to‘lashdan bo‘yin tovlashni istisno qiladi, chunki buxgal- teriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob qilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar ko‘pincha fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi. Soliqning daromad manbayida to‘lanishi shuni angla- tadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo‘yicha to‘lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy shaxs foydasiga to‘lovni amalga oshiradigan fiskal agentlar to‘lov manbalari (korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar)da hisoblaydilar va ushlab qoladilar. Uchinchi usul soliq to‘lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya’ni ularning olgan daromadlari va o‘z- lariga tegishli bo‘lgan soliq imtiyozlari haqidagi rasmiy ba- yonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq dekla- ratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyati- dan, dehqon (fermer) xo‘jaligini yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek, intellektual faoliyat bilan shu- g‘ullanadigan shaxslar (fan, adabiyot, san’at asarlarining mualliflari, kashfiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat namu- nalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tor- tiladi. 43
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliq elementlari tarkibiga nimalar kiradi? 2. Soliq obyekti nima? 3. Soliq agenti deganda kimlarni tushunasiz? 4. Soliq stavkalari nima va u qanday turlarga bo‘linadi? 5. Proporsional soliq stavkalariga misollar keltiring. 6. Progressiv soliq stavkalariga qaysi soliq turlarini kiritish mum- kin?
7. Soliq imtiyozlari qanday turlarga bo‘linadi? 8. Soliq imtiyozlari qanday mezonlar asosida belgilanadi? 9. Soliq undirishning qanday usullari mavjud? 10. Soliqlarni kadastrli undirishning o‘ziga xos qanday xususiy- atlari mavjud? 1.4. SOLIQQA TORTISH TAMOYILLARI Soliqlarning funksiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyot- dagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘p- lab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan. Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor asoslab bergan: 1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o‘zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromad- lariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim. 2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yil- gan bo‘lishi kerak, bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni to‘lovchiga ham, boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum bo‘lishi zarur. 3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan vaqtda va tartibda undirilishi kerak. 4. Har bir soliq shunday tarzda o‘rnatilishi kerakki, bunda soliq to‘lovchining hamyonidan ketadigan pul davlat budjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin. Hozirgi sharoitga tatbiqan olganda, soliqqa tortish sa- marali tizimining quyidagi tamoyillarini ta’riflab o‘tish mumkin:
44 Soliqqa tortishning yetarlilik ta- moyiliga muvofiq soliqqa tortish darajasi shunday bo‘lishi lozimki, u davlat intilayotgan xalq xo‘jaligi samaradorligiga erishishni kafolatlay olsin. Soliqqa tortish tizimi iqtisodiyot, ijtimoiy himoya, mudofaa qobili- yati va boshqa sohalardagi davlat siyosatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliya resurslari to‘planishini ta’min- lashi lozim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, soliq stavkalari soliq yuki ko‘rsatkichi hisoblanmaydi, chunki soliq to‘lovchi soliq to‘lar ekan, davlat tomonidan bepul xizmatlardan bahramand bo‘lgani holda ayni chog‘da o‘zi- ning ba’zi xarajatlarini qisqartiradi. Masalan, davlat umu- miy foydalanish yo‘llarining holati yaxshi saqlanishini ta’minlash bilan soliq to‘lovchining transport xarajatlarini kamaytiradi, bepul maorif, sog‘liqni saqlashni ta’minlash bilan yollanma xodimlarning xarajatlarini qisqartiradi, demak, ish haqi xarajatlarini ham kamaytirgan bo‘ladi. Shunday qilib, to‘langan soliqlarning faqat xizmatlar ko‘ri- nishidagi talab etilmagan bir qismigina soliq yuki ko‘rsat- kichi hisoblanadi. Umuman olganda, yetarlilik tamoyili soliq siyosatini belgilayotganda uni davlatning qabul qilin- gan ijtimoiy-iqtisodiy siyosati bilan qat’i ravishda uyg‘un- lashtirishni taqozo etadi. Soliq tizimi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni, jumladan, chet el subyektlarini, ishlab chiqarishni rivojlantirish, uskunalar va za- monaviy texnologiyalar sotib olish uchun mablag‘ yo‘nal- tirishni, ya’ni kapital jamg‘arish va shu yo‘l bilan texno- logiyalarni takomillashtirish, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi lozim. Soliq tizimi resurslarning samarali taqsimlanishiga to‘sqinlik qilmasligi hamda xo‘jalikni mustaqil yuritish omillarini cheklab qo‘ymasligi lozim. Agar soliqlar katta bo‘lgani uchun tadbirkorlarning ishlab chiqarishni ken- gaytirishdan, boshqa turdagi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishdan manfaatdorligiga putur yetkazsa, mamlakat iqtisodiyoti pastga qarab ketishi xavfi tug‘iladi. Soliqlar miqdori haddan tashqari katta qilib belgilansa, ishlab chiqarish hajmlari kamayib ketadi, bu jarayon zaxiralar, banklardagi pul mab- lag‘larining barakasi uchishiga, ilgari to‘plangan mablag‘- larning yeyilib ketishiga olib keladi. 45 Soliqqa tortishning yetarlilik tamoyili Soliqqa tortishning tad- birkorlik va investitsiya- larni rag‘batlantirish tamoyili
Soliqqa tortish, agar u, birinchidan, ishchi kuchini ish- lab chiqarish uchun talab qilinadigan darajada saqlab tu- rishga zarur bo‘lgan iste’molning minimal hajmlariga salbiy ta’sir etsa, ikkinchidan, mehnatga nisbatan iqtisodiy va moddiy rag‘batlarning harakat doirasini toraytirib qo‘ysa, uchinchidan, jamg‘arma miqdorini kamaytirsa va mablag‘- ning to‘planish jarayonini sekinlashtirsa ishlab chiqarish imkoniyatlarini yomonlashtirib yuborishi mumkin. Soliqqa tortish bazasi va uning hajmlarini noto‘g‘ri bel- gilash xodimlarning malaka oshirishga, ratsionalizatorlik va ixtirochilik faoliyati bilan shug‘ullanishga va boshqa soha- larga bo‘lgan intilishiga salbiy ta’sir etadi. Soliqqa tortishning iqtisodiy omillarga ta’siri ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi, ya’ni qiyosiy oqibat va daromad oqibati shaklida ifodalanadi. Qiyosiy oqibat mehnat natijalari, jamg‘arish, investitsiyalash, yangi g‘oyalarni joriy etish va ishlab chiqarish faoliyatining boshqa xil ko‘rinishlari bilan shug‘ullanish uchun nisbatan kamroq darajada rag‘bat- lantirishda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, progressiv (oshib boruvchi) soliqqa tortishda bunday oqibatning rag‘bat- lantirishga zid ta’siri yaqqol ifodalanadi. Dunyodagi bir qator mamlakatlarda kapitaldan kelgan daromad va iste’molga qarab soliqqa tortishni ko‘zda tutgan soliq islohoti o‘tkazilmoqda. Soliqqa tortishning salbiy ta’sirini silliqlash maqsadida ishchi kuchini taklif etish sohasida ish haqi ko‘rinishidagi daromadlardan olinadigan soliqlarning eng yuqori qilib belgilangan stavkalari pasayti- rilmoqda. Jamg‘arish va investitsiyalashga soliqlarning ta’sir etishi borasida ham muayyan natijalarga erishilmoqda. Soliqlarning ta’siri investitsiyalar tarkibida ham yaqqol seziladi. Turli ko‘rinishdagi aktivlar uchun joriy etilgan har xil soliq tartiblari investitsiya imkoniyatlari va sarmoyador- larning portfeli tarkibida sezilib qoladi. Soliq tizimidagi kamchilik va nuqsonlar iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasa- yib ketishiga olib kelishi mumkin, bu hol pirovard natijada davlat budjeti daromadlarining o‘zgarishiga ham ta’sir etmay qolmaydi. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyiliga muvofiq, soliqlar ja- miyat tomonidan oqilona va adolatli deb tan olingan umumiy obyektiv qoidalarga binoan belgilanishi lozim. Adolatlilik tamoyili bir qancha 46 Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili asosiy guruhdagi soliqqa tortish tamoyillariga bo‘linadi. Bularni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biri- dan farqlash lozim. Gorizontal adolat tamoyili daromad olishning turli sharoitlarida soliq to‘lovchilarga nisbatan soliqqa tortishning taxminan teng shartlarini qo‘llashni ko‘zda tutadi. Vertikal adolat deganda, xo‘jalik yuritishning birmun- cha og‘ir sharoitlarida ishlayotgan subyektlar uchun soliqqa tortishning bir qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daro- mad olish imkoniyatiga ega bo‘lgan subyektlar uchun esa og‘irroq shartlarni qo‘llash tushuniladi. Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi tamoyil buzilishi mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari ish- lab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ularni ishlab chiqarish bo‘yicha soliqqa tortishda bir qadar imtiyozli shartlar yoki aksincha, vino-aroq va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri soliqlarning yuqori stavkalari belgilangan hollar ham bo‘ladi.
Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha yondashuvlar bo‘lishi mumkin. Agar soliqlarni to‘plangan soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturla- ridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar to‘lasa, u holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘l jamg‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yo‘llarni ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga ajratmalarni to‘lovchilarning o‘zlari — avtomobil egalari naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni keng miqyosda amalga oshirishning iloji bo‘lmaydi. Huquq-tartibotni mus- tahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riq- lashdan aniq ravishda kim ko‘proq foyda ko‘rishini qanday qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sog‘liqni saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlarni aynan ularning o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan bo‘lmay- di, albatta. Amaliyotda boshqacha yondashuv birmuncha kengroq qo‘llaniladi, unga ko‘ra to‘lov qobiliyati tamoyili asos qilib olinadi: soliq to‘lovchining daromadi qanchalik yuqori bo‘lsa, undan shuncha ko‘p miqdorda soliq undiriladi. Bu 47
gapning ma’nosi shuki, badavlat odamlar bepul maktab maorifi, milliy mudofaa, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalar uchun bir qadar yuksak iqtisodiy mas’uliyatni his etishlari lozim, chunki ular kam daromadlilarga nisbatan ko‘proq to‘lashga qodirdirlar. Aslini olganda, o‘ziga to‘q kishilar ta’lim berish va xizmat ko‘rsatish yaxshiroq yo‘lga qo‘yilgan maktab va shifoxonalarni tanlaydilar. Bunday to‘lov qobiliyati konsepsiyasi AQSH soliq siyosatida keng tarqal- gan. Biroq amaliyotda soliqqa tortishning mazkur konsep- siyasi tez-tez jiddiy qiyinchiliklarga duch kelib turadi. Yiliga 100 ming dollar daromad oladigan kishi yiliga 10 ming dol- lar daromad oladigan kishiga nisbatan ko‘proq soliq to‘lashga qodir, degan fikrga qo‘shilish mumkin. Biroq bunda birinchi kishi ikkinchisiga qaraganda aynan necha baravar ko‘p soliq to‘lash imkoniyatiga ega, degan masala noaniqdir. Badavlat odam o‘zining daromadidan o‘sha hissani va mutlaq katta summani to‘laydimi yoki soliq sifatida umuman ko‘proq hissani to‘laydimi? Afsuski, aniq bir odamning soliq to‘lash imkoniyatlarini o‘lchash uchun ilmiy asoslangan qandaydir usullar mavjud emas. Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsi- motdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu tamoyilni daro- madlarni teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb tushunmaslik kerak. Qonun oldida tenglikka rioya etilishi, ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslan- gan imtiyozlarning bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga birday ega bo‘lishi kabi tenglik tamoyillari bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlarning ijtimoiy tizimida qat’i amal qilmog‘i lozim. Moddiy tenglik, ya’ni daromad- lar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadi- gan bo‘lsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib bo‘lmaydi. Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berish- lari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga mo‘ljallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i za- rur. 48
Bu tamoyil soliqqa tortish ba- zasini aniqlashda, soliqlarni hi- soblab chiqishda oddiylik bo‘li- shini, taqdim etiladigan hisobotlarning mazmunini sod- dalashtirishni, shuningdek, soliqlarning eng muhim turlari bo‘yicha yagona stavkalar belgilashni, beriladigan im- tiyozlarni iloji boricha kamaytirishni ko‘zda tutadi. Bu o‘rinda nazarda tutilayotgan narsa shuki, soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi doirasida beriladigan imtiyozlar yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lmasligi, balki muayyan faoliyat turlarini rag‘batlantirishga, soliq to‘lovchilarning mulkchilik shakli va qaysi idoraga mansubligidan qat’i nazar, ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Ba’zi sohalarda paydo bo‘ladigan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga ehtiyojni qondirishni budjet-kredit siyosati orqali amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Buning sababi shuki, soliq imtiyoz- larining haddan tashqari ko‘pligi qonunlarni murakkab- lashtirib yuboradi, tushunishni qiyinlashtiradi hamda turlicha talqin qilinishiga olib keladi, bu hol pirovard nati- jada soliq to‘lovchilarning soliqlarga nisbatan munosabat- lariga salbiy ta’sir qiladi. Shu bilan birga aniq qilib belgi- langan imtiyozlar soliq yukini boshqa soliq to‘lovchilar zimmasiga o‘tkazib, ijtimoiy adolatsizlik ro‘y berishiga olib keladi. Samarali soliq tizimiga qo‘yiladi- gan muhim talablardan biri boshqaruvga qulay bo‘lishidir. Soliqlarni undirib olishda sama- radorlikka erishish ko‘p hollarda soliqlarning soliq to‘lov- chilarga yaxshi tushunarli bo‘lishiga bog‘liq. Ayrim mamlakatlarda soliqqa tortishning nihoyatda murakkab tartibi amal qiladi, aytaylik, shkala va stavkalar turi, soliqlar tarkibi, ularni to‘lash qoidalari va tartiblari haddan tashqari ko‘p. Buning ustiga ular soliq tushumla- rining ko‘payishiga hech qanday yordam bermaydi hamda soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bajarilishida rol o‘ynamaydi. Ma’muriy boshqaruvchilik bilan soliqqa tortish tamo- yillarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan maqsadga erishish o‘rtasida muvozanat saqlanib qolishi nihoyatda muhimdir. Murakkab tuzilgan choralarning samarasi kam bo‘ladi, 49 Soliqqa tortishning od- diylik va xolislik tamoyili Soliqqa tortishning boshqarishga qulaylik tamoyili ularni amalga oshirishdagi muvaffaqiyat ko‘pdan ko‘p axborot to‘plash va undan foydalanishga bog‘liq. Soliq xiz- mati va soliq madaniyatining rivojlanganlik darajasini ham hisobga olish kerak. Mazkur tamoyil davlat va soliq to‘lovchilar tomonidan soliqlarni yig‘ish uchun ketadigan xarajat- larni mumkin qadar kamaytirish- ni ko‘zda tutadi. Buning uchun respublikamizda soliqqa tortish tartibini takomillashtirish bilan bir qatorda soliqlarni maqbullashtirish, kompyuter texnologiyalari, soliq axborotlarining to‘g‘riligini bevosita nazorat qilish usullarini qo‘llanish orqali soliq to‘lovchi- larning xarajatlarini kamaytirish maqsadida davlat hiso- bidan saqlanadigan servis-markazlar, soliqqa tortish masalalari xususida soliq organlari tomonidan bepul masla- hatxonalar tashkil etilgan. Soliq stavkalari boshqa davlat- lardagi xuddi shunday soliqlar- ning stavkalari bilan qiyoslanishi, ya’ni mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan holda boshqa mamlakatlar bilan teng bo‘lgan xo‘jalik faoliyati shart-sharoitlari vujudga keltirilishi lozim. Agar qattiq shartlar belgilab qo‘yilgudek bo‘lsa, bu hol respublika iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb qilishni mushkullashtirib yuboradi, aksincha, yengil sharoit yaratilsa, mamlakat budjetiga salbiy ta’sir qiladi. Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi tamo- yillari muayyan o‘xshashlikka ega va ularni to‘liq hayotga tatbiq etish iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim vazifala- ridan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida esa soliqqa tortish tamoyillari o‘rniga soliq qonunchiligi prinsiplari berilib, ular quyidagilardan iborat: — har bir shaxs Kodeksda belgilangan soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashga majburdir (6-modda), ya’ni soliq to‘lash qonun bilan majbur qilib qo‘yiladi. Aslida majburiylik soliqlarning iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqa- di; — soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar aniq bo‘lishi kerak. Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida har bir soliq to‘lovchi qaysi soliqlar va majburiy to‘lovlarni qachon, qan- 50 Soliqqa tortishning soliqlarni yig‘ish jarayonini imkon qadar arzonlashtirish tamoyili Soliqqa tortishning soliq stavkalarini qiyoslash tamoyili cha miqdorda hamda qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq biladigan tarzda ifodalangan bo‘lishi kerak (7-modda); — soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha im- tiyozlarni belgilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi kerak (8-modda). Huquqiy shaxslarni soliqqa tortish mulkchilik shaklidan qat’i nazar, jismoniy shaxslar esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy ahvolidan qat’i-nazar qonun oldida tengdirlar; — soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida barcha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir (9- modda);
— soliq solish masalalarini tartibga soluvchi normativ- huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart (10-modda). Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi prin- siplari ma’lum o‘xshashlikka ega bo‘lib, ularni amaliyotga tatbiq etish iqtisodiyotni yanada rivojlantirishning muhim vazifalaridan hisoblanadi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqqa tortish tamoyillarini kim ilk bora asoslab bergan? 2. Soliqqa tortishning yetarlilik tamoyilining mohiyatini ochib bering. 3. Soliqqa tortishning tadbirkorlik va investitsiyalarni rag‘bat- lantirish tamoyilini tushuntiring. 4. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili nima va siz uni qanday tushunasiz? 5. Soliqqa tortishning oddiylik va xolislik tamoyili nima va unga sizning munosabatingiz? 6. Soliqqa tortishning boshqarishga qulaylik tamoyilining mohi- yati nimada? 7. Soliqqa tortishning soliqlarni yig‘ish jarayonini imkon qadar arzonlashtirish tamoyili deganda nimani tushunasiz? 8. Soliqqa tortishning soliq stavkalarini qiyoslash tamoyilini tushuntiring. 9. Soliq kodeksining qaysi moddasida soliqqa tortish tamoyillari keltirilgan? 10. Soliq kodeksida belgilab berilgan soliq tamoyillarining mohiyatini tushuntiring. I bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.1., 3.4., 3.8., 3.11., 3.12., 3.13., 3.19., 3.35., 3.36., 3.41., 3.42., 3.47., 4.4., 4.34., 4.38., 4.42., 4.43., 6.9. 51
II B O B. O‘ZBEKISTON SOLIQ TIZIMI ASOSLARI 2.1. SOLIQLAR VA SOLIQLARGA TENGLASHTIRILGAN TO‘LOVLARGA UMUMIY TAVSIFNOMA Iqtisodiy adabiyotlarda yuridik va jismoniy shaxslardan olinadi- gan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘indisi soliqlar tizimi deb tushuniladi. Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi hududida umumdavlat soliq- lari va boshqa majburiy to‘lovlar hamda mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi. Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar tar- kibiga quyidagilar kiradi: 1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i; 2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 3) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 4) aksiz solig‘i; 5) yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va max- sus to‘lovlar; 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. Umumdavlat soliqlari har yili O‘zbekiston Republikasi Prezidentining keyingi moliya yili uchun makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va davlat budjeti prognozi to‘g‘risidagi max- sus qarori asosida belgilangan normativlar bo‘yicha tegishli mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi. 7) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar: œ yagona ijtimoiy to‘lov. Bu to‘lov o‘z navbatida quyidagi jamg‘armalarga taq- simlanadi: pensiya jamg‘armasiga, bandlik jamg‘armasiga va kasaba uyushmasi jamg‘armasiga. œ fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘arma- siga sug‘urta badallari; 52 Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar œ budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar; 8) Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar: œ Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar; œ Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar; 9) davlat boji; 10) bojxona to‘lovlari. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‘lanadigan umumdavlat soliqlari: 11) yagona soliq to‘lovi; 12) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’i belgilangan soliq. Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarga quyi- dagilar kiradi: 1) mol-mulk solig‘i; 2) yer solig‘i; 3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i; 4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; 5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im; 6) yagona yer solig‘i (soddalashtirilgan tartibdagi soliq). Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lov- chisi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuri- dik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Mol-mulk solig‘i va yer solig‘i O‘zbekiston Respublika- sining qonun hujjatlariga binoan joriy etiladi va uning butun hududida undiriladi. Ushbu soliqlar stavkalarining miqdori O‘zbekiston Res- publikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli- nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari, viloyatlar va Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomonidan joriy etiladi. Ushbu soliqlar va yig‘imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi. 53
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbe- kiston Respublikasining butun hududida ayrim mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni umumiy, qat’i stavkalarda belgilashi mumkin. Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda yetkaziladi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli- nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imlarning miqdorlari, ularni undirish tartibi, ular bo‘yi- cha qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etish Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari va viloyatlar hamda Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomo- nidan amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi. Yuridik shaxslar tomonidan budjet bilan hisob-kitoblar hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobi hisob- varaqlarida mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar har bir turi bo‘yicha yuritiladi. Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida to‘lanishi, mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishi uchun javobgarlik soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lovchilar zimmasiga yuklanadi. Mahalliy soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lani- shining tasdig‘i bo‘lib amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq bank muassasasi yoki vakolatli organ bergan hujjat hisob- lanadi. Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi asosida kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o‘z budjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to‘lovlarga ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog‘liqni saqlash, maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator shu kabi strate- gik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham, 54
soliqlari ham salmoqli bo‘lishni talab etadi. Qo‘shilgan qiy- mat solig‘i, aksiz solig‘i, yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq, yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, suv resurslaridan foydalangan- lik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadidan olingan soliqlar respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliq- larining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib bo- rish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Bordi-yu, ajratma yetmasa subvensiya yoki subsidiya beriladi. Umum- davlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisobla- nadi. Mahalliy soliqlar hukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib beriladi. Mahalliy hokimiyat organlari, asosan, fuqarolarga yaqin bo‘lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni, jumladan, mak- tab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qish- loqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar ularning budjet xara- jatlarining 30—40 foizini qoplaydi, xolos. Shuning uchun ham mahalliy budjetlar daromadlarini ko‘paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahal- liy soliqlarning muhim xususiyati shundaki, ular faqat shu hududning budjetiga tushadi va ulardan boshqa budjetlarga ajratmalar berilmaydi. Mahalliy budjetlarning soliq va boshqa majburiy to‘lovlari kam bo‘lganligidan bu budjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani yechishda umumdavlat soliqla- ridan ajratmalar beriladi (masalan, qo‘shilgan qiymat soli- g‘idan, aksiz solig‘idan va boshqalar). O‘zbekiston soliq tizimida sod- dalashtirilgan (ixchamlashtiril- gan) soliq tizimiga o‘tgan yuridik va jismoniy shaxslar ham mavjud bo‘lib, ular quyidagi soliqlarni to‘laydilar: 1. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi to‘lanishini nazarda tutuvchi soliq solish tizimi qo‘llanilishi mumkin. Aksiz solig‘i to‘lanadigan mahsulot ishlab chiqarayotgan, shuningdek, foydali qazilmalarni qa- zib olishni amalga oshirayotgan mikrofirmalar va kichik 55 Soddalashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan yuridik va jismoniy shaxslar korxonalar Soliq kodeksida (350-modda) belgilangan tar- tibda aksiz solig‘i va yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar to‘laganlari taqdirda yagona soliq to‘lovi ularga tatbiq etilmaydi. Yagona soliq to‘lovi to‘lovchilarda import qilinadigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash majburiyati ham saqlanib qoladi. 2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari foyda solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i (tovarlarni (ishlarni, xiz- matlarni) import qilish bundan mustasno), suv resurslari- dan foydalanganlik uchun soliq, yer qa’ridan foydalanuv- chilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, boshqa mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lov- lar (mol-mulk solig‘i, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im bundan mustasno) o‘rniga budjetga 2007-yil 1-yanvarga qadar yalpi daromad solig‘i to‘lar edilar. 2007- yil 1-yanvardan boshlab esa savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yalpi daromad va mol-mulk soliqlarining o‘rni- ga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz yago- na soliq to‘lovini to‘lash rejimiga o‘tkazildi. 3. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari aksiz solig‘ini va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilgan- lik uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini istisno etganda, amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‘imlar o‘rniga o‘zi yetishtiradigan qishloq xo‘jaligi mah- sulotini ishlab chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha yagona yer solig‘ini to‘laydilar. Yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi va stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tad- birkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha soliq solish- ning o‘zi belgilagan stavkalar bo‘yicha soliqning qat’i belgi- langan summasini to‘lashni nazarda tutuvchi alohida tar- tibini belgilashi mumkin. 5. Konchilik sanoati tarmoqlarining ayrim korxonalari uchun qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lanishini nazarda tutadi- gan foydaning bir qismiga soliq solishning alohida tartibi joriy etilishi mumkin. Qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lovchi- lar, uni to‘lash tartibi va soliq stavkalari O‘zbekiston 56
Respublikasi Soliq kodeksi hamda Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 6. Lotereyalar, totalizatorlar va boshqa tavakkalchilikka asoslangan o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amal- ga oshiruvchi yuridik shaxslar foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil- mani rivojlantirish solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq o‘rniga yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovini to‘laydilar. Yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovi stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgi- lanadi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqlar tizimi deganda nimani tushunasiz? 2. Soliqlar qaysi davlat organi tomonidan joriy qilinadi? 3. Umumdavlat soliqlari tarkibiga qaysi soliqlar kiradi? 4. Mahalliy soliqlar tarkibiga qaysi soliqlar kiradi? 5. Qaysi soliqlar mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi va qanday tartibda? 6. Qaysi mahalliy soliqlar O‘zbekiston Respublikasining butun hududida undiriladi? 7. Qaysi mahalliy soliqlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari, viloyatlar va Toshkent shahri xalq deputatlari kengashlari tomonidan joriy etiladi? 8. Soddalashtirilgan soliq tizimiga qanday yuridik va jismoniy shaxslar o‘tgan? 9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari qachondan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari hisoblanishadi? 10. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni sanab bering. 11. Yagona ijtimoiy to‘lov qaysi jamg‘armalar o‘rtasida taqsim- lanadi?
12. Soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga ajratishning sababi nimada deb o‘ylaysiz? 2.2. SOLIQLARNING GURUHLANISHI O‘zbekiston soliq tizimida amal- da bo‘lgan soliqlarni obyekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha bir necha guruhlarga ajratib o‘rganish mumkin. Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab to‘rt guruhga bo‘linadi: 1. Oborotdan olinadigan soliqlar. 57 Soliqlarning guruhlarga ajratilishi 2. Daromaddan olinadigan soliqlar. 3. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar. 4. Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat soli- g‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji va yer qa’ridan foydalangan- lik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylan- ma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilga- rigidek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mah- sulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq to‘lovi ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliq, jismoniy shaxslarning daro- madiga solinadigan soliq, ixtisoslashtirilgan ulgurji savdo korxonalarining yalpi daromadidan olinadigan soliqlari kiradi. Bu guruh soliqlarga obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig‘i kiradi. Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo‘ja- lik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona yer solig‘i, yuri- dik (noqishloq xo‘jalik) va jismoniy shaxslarning yer soliq- larini kiritish mumkin. Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliq- lar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosita soliqlarga bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni to‘g‘- ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchilar- ning o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘g‘ri, soliq yukini boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo‘l- maydi. Bu soliqlar tarkibiga barcha daromaddan to‘lanadi- gan soliqlar va mol-mulk (resurs) soliqlari kiradi. To‘g‘ri soliqlardan to‘g‘ridan to‘g‘ri daromaddan soliq to‘langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshi- rilsa, korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari kamaya bora- di va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi 58 To‘g‘ri va egri soliqlar- ning tarkibi va ularning budjet daromadlaridagi ahamiyati
soliqlarning stavkalari to‘g‘ridan to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog‘liqdir. Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xiz- matni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin soliq og‘irligini haqiqatan ham budjetga to‘lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni egri soliqlarning barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga qo‘shimcha ra- vishda qo‘yiladi. Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respub- likada ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqari- ga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovar- larning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha jilovlab turadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyati- ni qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmas- dan oshirib yuborilsa, bunday holatda korxonalar o‘z tovar- larini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari mumkin. Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri va egri soliqlarning nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish mumkin. Masalan, AQSHda budjet daromadlari tarkibida to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining 90 foizga yaqin bo‘li- shi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlan- ganligidan darak beradi. 59 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 X 40,6 37,8 37,7 34,6 35,8 42,4 -4,8 2.2.1-jadval O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri soliqlarning o‘rni 1 ¹ Ko‘rsatkichlar Yillar 2006-yilda 2002-yilga nisbatan o‘zga- rishi, punktda 1. 2. Davlat budje- ti daromad- lari — jami Shu jumladan: to‘g‘ri soliqlar 2002 2003 2004 2005 2006 2008 prog. 1
sida hisoblangan. Quyidagi 2.2.1-jadvalda O‘zbekiston Respublikasi bud- jet amaliyotida to‘g‘ri soliqlarning tarkibi va undagi o‘zga- rishlar ko‘rib chiqilgan. Keltirilgan ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, 2002—2006-yillar mobaynida to‘g‘ri soliqlarning mamlakat davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmo- g‘i pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, xalqaro budjet amaliyotida shakllangan tendensiyalar nuqtayi naza- ridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tenden- siyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘g‘ri soliqlarning davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmi- dagi salmog‘i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishi lozim. 2008-yilda 2006-yilga nisbatan 6,6 punktga o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lganligi xalqaro budjet amaliyotiga mos kelayotganligidan dalolat beradi.
Egri soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vosita- lari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun soliqlari kiradi. 2002—2008-yillar mobaynida egri soliqlarning O‘zbe- kiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (2.2.2- jadval).
Mazkur tendensiyaning mavjudligi davlat budjeti daro- madlarini shakllantirishning hozirgi holati nuqtayi nazari- dan ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan 60 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 X 46,1 45,6 51,9 54,6 57,8 50,2 +4,1 2.2.2-jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari tarkibida egri soliqlarning o‘rni 1 (foizda)
¹ Ko‘rsatkichlar Yillar
2006-yilda 2002-yilga nisbatan o‘zga- rishi, punktda 1. 2.
jeti daromad- lari — jami Shu jumla- dan: — egri soliqlar 2002 2003 2004 2005 2006 2008 prog. 1
sida hisoblangan. qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy konyunkturaning o‘zgarishlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan barqaror daro- mad manbalari hisoblanadi va egri soliqlar bo‘yicha tushumlarning asosiy qismini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajat- larini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daro- madlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, to‘g‘ri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langandir. Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil qiladi.
1 O‘zbekiston Respublikasining davlat budjetiga to‘lanadigan soliqlar va yig‘imlarning hal qiluvchi asosiy qismini yuridik shaxslarning soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlari tashkil etadi. Yuridik shaxslar quyidagi umumdavlat hamda mahal- liy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydilar (2.2.1- chizma). Yuridik shaxslar soliq to‘lovchi bo‘lishi uchun yuridik shaxs maqomini olganidan tashqari, albatta biror ruxsat etilgan faoliyatdan daromad olgan bo‘lishlari zarur yoki tovarlar (ish, xizmatlar) sotishdan oborotga ega bo‘lishlari hamda statistika idoralarida, hokimiyatlardan ro‘yxatdan o‘tgan (kodga ega) bo‘lishlari shart. Jismoniy shaxslar yuridik shaxs maqomini olmagan shaxslardir. Bunday shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmaganlar va chet el mamlakatlari 61 Yuridik va jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar 1 Ïàíñêîâ Â. Ï., Êíÿçåâ Â. Ã. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèÿ. — Ì.: ÌÖÔÝÐ, 2003. — ñ. 57—59. 62 1 Soliq kodeksi asosida ishlab chiqildi. YURIDIK SHAXSLAR TOMONIDAN TO‘LANADIGAN SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY TO‘LOVLAR Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar Mahalliy soliqlar Umumdavlat soliqlari Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i (yagona soliq to‘lovi) Qo‘shilgan qiymat solig‘i Aksiz solig‘i (aksiz osti tovarlar ishlab chiqarganda) Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (hu- quqiy to‘lovchi yuridik shaxs hisoblanganligi uchun) Yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Mol-mulk solig‘i Yer solig‘i (yagona yer solig‘i) Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, di- zel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan Ish haqi fondidan sug‘urta ajratmasi Pensiya fondiga ajratmalar Ish haqi fondidan bandlikka ko‘maklashuvchi fondga ajratmalar Ish haqi fondidan kasaba uyushmalariga ajratmalar Mahsulotlar sotish hajmidan pensiya fondiga ajratmalar Maktab ta’limini rivojlantirish fondiga ajratmalar (Davlat umummilliy dasturi asosida) Respublika yo‘l fondiga ajratmalar 2.2.1-chizma. Yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar. 1
fuqarolari kiradi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun- chiligiga binoan soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar yuridik va jismoniy shaxslarga bo‘lingan. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar davlat budjeti daromadlarining 20—25 foizini tashkil etadi. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning xususiyati shundan iboratki, soliq jismoniy shaxsning tog‘ridan to‘g‘ri o‘z daromadidan olinadi. Ular to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar asosan budjetga naqd pul to‘lash yo‘li bilan o‘tka- ziladi (2.2.2-chizma). 63 2.2.2-chizma. Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish Ish haqi
ko‘rinishida hamda
mol-mulkni ijaraga
berishdan olingan
daromadlari Foiz va
dividend ko‘rinishidagi daromadlar 1-son (III q), hamda 2-son (I q) ro‘yxatlarda qayd etilgan ishlar, hunarlar va lavozimlarda band bo‘lgan ayollarning daromadi
(VMQ 12.05.1994-y. 250-son)
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan ish haqiga qo‘shimcha to‘lovlar va koeffitsientlar (tuman to‘lovlari va h.k.) Ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning 1-, 2- va 3-son ro‘yxatlariga kiritilganlar (VMQ 12.05.1994-y. 250-son) O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda
olingan daromadlar Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar 12–22% stavkada
10% stavkada
13% stavkada
Daromaddan soliq olish darajasi 25%dan
ortmaydi Daromaddan soliq olish darajasi
20%dan ortmaydi
Faoliyat turiga
qarab qat’iy belgilangan soliq stavkasi
Jismoniy shaxslar davlat budjetiga quyidagi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydi: — jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq; — mol-mulk solig‘i; — yer solig‘i; — jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganligi uchun soliq; — jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanganda daromadiga o‘rnatilgan qat’i stavkadagi soliq;
— qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlar. O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquqlari ham- da majburiyatlari, soliq ishlarini yuritish tartiboti va soliq haqida- gi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz- mati to‘g‘risida»gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi. Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va qonun hujjatlaridan o‘rin olgan normalari Soliq kodeksiga muvofiq bo‘lishi lozim. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida Soliq Kodeksidan boshqacha qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan bo‘lsa, unda xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda qo‘llaniladi. Soliq solish – yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxs- larga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi. Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) yoki pul mablag‘lari- ning O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muo- malada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi yoxud soliq to‘lovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromad- larga soliq solinishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda esa albatta ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilishi kerak. 64 Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari
O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasining pul birli- gi — so‘mda hisoblab chiqariladi. Amaldagi Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyi- dagi huquqlarga egadirlar: œ Soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo‘yicha axborot va maslahatlar olish. Soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro‘y- xatdan o‘tgan quyi davlat soliq xizmati organlariga borib, budjet oldidagi o‘z majburiyatlarini xatolarsiz bajarish maqsadida tegishli axborotlarni yoki maslahatlarni bepul olish imkoniyatlariga ega. œ Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foy- dalanish. Soliq to‘lovchilar nafaqat Soliq kodeksida balki, Vazir- lar Mahkamasining yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezi- dentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan imtiyozlardan ham foydalanish huquqlariga egadirlar. Misol uchun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozorni iste’mol tovar- lari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqa- ruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga, asosan, xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqaruvchi mulkchi- lik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalar belgilangan foyda solig‘idan 20 foiz miqdorida imtiyozga egadirlar. œ Budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar summasini qaytarish to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qilish. Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq to‘lovchilarning o‘zlari, gohida esa soliq idoralarining ongli harakatlari tufayli soliqlar va yig‘imlardan ortiqcha to‘lov- larni undirish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq turlaridan prognoz-rejalarni bajarish maqsadida korxona- larning bankdagi hisob raqamlaridan inkassa topshiriqno- masi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undirish holatlari ko‘p uchrashi mumkin. Budjetga ortiqcha undi- rilgan soliqlar 30 kun muddat ichida soliq to‘lovchilarga qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yig‘imlardan qarzi mav- 65 3—4777 jud bo‘lgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyati paydo bo‘ladi.
œ Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha budjet oldidagi o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish. Ushbu bandga muvofiq soliq to‘lovchilar quyi soliq ido- ralariga berilgan soliq turlari bo‘yicha belgilangan prognoz- reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli bo‘lgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha ma’lumotlar bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar. œ Soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruv- larning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq organiga o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taq- dim etish. Soliq to‘lovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, hisoblan- gan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma korxona mansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanish- tirilishi shart. Tekshirish natijalarini korxona rahbariyati nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin. Bunday holatda, soliq to‘lovchi soliq idorasi rahbariyati nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qi- lishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzil- gan bo‘lib, ushbu komissiya tomonidan soliq to‘lovchilar- ning yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib chiqila- di va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tek- shirish natijasida soliq to‘lovchiga nisbatan qo‘shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda moliyaviy jarimalarni budjetga undirish to‘xtatilmaydi. œ Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxs- larining xatti-harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish. Soliq organlari o‘zlariga berilgan vakolat doiralarida qa- bul qilgan qarorlari ayrim hollarda soliq to‘lovchilarning e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansab- dor shaxslarning xatti-harakatlarini soliq to‘lovchi qonunga zid deb hisoblashlari va ularga barham berish maqsadida yuqori soliq organlari (Davlat soliq boshqarmasi, Davlat so- liq qo‘mitasi)ga yoxud sudga shikoyat bilan da’vo qilishlari mumkin. Bunday holat amaliyotda ba’zida uchrab turadi. 66
œ Soliq solish obyektini hisobga olishda, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish. Soliq to‘lovchilar soliq hisob-kitobini quyi soliq ido- ralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgan- dan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa, uni qayta tuzatib, darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblari- ni topshirishlari lozim bo‘ladi. Aks holda, qonun oldida javob berishga to‘g‘ri keladi. Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin. Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyidagi majbu- riyatlarga egadirlar: œ Belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa (notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida yozma ravishda xabardor etish. Soliq to‘lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq dav- lat ro‘yxatidan o‘tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idorala- ridan ham ro‘yxatdan o‘tishi va tegishli ravishda soliq to‘lovchining identifikatsion raqami (STIR)ni olishi shart. STIR Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan markazlashgan tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq to‘lovchilarga quyi soliq idoralari tomonidan yetkaziladi. œ Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning tegishli summasini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lash. Soliq to‘lovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida, to‘liq miqdorda budjetga to‘lab berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o‘z vaqtida budjetga o‘tkazilmagan soliqlar va yig‘imlar sum- masiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,05 foiz miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. Hisoblangan penya miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi. œ Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun huj- jatlariga muvofiq yuritish. Korxona o‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliya- tini yuritishda qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va buxgalteriya hisobi hujjatlarini yuritishga majburdir. Korxo- nada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nor- malari asosida amalga oshiriladi. 67
œ Moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun huj- jatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish. Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitob- larini belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan soliq ido- ralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxona- ning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va ma’- muriy jazo choralari qo‘llaniladi. œ Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chi- qarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va ma’lumotlarni, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yuzasidan imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlari- ga taqdim etish. Soliq to‘lovchilarga Soliq kodeksida, O‘zbekiston Res- publikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun hujjat- larida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tas- diqlovchi tegishli qonun hujjatlarini quyi soliq idoralariga taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovchi hujjat mavjud bo‘lgandagina ular imtiyozlardan foydalanishlari mumkin.
œ Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish, to‘lash masalalarini tekshirish uchun soliq organ- larining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish obyektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joy- larga kirishiga ruxsat berish. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Res- publika kengashining tekshiruv rejasiga asosan Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilar faoliyati tek- shirilganda korxonalar soliqqa tortish obyekti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha obyektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan hisoblanadi va ularga nisbatan qonunchilikda ko‘zda tutil- gan tegishli jazo choralari qo‘llaniladi. œ Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarini bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini baja- rish.
Soliq idoralari tomonidan o‘tkazilgan tekshirishlar nati- jasida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish yoki ularning boshqa vakolat doirasidagi qonuniy talablari soliq to‘lovchilar tomonidan bajarilishi majburdir. 68
Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida o‘z zimmalariga yuklatilgan boshqa huquq va majburiyatlarga ham ega bo‘lishlari mumkin. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqqa tortish obyektiga qarab soliqlar qanday guruhlanadi? 2. Oborotdan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi? 3. Daromaddan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi? 4. Mol-mulk va yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlarni kiritish mumkin? 5. Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi? 6. To‘g‘ri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi va u nima uchun to‘g‘ri soliq deb ataladi? 7. Egri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi? 8. Egri soliqlarning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsating. 9. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning farqi nimadan iborat? 10. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning o‘ziga xos xususiyatlari nima? 11. Soliq to‘lovchilar qanday huquqlarga ega? 12. Soliq to‘lovchilar qanday majburiyatlarga ega? II bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.17., 2.1., 3.2., 3.11., 3.12., 3.15., 3.32., 3.37., 3.42., 3.12., 4.12., 6.10., 6.14. 69
III B O B. YURIDIK SHAXSLARNI SOLIQQA TORTISH 3.1. YURIDIK SHAXSLARDAN OLINADIGAN FOYDA SOLIG‘I O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari 1991-yilga qadar, asosan, davlat korxonalari foydasidan ajratiladigan ajrat- malar hisobidan shakllanar edi. Ushbu foydadan ajratma davlat tomonidan belgilangan majburiy to‘lov bo‘lib, u korxonalar balans foydasining 90 foizgacha bo‘lgan qismini budjetga olib ketar edi. Qolgan mablag‘lar esa korxona tomonidan emas, balki yuqori tashkilot topshirig‘iga ko‘ra tegishli fondlarga taqsimlanar edi. Respublikamiz ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga o‘tishi tufayli mamlakatimiz xo‘jalik tur- mushida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi. Natijada mulkchilikning turli shakllari rivojlanishi, korxo- nalarning imkoniyatini oshishi, bozor infrastrukturasi rivoj- lanishi bilan majburiy ajratmalarning avvalgi tizimi korxo- nalarning xo‘jalik yuritish samaradorligini ta’minlay olmay qoldi hamda ular bevosita va bilvosita investitsiya dasturla- riga to‘sqinliq qila boshladi. Chunki, foydadan ajratma o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra faqat davlat korxonalari foydasidan ajratilishi lozim edi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni soliqlar yordamida tartibga solish, xususan, foydadan ajrat- malar o‘rniga daromad solig‘ini joriy etish zarurati paydo bo‘ldi va 1992-yildan boshlab barcha turdagi xo‘jalik yuri- tuvchi subyektlar «Daromad» solig‘ini to‘lashga o‘tdilar. O‘zbekiston Respublikasi rubl mintaqasida qolib turgan vaqtda daromad solig‘ini olishga o‘tish pul qadrsizlanishi tufayli ish haqi o‘sishini cheklash uchun davlat tomonidan majburiy chora bo‘ldi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruv- chilarning moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi. Natijada, mahsulotga talab pasayib, sotishdan olingan tushum hajmi kamaygani holda, ular o‘z ishlab chiqarishlari yo‘nalishini 70 Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy mohiyati va ahamiyati o‘zgartirishga, foyda olmasalar ham juda katta miqdorda ishchilarga ish haqi to‘lashga majbur bo‘ldilar. Bunday holatda amaliyotda korxonalar hisobot davrida foyda bilan faoliyatlarini yakunlamasada daromad solig‘ini ish haqi fondidan belgilangan stavkada to‘lashga majbur edilar. 1995-yil yanvar oyidan boshlab soliqlarning rag‘bat- lantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda korxonalarning foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. Shu bilan bir qatorda soliq to‘lovchilarning ayrim toifalari uchun daromad solig‘i va yalpi daromad solig‘i tartibi saqlab qolindi (tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari, kino- konsert faoliyatini olib boruvchi muassasalar, ko‘ngil ochar o‘yinlarni tashkil etuvchi korxonalar, birja va boshqa shu kabi korxonalar). 2008-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, u davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining ulushi 2000-yilda 12,8 foizni tashkil etgani holda, 2005-yilda 6,3 foizni, 71 3.1.1-diagramma. 2001—2009-yillarda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining davlat budjeti daromadlaridagi salmog‘i. 1 1 O‘zbekiston Respublikasining 2000—2009-yillardagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida O‘zbekiston Res- publikasi Vazirlar Mahkamasi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida tayyorlangan. 2000-y. 2005-y.
2009-y. progr. 2003-y.
2002-y. 2001-y.
2004-y. 5,2
2009-yilda esa 5,2 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan, ya’ni tahlil etilgan 7 yil davomida bu ko‘rsatkich 2,5 baro- barga kamaygan. Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalarini yildan yilga pasayib borayotganligi bilan izohlanadi. Daromadning ko‘p qismi korxonalar ix- tiyorida qolishi ularning investitsion faolligini oshiradi, yangi ishchi o‘rinlar ochish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish hamda ish va xizmatlar ko‘rsatish uchun yanada keng moliyaviy imkoniyat yaratadi. Soliq kodeksiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda so- lig‘i to‘lovchilari bo‘lib, moliya yilida soliqqa tortiladigan foyda- ga ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Ammo soliqqa tortishning alohida tartibiga o‘tgan korxonalar, jumladan, yagona soliq to‘loviga o‘tgan mikrofirma va kichik korxo- nalar, savdo va umumiy ovqatlanish tashkilotlari, yagona yer solig‘i to‘lovchi qishloq xo‘jalik tovari ishlab chiqaruv- chilar bu soliqni to‘lovchisi hisoblanishmaydi. Ular o‘zlari uchun ixchamlashtirilgan soliqni to‘laydilar. Bulardan tash- qari tadbirkorlik faoliyatining faqat alohida turlariga qat’i stavkada soliq to‘lovchilar ham bu soliqni to‘lovchilari hisoblanishmaydi. Yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha budjet bilan hisob-kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Ayrim iqtisodiyot tarmoq korxonalari budjet bilan hisob- kitoblarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi- ning qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga oshirishlari mumkin (misol uchun, energetika, neftgaz- xolding kabi tarmoq korxonalarida). Soliqqa tortish maqsadida foydaga soliq to‘lovchilarni rezidentlar va norezidentlarga ajratiladi. O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb, O‘zbekis- tonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tgan hamda bosh korxonasi O‘zbekistonda joylashib, O‘zbekiston Respub- likasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxslar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi rezidenti bo‘lgan yuridik shaxslar O‘zbekistonda va undan tashqaridagi fao- liyatdan olgan daromadlaridan foyda solig‘iga tortiladilar. O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari esa, faqat O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatishdan olgan daromadlari bo‘yicha soliqqa tortiladilar. 72 Soliq to‘lovchilar tarkibi, soliq obyekti va soliq bazasi
Rezidentlar doimiy faoliyat ko‘rsatuvchilar bo‘lsa, norezidentlar faoliyati respublikada vaqtinchalik xarakterga ega bo‘ladi. Yuridik shaxslar foyda solig‘i to‘lovchilari bo‘lishi uchun quyidagi shartlarga javob berishi kerak: œ ruxsat etilgan faoliyatdan foyda olishi (qonunchilik bilan taqiqlangan faoliyatdan tashqari); œ o‘zining mol-mulkiga ega bo‘lishi; œ mustaqil tugallangan buxgalteriya balansiga ega bo‘lishi; œ bankda hisob raqamiga ega bo‘lishi; œ identifikatsion raqamga ega bo‘lishi. œ mahalliy hokimiyat organlaridan ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi. Umumiy tartib bo‘yicha yuridik shaxslar qayd etilgan shartlarga javob bersagina foyda solig‘i to‘lovchilar bo‘lib hisoblanadilar. Soliq kodeksining 127-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs- lardan olinadigan foyda solig‘ining obyekti bo‘lib, O‘zbe- kiston Respublikasi rezidentlarining va norezidentlarining foydasi hamda rezident va norezidentlarning chegirmalar qilinmagan holda to‘lov manbayidan soliq solinadigan daromadlar hisoblanadi. Soliq solinadigan baza esa jami daromad bilan chegirib tashlanadigan xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida soliq soli- nadigan foydaning kamaytirilishi hisobga olingan holda hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib belgilanadi (Soliq kodeksining 128-moddasi). Yuridik shaxslarning foyda solig‘i bo‘yicha soliqni to‘liq, to‘g‘ri aniqlash (hisoblash) uchun ular- ning jami daromadlari tarkibiga nimalar kirishini mukammal o‘rganish zarur bo‘ladi. Yuridik shaxslarning jami daromadi tarkibiga ular tomonidan olinishi lozim bo‘lgan (olingan) ortilgan tovar, bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat haqlari kabi pul va bepul (pulsiz) qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag‘lar kiradi. Demak, olingan kreditlar jami daromadga kirmaydi. Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibiga quyida- gilar kiradi: œ tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olinadigan daro- madlar; 73 Jami daromadlar tarkibi, jami daromaddan chegir- malar
œ boshqa daromadlar. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan, shu jumladan, yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya qilishdan qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xiz- matlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan tushum yuklab jo‘natilgan tovarlar (bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymatidan kelib chiqqan holda tovarlarni jo‘natish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish hollarini tasdiqlovchi hujjatlar asosida belgila- nadi. Vositachilik faoliyatidan daromadlar oladigan yuridik shaxslar uchun tushum deyilganda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olinishi lozim bo‘lgan haq summasi tushuniladi. Qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar) bo‘yicha, shuningdek, obyektlarni foydalanishga tayyor qilib qurish chog‘ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib haq to‘lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan, buyurtmachilar tomonidan bajarilgan (ko‘rsatilgan) va tas- diqlangan ishlarning (xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i kiritilmagan qiymati daromadga qo‘shiladi. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar olingan bahosidan past baholarda (tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) realizatsiya qilin- ganda, shuningdek, tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul top- shirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ish- larni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki tovarlar olingan baho asosida (tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) aniqlanadi. Boshqa daromadlarga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lma- gan operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi. Jumladan: œ asosiy vositalari va boshqa mol-mulki chiqib ketishi- dan olinadigan daromadlar; œ mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan daromadlar; œ asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy ijaraga berishdan olinadigan daromadlar; 74
œ tekin olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuning- dek, ishlar va xizmatlar; œ inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar- moddiy zaxiralar hamda boshqa mol-mulk qiymati tariqa- sidagi daromadlar; œ hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad- lar; œ majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlar. Bunga da’vo muddati o‘tgan hisobdan chiqarilgan maj- buriyatlar hamda sudning yoki vakolatli davlat organining qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar kiradi: œ talablardan o‘zganing foydasiga voz kechish shartno- masi bo‘yicha olingan daromadlar; œ jami daromaddan ilgari chegirib tashlangan xarajatlar yoki zararlarning o‘rnini qoplash tarzida olingan daromad- lar;
œ xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklardan olinadigan daro- madlar; œ undirib olingan yoki qarzdor tomonidan tan olingan jarima va penyalar; œ valuta hisobvaraqlari bo‘yicha kursdagi ijobiy farq; œ dividendlar va foizlar; œ royalti; œ tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olinadi- gan boshqa daromadlar. Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar yuridik shaxs daroma- di sifatida qaralmaydi: — ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar; — sotilayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun boshqa shaxslardan dastlabki haq (bo‘nak) tarzida olingan mab- lag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar); — budjetdan berilgan subsidiyalar; — agar mablag‘larni (mol-mulk yoki mulkiy huquq- larni) boshqa shaxsga o‘tkazish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida yuz berayotgan bo‘lsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar), ishlar va xizmatlar; — olingan grantlar; 75
— sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (su- g‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar; — investor va davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vako- latli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk; — va boshqa qonunchilikda nazarda tutilgan daromad- lar. Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibi O‘zbe- kiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5- fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish- lar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risi- da»gi Nizom bilan aniqlanadi va quyidagi ketma-ketlikdagi ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi: 1) mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda; YF=SST-IT, bu yerda: YF — yalpi foyda, SST — sotishdan olingan sof tu- shum, IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tan- narxi; 2) asosiy faoliyatdan olingan foyda; AFF=YF-DX+BD-BZ, bu yerda: AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX — davr xarajatlari, BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daro- madlar, BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar. 3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar); UF=AFF+MD-MX, bunda: UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; MD — moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari; 4) soliq to‘languncha olingan foyda; STF=UF+FP-FZ, bunda: STF — soliq to‘laguncha olingan foyda; FP — favqulodda vaziyatdan olingan foyda; FZ — favqulodda vaziyatdan ko‘rilgan zarar. Yilning sof foydasi, korxona foyda solig‘ini va undan keyin obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ini to‘lagandan so‘ng korxonanig o‘zida qoladi. Jami daromaddan chegirmalar. Soliq to‘lovchining xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida che- girib tashlanadi. Xarajatlar haqiqatda qaysi soliq davrida amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha davrda chegiriladi. Soliq kodeksiga ko‘ra (141-modda) xarajatlar chegiriladigan va chegirib tashlanmaydigan xarajatlarga bo‘linadi. 76
Chegirib tashlanadigan xarajatlarga moddiy xarajatlar, mehnatga haq to‘lash xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari hamda Soliq kodeksining 145-moddasida nazarda tutilgan boshqa xarajatlar kiradi. Soliq solinadigan bazaga kiritiladigan, ya’ni chegiril- maydigan xarajatlarga quyidagilar kiradi: — moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normala- ridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar; — xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umu- miy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi xo‘jaliklar tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar); — xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan normalar- dan ortiqcha xarajatlar; — nodavlat Pensiya jamg‘armalariga ajratmalar; — xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun ajratmalar; — umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu kor- xonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmatlar ko‘rsa- tish qiymatini to‘lash; — yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari; — soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari; — xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmat- lar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining xodimlari uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish qiymati, ularga bepul beriladigan uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy- joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompen- satsiyasi summalari); — xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta’tillarga to‘langan haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan normalardan ortiqcha kompensatsiyalar, bundan noqulay va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek, og‘ir va noqulay tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ayrim tarmoqlarning xodimlariga qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan qo‘shimcha ta’tillar uchun to‘langan haq mus- tasno; 77
— xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar, eks- kursiyalar va sayohatlar uchun, sport seksiyalari, to‘garak- lari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy-tomosha, jis- moniy tarbiya va sport tadbirlariga borishi uchun, obunaga hamda xodimlarning shaxsiy foydalanishi uchun tovarlarga qilingan xarajatlarning o‘rnini qoplash yoki to‘lash va bosh- qa shunga o‘xshash to‘lovlar; — pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga bir yo‘la to‘lanadigan nafaqalar; — xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga boshqacha tarzda shikast yetkazilishi yoxud xodim oila a’zosining vafoti munosabati bilan beriladigan yoki xodimning vafoti munosabati bilan oila a’zolariga beriladigan moddiy yor- dam bundan mustasno); — ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish haqigacha to‘la- nadigan to‘lovlar; — ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy davlat hokimiyati organlariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari- ga badallar kiritish; — ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbirlariga xarajatlar; — mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni obodon- lashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va boshqa turdagi ishlar) bajarishga sarflangan xarajatlar; — atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joy- lashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan normalardan ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya to‘lovlari; — kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazar- da tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati o‘tgan hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar) bo‘yicha foizlar; — loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchi- liklarni, shuningdek, obyekt yonidagi omborga tashib keltirilguniga qadar yuz bergan buzilishlar va deforma- 78
tsiyalarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar, korroziyaga qarshi muhofazadagi nuqsonlar tufayli taftish o‘tkazish (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) xarajatlari, ushbu xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki zararlar uchun javobgar bo‘lgan mahsulot yetkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga o‘rnini qoplash mumkin bo‘lmagan miqdordagi boshqa shunga o‘xshash xarajatlar; — bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliya- tidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘batlantirish hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar; — sud chiqimlari; — aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning o‘rnini qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan zararlar; — soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol- mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balansdan chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanadigan) zararlar. Quyi- dagi zararlar bundan mustasno: a) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida mol- mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan zararlar; b) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul topshirishdan hamda ulardan bepul foydalanish va ularga xizmat ko‘rsa- tishdan ko‘rilgan zararlar; d) uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni rea- lizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar; — xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatla- rini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jarimalar, penya hamda boshqa turdagi sanksiyalar; — davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruv- chi kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini hamda ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek, kompaniyalarning boshqa professional boshqaruvchilariga mukofotlar to‘lash- ga doir xarajatlar. Yuridik shaxslarning foyda solig‘i stavkalari har yili Vazirlar Mah- kamasining yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining keyingi yil uchun makroiqti- 79 Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar sodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risidagi qarori bilan tasdiqlanadi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi 1998-yilda 36-foizni tashkil etgani holda 2001-yilda 26- foizga tushgan. 2002-yilga esa 24 foiz, 2003-yilda 20 foiz, 2004-yilda 18 foiz, 2005-yilda 15 foiz, 2006-yilda 12 foiz va 2007-yilda 10 foiz qilib belgilangan. Quyidagi jadval ma’lumotlarida 2009-yilda yuridik shaxslarning foydasiga soliq stavkalari keltirilgan. 80 10 15 35 belgilangan stavka 30% ga pasaytiriladi belgilangan stavka 50% ga pasaytiriladi belgilangan stavka 10% ga pasaytiriladi 3.1.1-jadval Yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq STAVKALARI 1 1. 2. 3. 4. 5. To‘lovchilar Soliq solina- digan bazaga nisbatan %da soliq stavkalari ¹ Yuridik shaxslar (2—3-bandlardagidan tashqari) Tijorat banklari Auksionlar o‘tkazishdan, gastrol-konsert faoliyati bi- lan shug‘ullanishga litsenziyasi bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarni (shuningdek, norezidentlarni) jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil etishdan daromad oluvchi yuridik shaxslar O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ish, xizmatlar) eks- portining erkin almashtiriladigan valutadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksport qi- luvchi korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 12-oktyabrdagi PF-1871 sonli farmoni bilan tasdiqlangan xomashyo tovarlari ro‘yxatidagilar bundan istisno) Sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha Sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori 1-bandda ko‘rsatilgan xizmat ko‘rsatish sohasi kor- xonalari uchun plastik kartalar qo‘llab haq to‘langan xizmatlar hajmi bo‘yicha 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024- sonli qarori. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini 2006- yildagi 12 foizdan 2007-yilda 10 foizga tushirilishi korxo- nalar ixtiyorida taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra qo‘shimcha 37 mlrd so‘mni tejash imkonini beradi va u korxonalar- ning investitsion faolligini yanada aktivlashtirishga xizmat qiladi.
Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra norezident soliq to‘lovchining daromadini chet elga o‘tkazilayotganda 10 foiz miqdorida foydaga soliq undiriladi. Doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan O‘zbekiston Respublikasida faoliyat olib borgan norezidentning daro- madi hech qanday chegirmasiz daromad manbayida quyi- dagi stavkalarda soliqqa tortiladi: œ dividendlar va foizlardan – 10 foiz; œ sug‘urta mukofotlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urta- lash – 10 foiz; œ O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar bilan xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiya va transport xiz- mati (fraxta daromadi) – 6 foiz; œ royalti, ijara daromadlari, xizmat ko‘rsatish, shu jum- ladan, boshqaruv xizmati, maslahatlar va boshqa daromad- lar – 20 foiz. Yuridik shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foizlar to‘lov manbayida 10 foizli stavka bilan soliqqa tortiladi. Soliqqa tortish maqsadida dividend deb, aksiyalardan va boshqa xo‘jaliklar subyektlarining ustav kapitalidagi qat- nashish ulushidan olgan daromadlari tushuniladi. Foizlarga esa depozit qo‘yilmalar, qarz majburiyatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlardan olgan daromadlar kiradi. Manbayida soliqqa tortilgan va dividend, foiz olgan norezident jami daromadidan tegishli tartibda belgilangan hujjatlarni taqdim etgan taqdirda chegirma olish huquqiga ega bo‘ladi. Soliq kodeksining 158-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs- lardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan quyidagi yuridik shaxslar ozod etiladi: 1) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia- tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi yilla- ridagi urush va mehnat faxriylari tashkil etgan yuridik 81
shaxslar, bundan savdo, vositachilik, ta’minlash-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar mustasno. Mazkur imtiyozni olish huquqini belgilayotgan- da xodimlarning umumiy soniga shtatda turgan xodimlar kiritiladi; 2) davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab chiqarish ustaxonalari; 3) jazoni ijro etish muassasalari; 4) ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlash bo‘lin- malari.
Yuridik shaxslarning quyidagi foydasi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan ozod qilinadi: 1) protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun inventarlar ishlab chiqarishdan, shuningdek, nogironlarga ortopedik protezlash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va inventarlarni ta’mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatishdan olingan foydasi; 2) shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jum- ladan, yo‘nalishli taksidan tashqari) yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishdan olingan foydasi; 3) tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mirlash hamda qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan olingan foydasi; 4) investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan korxo- nalar aksiyalarini sotib olishga yo‘naltiriladigan foydasi; 5) Xalq banki tomonidan fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag‘- lardan foydalanishdan olingan foydasi. Soliq kodeksining 159-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs- larning soliq solinadigan foydasi quyidagi summaga kamayti- riladi: 1) ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘armalari, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholi- ni ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muas- sasalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga beriladigan badallar summasiga, biroq soliq solinadigan foydaning bir foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda; 2) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar va maktabgacha tarbiya ta’lim muassasalari qurilishiga yo‘nal- tirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan foy- daning 30 foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda; 82
3) asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida kengaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladigan binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga, shuningdek, ushbu maqsadlar uchun olingan kreditlarni uzishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, tegishli soliq davri- da hisoblangan amortizatsiyani chegirib tashlagan holda, biroq soliq solinadigan foydaning 30 foizidan ko‘p bo‘lma- gan miqdorda; 4) ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlashga, yangi texnologik jihozlar xarid qilishga, ushbu maqsadlar uchun berilgan kreditlarni uzishga, lizing obyekti qiymatining o‘rnini qop- lashga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani chegirgan holda yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga. Soliq solinadigan bazani kamaytirish yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xarajatlar amalga oshirilgan soliq davridan e’tibo- ran, texnologik jihozlar bo‘yicha esa u foydalanishga top- shirilgan paytdan e’tiboran uch yil ichida amalga oshirila- di. Yangi texnologiya jihozlari ular olingan (import qilin- gan) paytdan e’tiboran uch yil ichida realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qi- lishi foydadan olinadigan soliqni to‘lash bo‘yicha majbu- riyatlar tiklangan holda, imtiyoz qo‘llanilgan butun davr uchun bekor qilinadi; 5) yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida uy-joy olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, biroq soliq solinadigan bazaning 10 foizidan oshmagan miqdor- da; 6) diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyush- malari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari), xayriya jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxonalar foydasidan shu birlashmalar va jamg‘armalarining ustavda belgilangan faoliyatini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan ajrat- malari summasiga. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar ortib boruvchi yakun bilan chiqaril- gan foyda solig‘i bo‘yicha soliq hisobini ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq idoralariga yilning har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25 kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik 83 Soliq hisobotlarini taqdim etish va soliqni budjetga to‘lash muddatlari moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim eti- ladi.
Yuridik shaxs tugatilgan taqdirda soliq organi soliq to‘lovchidan kamroq bo‘lgan davr uchun hisobotlar, soliq hisobini taqdim etishni yozma xabarnoma topshirish yo‘li bilan talab qilib olishi mumkin. Xabarnomada buning sababi hamda hisobotlar, soliq hisobi qachon va qaysi davr uchun taqdim etilishi lozimligi ko‘rsatiladi. Yuridik shaxsni tugatish haqida belgilangan tartibda qaror qabul qilingan taqdirda tugatish komissiyasi (tugatuv- chi) 5 kunlik muddatda bu haqda soliq organini yozma ra- vishda xabardor qiladi. Yuridik shaxsni tugatish haqida qaror qabul qilingandan so‘ng soliq to‘lovchi 15 kun ichida soliq organiga hisobot- lar, soliq hisobini taqdim etishi shart. Foyda solig‘i bo‘yicha hisobotlar, hisob-kitoblar qonun hujjatlarida belgilangan shakl (1-ilova) va tartibda taqdim etiladi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘ini foyda solig‘i bo‘yicha hisoblarni topshirish uchun belgilangan kundan boshlab 5 kun ichida to‘laydilar. Yilning hisobot choragida tovarlarni (ishlarni, xizmat- larni) sotishdan eng kam ish haqining 200 barobaridan ko‘proq miqdorda foyda olgan yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlarni har oyning 15-kunida yilning choragi bo‘yicha foyda solig‘i summasining uchdan bir qismi miqdorida to‘laydi. Yuridik shaxslar avans to‘lovlar summasini hisoblab chiqarish uchun yilning joriy choragi birinchi oyining 5- kunigacha soliq ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq organiga yilning tegishli choragida taxmin qilinayotgan foyda hamda belgilangan foyda solig‘i stavkasi asosida ma’lumotnoma (2-ilova) taqdim etadilar. Joriy to‘lovlar belgilangan muddatlargacha budjetga to‘lanmasa ularga nisbatan soliq qonunchiligida ko‘zda tutilgan har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy jarima) qo‘llaniladi. Taxmin qilinayotgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan yuridik shaxslardan oli- nadigan foyda solig‘i summasi hisobot davri uchun budjet- ga to‘lanishi lozim bo‘lgan foyda solig‘i summasiga nisbatan 84
10 foizdan ko‘proq kamaytirilgan taqdirda, davlat soliq xiz- mati organi joriy to‘lovlarni foyda solig‘ining haqiqiy sum- masidan kelib chiqib penya (0,05 foiz) hisoblagan holda qayta hisoblab chiqadi. Hisobot davrida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olgan foyda 200 karrali minimal ish haqidan kam bo‘lgan korxonalar chorakda bir marta soliq to‘laydilar. Ular avans (joriy) to‘lovlarni to‘lamaydilar. Avvalgi choraklarda to‘lagan soliqlari esa hisobga olib boriladi. Soliq to‘lovchilar birinchi chorak, yarim yil va yil o‘tishi bilan yil boshidan hisoblangan yakun bilan soliqni haqiqiy olingan foydadan kelib chiqib foydaga soliqni mustaqil o‘z- lari hisoblab chiqadilar. Yil mobaynida to‘lagan soliqlari hisobot yilida hisoblangan soliq summasidan hisobga oli- nadi. Haqiqiy olingan foydaga qarab hisoblangan soliq sum- masi (farqi) budjetga choraklik va yillik moliya hisoboti topshirish mo‘ljallangan kungacha to‘lanadi. Ortiqcha to‘langan soliq summasi kelgusi to‘lovlarga o‘tkaziladi yoki soliq to‘lovchiga boshqa soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan qarzi bo‘lmasa undan yozma ariza olgan kundan boshlab 30 kun ichida korxonaga qaytariladi. Foydadan soliqni hisoblash va budjetga o‘tkazish javob- garligi foydalaridan soliq to‘lashni amalga oshiruvchi yuri- dik shaxslar zimmasiga tushadi. Dividend va foizlar to‘lovchi yuridik shaxslar quyidagi shaklda (3.1.2-jadval) soliq hisobini topshiradilar va to‘lov 85 2500 2500 10 10 250 250
3.1.2-jadval Dividend va foizlarga soliq hisobi 1 (2008-yil yanvar oyi uchun, ming so‘m hisobida) Ko‘rsatkichlar To‘lovchi ma’lumoti bo‘yicha
Soliq inspeksiyasi ma’lumoti bo‘yicha Hisoblangan dividendlar va foizlar Soliq stavkasi Budjetga to‘lashi lozim bo‘lgan soliq summasi — jami 1 Soliq kodeksiga asosan ishlab chiqildi. amalga oshirilgan oydan keyingi oyning 5 kuni ichida soliq summasini budjetga o‘tkazadi. Daromadlarni manbayida to‘lovchi yuridik shaxslar moliya yili tugashi bilan 30 kun ichida davlat soliq xizmati idoralariga hamda daromad olgan yuridik shaxslarga ular- ning talablari bo‘yicha dalolatnoma topshiradilar. Unda shu shaxslarning ro‘yxat raqamlari, nomlari, umumiy olingan daromad va jami to‘langan soliq summasi hisobot yili uchun ko‘rsatilgan bo‘ladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan foyda solig‘i- ni hisoblang (ma’lumotlar ming so‘m hisobida keltirilgan). 1. Mahsulot (ish, xizmatlar) sotishdan tushgan tu- shum – 4380. 2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i – 688. 3. Aksiz solig‘i – 500. 4. Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi – 2695.
5. Sotish xarajatlari – 35. 6. Ma’muriy xarajatlar – 83. 7. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad – 35.
8. Olingan dividendlar – 75. 9. Valuta kursi bo‘yicha musbat farq — 29. 10. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar – 15. 11. Favqulodda foyda – 5. 12. Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning 1-ilova xarajatlari — 312. 13. Soliq imtiyozi — 100. Yechilishi: 1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining obyekti «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq aniq- lanib, unga muvofiq soliq obyektini aniqlash quyidagi tar- tibda olib boriladi. YF = SST — IT = 3192 — 2695 = 497 (bu yerda, YF — yalpi foyda; SST — sotishdan olingan sof tushum; IT— sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi). 86
AFF = YF – DX + BD – BZ = 497 – 118 + 35 = 414 (bu yerda, AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX — davr xarajatlari; BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar). UF = AFF + MD – MX = 414 + 104 – 15 = 503 (bu yerda, UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari). STF = UF + FF – FZ = 503 + 5 = 508 (bu yerda, STF — soliq to‘langungacha olingan foyda; FF — favqulodda foyda; FZ — favqulodda zarar). 2. STFga yuqoridagi Nizomning 1-ilova xarajatlari va 2-ilova xarajatlarining farqi tiklanadi, ya’ni bizning misoli- mizda: 508 + 312 = 820 ming so‘mni tashkil etadi. Ushbu summadan aksiyalar va qimmatli qog‘ozlardan dividendlar (foizlar) to‘lov manbayida soliqqa tortilganligi bois chegiriladi, ya’ni: 820–75=745 ming so‘mni tashkil etadi. Shundan soliq bo‘yicha imtiyozlar chegiriladi, ya’ni 745–100=645 ming so‘mni tashkil etadi. 3. 2007 yil uchun foyda solig‘i stavkasi 10 foizligini hisobga olgan holda soliq summasi: D(f)s = 645 x 10 / 100 = 64,5 ming so‘mni tashkil etadi.
2-masala. Ishlab chiqarish korxonasi ikkinchi yil faoli- yat yuritmoqda, uning foyda solig‘i to‘lagungacha bo‘lgan daromadi (2-son, 170-satr) 350 ming so‘m bo‘lgan. Hisobot davri uchun qo‘shimcha ravishda quyidagi ma’lumotlar mavjud: — hokimiyatga homiylik yordami ko‘rsatilgan – 18 ming so‘m; — qariyalar uyiga yordam ko‘rsatish uchun – 249 ming so‘m. Hisobot davri uchun korxona to‘lashi lozim bo‘lgan daro- mad solig‘i necha so‘mga teng? (Soliq stavkasi – 10%.) 3-masala. Qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda soliqlar to‘lovchisi hisoblangan ishlab chiqaruvchi korxona 2007-yil hisobot davri uchun quyidagi ko‘rsatkichlarga ega: 87
— ichki bozorda mahsulotni sotishdan tushgan tu- shum – 12800 ming so‘m; — chet el valutasiga sotilgan mahsulot 14 ming AQSH dollari miqdorida (yuk ortilgan vaqtda 1 AQSH dollari – 1240 so‘m); — omborxonalarni ijaraga berishdan olingan sof daro- mad – 2700 ming so‘m; — uskunalarni o‘z vaqtida olib kelib o‘rnatilmagani uchun sotuvchi korxonadan tushgan jarima va shartnoma- da ko‘rsatilgan qo‘shimcha to‘lov – 998 ming so‘m; — yordamchi korxonadan olingan dividendlar (divi- denddan undirilgan soliq haqidagi ma’lumot mavjud) – 1339 ming so‘m; — «Ishonch» firmasi tomonidan xodimlar bo‘limiga te- gishli 1751 ming so‘mlik kompyuter dasturi yaratilgan va tekinga o‘rnatib berilgan. 2006-yilda qonunchilikka asosan chegirmaga olib boril- gan 3010 ming so‘mlik sotilgan mahsulotning puli kelib tushgan. Sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi – 11375 ming so‘m, shu jumladan, ishlab chiqarishda ishlati- ladigan asosiy vositalarning eskirishi belgilangan me’yorga nisbatan 2 koeffitsient qo‘llanilgan bo‘lib, 2100 ming so‘mni tashkil etgan. O‘tgan davr uchun quyidagi xarajatlar amalga oshirilgan: — me’yor chegarasida o‘zining mahsulotini reklama qi- lish uchun – 125 ming so‘m sarflangan; — boshqaruvda ishlovchilar uchun ish haqi bo‘yicha xa- rajat – 4495 ming so‘m; — xizmat safari xarajatlari, me’yordagisi – 392 ming so‘m, me’yordan yuqori – 85 ming so‘m; — xizmat avtomobili saqlash uchun xarajatlar – 145 ming so‘m; — uyali telefon – 1200 ming so‘m; — ishlab chiqarishda qatnashmaydigan asosiy vosita- larning eskirishi – 895 ming so‘m; — hisobot davrida hisobvaraqlar bo‘yicha olingan qo‘- shilgan qiymat solig‘i – 925 ming so‘m. Aniqlang: 1. Hisobot davrida davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘l- gan foyda solig‘i summasini (Soliq stavkasi 10% — 2007-yil uchun).
88 2. Davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘ini. 3. Korxonaning moliyaviy natijalari bo‘yicha hisobotni tuzing.
4. Hisobot davri uchun foyda solig‘ining shaklini to‘ldiring. Masalani yechish davrida mol-mulk solig‘i, yer solig‘i hamda boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlarga ahamiyat bermaslikka ruxsat etiladi. 4-masala. Quyidagi ma’lumotlar asosida foyda solig‘ini hisoblang (ming so‘m): 1. Sotishdan olingan sof tushum – 3192, shundan eksport faoliyatidan – 670. 2. Soliq to‘langunga qadar olingan foyda – 508. 3. Olingan dividendlar – 75. 4. Soliq bo‘yicha imtiyozlar – 100. Yechilishi: 1. Respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq yuridik shaxslarning erkin almashtiriladigan valutadagi eksportiga imtiyozli stavkalar belgilangan. Demak, imtiyozli stavkalar- ning qaysi birini qo‘llashni aniqlash uchun eksport mahsu- lotining umumiy sotish hajmidagi salmog‘i aniqlanadi, ya’ni: (670 / 3192) x 100 = 20,9. Ushbu misolda eksport mahsulotining umumiy sotish hajmidagi salmog‘i 20,9 foizni tashkil etadi. Bunday holda belgilangan foyda solig‘i stavkasi 30 foizga kamayadi, ya’ni: 12 x 30 / 100 = 3,6 ga, demak, korxona foyda solig‘ini 8,4 foizda (12 – 3,6) to‘laydi. 2. 508 + 312 – 75 – 100 = 645 ming so‘m. 645 x 8,4 / 100 = 54,18 ming so‘m. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Foyda solig‘i O‘zbekistonda qachon joriy qilingan? 2. Yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lovchilari kimlar? 3. Rezident va norezident kimlar va ular qandan tartibda soliqqa tortiladi? 4. Soliq obyekti va soliqqa tortish bazasi qanday aniqlanadi? 5. Korxonaning moliyaviy faoliyat natijalari qanday aniqlanadi? 6. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 7. Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalar uchun qanday stavkalar belgilangan? 8. Qanday yuridik shaxslar foyda solig‘idan to‘liq ozod etiladi? 89
9. Yuridik shaxslarning qanday foydasi yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi? 10. Yuridik shaxslarning qanday xarajatlari soliqqa tortiladigan daromaddan kamaytiriladi? 11. Soliq hisobotlarini topshirish va soliqni to‘lash tartibi qanday belgilangan? 12. Yuridik shaxslar qanday tartibda va shaklda taxmin qilinayot- gan foydasi haqida ma’lumotnoma taqdim etadilar? 3.2. SOLIQ SOLISHNING SODDALASHTIRILGAN TARTIBI 3.2.1. Yagona soliq to‘lovi Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish va chuqurlash- tirish jarayonida kichik biznesni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bozor iqti- sodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biz- nesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozor- larni tovarlar bilan to‘ldirish, raqobat muhitini yaratish, ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. Soliqqa tortish tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, kichik biznes subyekt- larini soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish hisob- lanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-apreldagi 159-son «Kichik korxonalar uchun ixchamlashgan soliqqa tortish tizimiga o‘tishni qo‘llash to‘g‘risida»gi qaroriga asosan mikrofirma va kichik korxo- nalar soliqqa tortishning umumbelgilangan tartibidan sod- dalashtirilgan, ya’ni ixchamlashtirilgan soliq rejimiga o‘tkazildi. Bunda kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lash yoki umumbelgilangan tartibda soliq majburiyatla- rini bajarish ixtiyoriy ekanligi qat’i belgilandi. Kichik kor- xonalar uchun yagona soliqning o‘rnatilishi soliq hisob- kitobini tuzishni osonlashtiradi hamda ular bir nechta soliq turi o‘rniga faqatgina bitta yagona soliq bo‘yicha soliq ido- ralariga soliq hisob-kitobini topshirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Natijada, korxona hisobchilarining ishi birmun- cha osonlashdi. 90 Soliq solishning sodda- lashtirilgan tartibini soliq amaliyotiga tatbiq etilishi, uning iqtisodiy mohiyati
Mikrofirmalar va kichik korxo- nalarni jadal rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish hamda uning mamlakat iqtisodiyotida ahamiyati va ulushini tubdan oshirish maqsadida O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 20-iyundagi PF-3620-sonli «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivoj- lantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoniga muvofiq 2005-yilning 1-iyuldan boshlab O‘zbekiston soliq tizimida kichik biznes subyektlarining ba’zi toifalari uchun yagona soliq to‘lovi joriy qilindi. U bir xillashtirilgan bo‘lib, quyidagi majburiy to‘lovlarni to‘lash o‘rniga joriy qilingan: — yagona soliq; — budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi; — Respublika yo‘l jamg‘armasi; — Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majbu- riy ajratmalar. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar uning summasini soliq solinadigan baza va tasdiqlangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisob-kitob qiladilar. Bunda soliq organlari- ga davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalar bo‘yicha hisob-kitoblar alohida taqdim etilmaydi, shu- ningdek, pensiya, yo‘l va maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armalariga majburiy ajratmalar summalari alohida to‘lanmaydi. Yagona soliq to‘lovi faqat kichik biznes subyektlari — mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar ro‘yxati 2007-yil 1- yanvardan boshlab kengaydi. Jumladan, ular tarkibiga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz savdo va umu- miy ovqatlanish korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil- lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi); mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga tegishli bo‘lgan tayyorlov va ta’minot – sotish tashkilotlari, brokerlik firmalari, komis- 91 Yagona soliq to‘lovi, uning to‘lovchilari va to‘lovchilar tarkibiga kiritish mezoni
siya shartnomasi (topshirig‘i) bo‘yicha xizmatlar ko‘rsa- tuvchi korxonalar va tashkilotlar; soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz lotereyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyat- ni amalga oshirish uchun yuridik shaxslar kiritildi. 2007-yil 1-yanvardan yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari hisoblangan alkogolli mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofir- malar va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lash huquqisiz, soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilan- gan tartibda to‘lashga o‘tkazildi. Yer qa’ridan foydalangan- lik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olish- ni amalga oshiruvchi mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to‘lovi tatbiq etilmaydi. Bundan tashqari, Soliq kodeksining 350-moddasiga ko‘ra yagona yer solig‘ini to‘lovchilarga, qat’i belgilangan soliqni to‘lash nazarda tutilgan mikrofirma va kichik korxonalarga hamda mahsu- lot taqsimotiga oid bitimlar ishtirokchisi bo‘lgan mikrofir- ma va kichik korxonalarga ham yagona soliq to‘lovi tatbiq etilmaydi. Soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilangan tar- tibda to‘lovchilar hisoblangan xususiy amaliyot bilan shug‘ullanadigan notariuslar esa soliq solishning boshqa tartibini tanlash huquqisiz yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 30- avgustdagi «1998-yil 9-apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘bat- lantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoniga o‘zgar- tirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida»gi PF-3305 sonli far- moniga ko‘ra 2004-yilning 1-yanvaridan boshlab kichik biznes subyektlari tarkibiga quyidagilar kiritilgan: œ yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ulla- nuvchilar; œ xodimlarining o‘rtacha yillik soni: — ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishidan; — xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga bevosita aloqasi bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan; — ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar; œ quyidagi tarmoqlarning o‘rtacha yillik xodimlari soni: 92
— yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati 100 kishidan; — mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish va qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-ishlab chiqa- rish sohalari 50 kishidan; — fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohasi (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa ishlab chiqa- rishga aloqador bo‘lmagan sohalar 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar. Kichik biznes subyektlariga amaldagi soliq qonunchi- ligiga ko‘ra tatbiq etiladigan soliq imtiyozlari va preferen- siyalar faqat yuqoridagi sanab o‘tilgan subyektlarga taalluqli bo‘ladi.
U yoki bu korxonaning yuqorida aytilgan subyektlar toifalarining birortasiga kiritilish mezoni bo‘lib xodimlar- ning yillik o‘rtacha soni, shu jumladan, unitar (sho‘ba) korxonalarda, filiallarda va vakolatxonalarda ishlaydiganlar soni hisoblanadi. Yagona soliq to‘lovi obyekti (so- liq solinadigan aylanma) bo‘lib, yalpi tushum hisoblanadi. Quyidagilar yalpi tushum tarki- biga kiritiladi: 1) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qo‘shilgan qiymat solig‘ini chegirgan holda (qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash- ga o‘tgan mikrofirma va kichik korxonalar uchun) sotilishi- dan tushgan tushum summasi. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotilishidan tushgan tushum deganda quyidagilar tushiniladi: — qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyihalash-qidiruv va ilmiy-tadqiqot kor- xonalari uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishidan tushum summasi deganda o‘z kuchlari bilan bajarilgan ish- lar hajmidan kelib chiqib hisoblangan yalpi tushum tushu- niladi;
— lizing kompaniyalari uchun mahsulot (ishlar, xizmat- lar) sotilishidan tushum summasi deganda lizing bo‘yicha foizli daromadlar tushuniladi; 93 Soliq obyekti, yalpi tushum tarkibi va soliq bazasi
— vositachilik va topshiriq shartnomalari hamda vosi- tachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik shaxs- lar uchun – ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul mukofoti summasi; — tayyorlov, ta’minot-sotish tashkilotlari uchun — rea- lizatsiya qilingan tovarlarning xarid qiymati bilan sotish qiymati o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab chiqarilgan yalpi daromad; — lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – o‘yin chiptalarini ularda ko‘rsatilgan narx bo‘yicha tarqatishdan tushgan tushum. 2) asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar. Quyidagilar asosiy faoliyatdan boshqa daromadlarga ki- ritiladi: a) undirilgan yoki qarzdor e’tirof etgan jarimalar, penyalar hamda xo‘jalik shartnomalarining shartlarini buz- ganlik uchun boshqa jazo turlari, shuningdek, yetkazilgan zararlarni qoplash bo‘yicha daromadlar; b) hisobot yilida aniqlangan, o‘tgan yillardagi daromad- lari;
d) mikrofirma va kichik korxonalar huzuridagi oshxo- nalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar singari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqa- rish va sotish bilan bog‘lanmagan operatsiyalardan boshqa daromadlar; e) mikrofirma va kichik korxonaning asosiy fondlari va boshqa mol-mulkini sotishdan daromadlar; f) kreditorlik va debitorlik qarzini qonun bilan belgilan- gan tartibda hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar; g) tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash. Tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash sum- masi mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishiga qarab soliq solinadigan yalpi tushumga kiritiladi; h) tekin moliyaviy yordam, shu jumladan, tekinga olin- gan mol-mulk; i) boshqa operatsion daromadlar. 3) moliyaviy faoliyatdan daromadlar. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar tarkibiga quyidagi daromadlar kiritiladi: a) olingan royalti; 94
b) O‘zbekiston Respublikasi hududi va undan tashqari- da boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulushli ishtirok etishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha dividendlar hamda mikrofirma va kichik korxonaga tegish- li bo‘lgan obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar; d) mol-mulkni uzoq muddatli ijara (lizing)ga berishdan daromad (marja); e) chet el valutasidagi operatsiyalar bo‘yicha kursdagi farqdan daromadlar; f) qimmatli qog‘ozlar, shu’ba korxonalar va hokazolarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashlarni o‘tkazishdan daromadlar; g) moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar. 4) favqulodda daromadlar. Tovarlar (xizmatlar ko‘rsatish, ishlar bajarish) bepul berilganda soliq solish obyektiga ularning qiymati ham ki- ritiladi, bu qiymat ularni ishlab chiqarishga ketgan amalda- gi xarajatlardan, mol-mulk bepul berilganda esa balansda qayd etilgan qoldiq qiymatdan kelib chiqib belgilanadi. Soliq kodeksiga ko‘ra soliq solinadigan yalpi tushum hisoblab chiqilayotganda quyidagilar yalpi tushum sifatida qaralmaydi: 1) ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar, shu jumladan, aksiyalarni (ulushlarni) joylashtirish bahosining ularning nominal qiymatidan (dastlabki miqdoridan) ortiq summasi, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun birlashtiriladigan mablag‘- lar; 2) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqarilayotganda), shuningdek, tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki uning muassislari (ishtirokchilari) o‘rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga (ustav kapitali- ga) hissalar doirasida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar); 3) shartnoma muassislari (ishtirokchilari) umumiy mul- kidagi hissasi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo‘- lingan taqdirda, oddiy shirkat shartnomasi sherigi (ishti- rokchisi) tomonidan hissasi miqdorida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar); 4) realizatsiya qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun oldindan haq to‘lash (bo‘nak) tariqasida boshqa 95
shaxslardan olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar); 5) mulk huquqi ularga o‘tgan paytga qadar majburiyat- larni qonun hujjatlariga muvofiq ta’minlash sifatida garov yoki zakalat tarzida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar); 6) budjetdan berilgan subsidiyalar; 7) agar mablag‘larni (mol-mulkni yoki mulkiy huquq- larni) o‘tkazish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respub- likasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida amalga oshi- rilsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huqlar), ishlar va xizmatlar; 8) olingan grantlar; 9) aksiyador – yuridik shaxsning o‘tgan yillarning taq- simlanmagan foydasi ustav fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirishga yo‘naltirilganda qo‘shimcha aksiyalarning qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymatini ko‘paytirish tariqasida olingan daromadlari; 10) sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (sug‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar; 11) vositachiga yoki boshqa ishonchli vakilga vositachi- lik va topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha majburiyat- larni bajarish munosabati bilan, shuningdek, vositachi yoki boshqa ishonchli vakil tomonidan komitent yoxud o‘zga ishonchli shaxs uchun amalga oshirilgan xarajatlarni qoplash hisobiga tushgan mol-mulk (pul mukofoti bundan mustasno); 12) obyekt qiymatining ijaraga beruvchi (lizing beruv- chi) tomonidan olingan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qoplanishi; 13) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining tekin olingan texnik vositalari, shu- ningdek, mazkur vositalardan foydalanishga va ularga xiz- mat ko‘rsatishga doir xizmatlar; 14) ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik subyektining muassislaridan (ishtirokchilaridan) ularning majburiyatlari- ni bajarish uchun olingan mablag‘lar. Ixtiyoriy tugatish qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan yoki tugatish tartib-taomili tugatilgan va faoliyat qayta tik- 96
langan taqdirda ushbu mablag‘lar soliq solish obyektiga ki- ritiladi va ularga soliq solinishi lozim; 15) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk. Balansning valuta moddalarini qayta baholash chog‘ida kursdagi ijobiy va salbiy farqlar o‘rtasidagi saldo soliq solish obyekti hisoblanadi. Salbiy kurs farqi summasi ijobiy kurs farqi summasidan ortiq bo‘lgan taqdirda oshib ketgan summa yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan bazani kamaytirmaydi. Soliq kodeksining 356-moddasiga ko‘ra soliq solinadi- gan bazani aniqlash uchun yalpi tushum summasidan quyidagilar chegirib tashlanadi: 1) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar; 2) to‘lov manbayida soliq solinadigan dividendlar va foizlar tariqasida olingan daromadlar; 3) dividendlar tariqasida olingan va qaysi yuridik shaxs- dan olingan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yo‘naltirilgan daromadlar. Muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqib ketgan- da) yoxud tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki imtiyoz qo‘llanilganidan so‘ng bir yil ichida uning ishtirok- chilari o‘rtasida taqsimlanganda ilgari soliq solinadigan bazadan chegirilgan daromadlarga to‘lov manbayida umu- miy asoslarda soliq solinadi; 4) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad- lar. Mazkur daromadlarga ular qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘tkazilgan hisob- kitoblar inobatga olingan holda soliq solinishi kerak; 5) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar uning qiymati tovarlarni (ishlar va xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa;
6) mahsulot yetkazib beruvchilarning siylovi (skidka) tariqasida va asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish) natijasida olingan boshqa daromadlar. Chegirmalardan tashqari soliq solinadigan baza quyi- dagilar uchun kamaytiriladi: 97 4—4777 1) avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalari uchun: — jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq summasiga; — benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalarining belgilangan eng yuqori ustamadan oshadigan chakana narxi bilan olish narxi o‘rtasidagi mahalliy budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan farq summasiga; 2) lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – yutuq (mukofot) fondining summasiga, biroq tarqatilgan chipta- larga chiqqan yutuqlarning (mukofotlarning) umumiy sum- masidan ortiq bo‘lmagan miqdoriga; 3) brokerlik tashkilotlari uchun – bitim summasidan birjaga o‘tkaziladigan vositachilik yig‘imi summasiga; 4) vositachilik, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vosi- tachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun – realizatsiya qilingan tovar ulushida tovarlarni import qilish- da to‘langan bojxona to‘lovlari summasiga; 5) yangi texnologik asbob-uskunalar olishga, lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 25 foiziga. Soliq solinadi- gan bazani kamaytirish texnologik asbob-uskunalarni foy- dalanishga joriy etilgan soliq davridan boshlab besh yil mobaynida amalga oshiriladi; 6) yosh oilalar jumlasidan bo‘lgan xodimlarga ipoteka kreditlari bo‘yicha badallar to‘lashga va (yoki) mulk qilib uy-joy olishga tekin yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 10 foiziga. Yagona soliq to‘lovini yuridik shaxslar mustaqil ravishda belgi- langan soliq stavkalaridan kelib chiqib hisoblaydilar. Yagona soliq to‘lovi stavkalari 2009-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli qarori bilan tasdiqlangan bo‘lib, u quyidagi 3.2.1.1-jadvalda tabaqalashtirilgan. Bundan tashqari, alohida toifadagi korxonalar jumlasi- ga kiruvchi lotereyalar o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi korxonalar soliq solinadigan bazaga nisbatan 33 foiz, xususiy amaliyot bilan shug‘ullana- digan notariuslar 50 foiz stavka miqdorida soliqqa tortiladi- lar.
98 Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar
99 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son- li qarori. 3.2.1.1-jadval Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi STAVKALARI 1 ¹
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Soliq to‘lovchilar 2 Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari, 2— 7-bandlarda ko‘rsatib o‘tilganlari bundan mustasno Sanoat ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanuvchi kor- xonalar Kompyuter dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqish va joriy etish tovarlar (ish, xizmatlar) realizatsiyasi umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadi- gan korxonalar Qishloq xo‘jaligi korxonalari asosiy faoliyati bo‘yi- cha, yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblanadigan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bun- dan mustasno Gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxs- larni (shu jumladan, norezidentlarni) jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil etishdan daromad oladigan korxonalar Tayyorlov va ta’minot-sotish tashkilotlari, broker- lik idoralari (6-bandda ko‘rsatilganlaridan tash- qari), shuningdek, vositachilik (topshiriq) shartno- malari bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatilgan korxonalar Qimmatli qog‘ozlar bozorida brokerlik faoliyatini amalga oshiradigan korxonalar O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportining ulushi (ishlar bajarilgan va xizmatlar ko‘rsatilgan joydan qat’i nazar) erkin almashtiri- ladigan valutada quyidagilarni tashkil etadigan korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Pre- zidentining 1997-yil 10-oktabrdagi PF-1871-sonli farmonida ro‘yxati keltirilganlar bundan mustasno): — sotishning umumiy hajmidan 15 foizdan 30 foizgacha Soliq stavkasi yalpi tushumga nisbatan % larda
3 8* 7 5 6 30 33** 13**
belgilangan stavka 30% ga pasaytiriladi
Quyidagi mikrofirma va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lashdan to‘liq ozod etiladi: — nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi- ning mulki bo‘lgan, ishlovchilar umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar (savdo, vositachi- lik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ulla- nuvchi korxonalardan tashqari); 2005-yil 1-iyuldan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lov- chilar hisoblangan mikrofirmalar va kichik korxonalarga quyidagi preferensiyalar nazarda tutiladi: 1) ilgari kichik biznes subyektlariga yagona soliq bo‘yicha berilgan imtiyozlardan foydalanish huquqi. Bu uni to‘lashdan to‘liq ozod qilishga nisbatan ham, soliq stavkasi- ni pasaytirishga nisbatan ham belgilanadi; 2) yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini bir yilga kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tuga- gandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to‘lash huquqi. Ushbu qoida faqat yangi tashkil etilayotgan (2005- yilning 1-iyulida va undan keyin ro‘yxatdan o‘tkazilgan) mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi; 3) qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan yer may- donlari uchun budjetga ijara haqini to‘lamaslik huquqi. Soliq amaliyotiga yagona soliq to‘lovining kiritilishi kichik biznes subyektlarini va mikrofirmalarni soliqqa tor- tish uslubiyatini yanada soddalashtirdi. Mikrofirma va kichik korxona- lar, asosiy faoliyati bilan bir qatorda, boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ushbu fao- 100
— sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan ortiq foizni Maishiy xizmatlar sohasi korxonalari uchun plastik kartalarni qo‘llagan holda to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi bo‘yicha 9. belgilangan stavka 50% ga pasaytiriladi belgilangan stavka 10% ga pasaytiriladi *) lizing kompaniyalari uchun lizing beruvchining daromadiga nisbatan foizlarda (marja). **) haq (yalpi daromad) summasiga nisbatan foizlarda. Soliq hisobini taqdim etish va soliqni budjetga to‘lash muddatlari
liyat turlari bo‘yicha ular alohida hisob yuritishlari hamda soliq to‘lovchilarning mazkur toifasi uchun qonunda nazar- da tutilgan soliqlar, yig‘imlar va davlat maqsadli jamg‘ar- malari hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashlari shart. Birinchi chorak, yarim yil va 9 oy yakunlari bo‘yicha soliq to‘lovchilar ro‘yxatdan o‘tish joyidagi tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga hisobot choragidan keyingi oy- ning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida belgilan- gan shaklda (3-ilova) yagona soliq to‘lovi bo‘yicha hisob- kitoblarni taqdim etadilar. Mikrofirma va kichik korxonalar tarkibiga kirmaydigan korxonalar tomonidan – har oyda hisobot davridan keyin- gi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taq- dim etiladi. Yagona soliq to‘lovini to‘lash har chorakda o‘sib boruv- chi yakun bilan hisobot choragidan keyingi oyning 25- kuniga qadar amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezi- dentining 2005-yil 20-iyundagi «Mikrofirmalar va kichik kor- xonalarni rivojlantirishni rag‘bat- lantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» PF-3620-son farmoniga muvo- fiq yangi tashkil etilgan mikrofirma va kichik korxonalarga (bundan keyin korxona) yagona soliq to‘lovini to‘lash mud- datini kechiktirish huquqini berish tartibi belgilangan. To‘lashni kechiktirish yagona soliq to‘lovi bo‘yicha soliq majburiyatini to‘lash muddatini muayyan muddatga ko‘chi- rishni anglatadi. To‘lash muddatini kechiktirish huquqini olish uchun korxona, yagona soliq to‘lovini to‘lashning birinchi mud- dati boshlanishiga ko‘pi bilan 15 kun qolganda, unga to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risida tegishli tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilan- gan shaklda ariza topshiradi. Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasi to‘lash mud- datini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi arizani ariza kelib tushgan kundan boshlab 3 ish kuni mobaynida ko‘rib chiqadi, so‘ngra to‘lash muddatini kechiktirish yoki rad 101 Yagona soliq to‘lovi bo‘yicha to‘lovni kechik- tirish tartibi hamda uning ahamiyati
etish to‘g‘risida qaror chiqarib, korxonaning taqdim etilgan arizasiga qabul qilingan qaror natijasining tegishli belgisini qo‘yadi. Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasining rad etish to‘g‘risidagi qarori quyidagi hollarda qabul qilinishi mum- kin:
œ to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘- risidagi ariza belgilangan shaklda taqdim etilmagan bo‘lsa; œ to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘- risidagi ariza belgilangan muddatdan keyin topshirilsa; œ korxona yagona soliq to‘lovining to‘lovchisi hisoblan- masa. Yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini kechiktirish huquqini boshqa sabablarga ko‘ra rad etishga yo‘l qo‘yil- maydi.
Korxona arizada ko‘rsatilgan ma’lumotlarning to‘g‘rili- gi (haqqoniyligi) uchun qonun hujjatlariga muvofiq javob beradi. To‘lash muddatini kechiktirish huquqi korxonaga kor- xona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan oyning 1-kunidan bosh- lab bir yilga beriladi. Misol uchun, agar korxona davlat ro‘yxatidan 15- yoki 25-yanvarda o‘tkazilgan bo‘lsa, mazkur korxonaga soliqni to‘lash muddatini kechiktirish huquqi joriy yilning 1-yan- varidan keyingi yilning 1-yanvarigacha bo‘lgan davrga beri- ladi. Korxonaning xohishiga ko‘ra soliqni to‘lash muddatini kechiktirish huquqi uning yozma arizasiga asosan bir yildan kam bo‘lgan muddatga berilishi mumkin. Korxona to‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan davrda boshqa soliq rejimiga o‘tganida, o‘tgan paytidan boshlab korxona to‘lash muddatini kechiktirish huquqidan mahrum bo‘ladi va unda qonunga muvofiq soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar vujudga keladi. To‘lash muddatini kechiktirish yoki muddati kechikti- rilgan to‘lov summasini so‘ndirish huquqi berilgan davrda korxona tugatilsa, to‘lash muddati kechiktirilgan to‘lov summasi qonunda nazarda tutilgan tartibda to‘lanadi. To‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan korxona tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilangan tar- tibda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuniga qadar yagona soliq to‘lovining hisob-kitobini taqdim etadi. Bunda 102
korxona yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining o‘ngdagi yuqori burchagiga «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti- ning 2005-yil 20-iyundagi PF-3620-son farmoniga muvofiq to‘lash muddati kechiktirilgan» belgisini qo‘yadi. Agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish muddati chorak oxiriga qadar tugasa, ushbu davrlar uchun yagona soliq to‘lovining summasini aniqlash uchun kor- xona davlat soliq xizmati organlariga yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining belgilangan shakli bo‘yicha yagona soliq to‘lovi bo‘yicha ma’lumotnoma — hisob-kitobni taqdim etadi. Misol uchun, agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqining muddati 1-iyunda tugasa, korxona tuman (sha- har) davlat soliq inspeksiyasiga aprel va may oylari uchun yagona soliq to‘lovining ma’lumotnoma — hisob-kitobini taqdim etadi, iyun oyi uchun yagona soliq to‘lovining hisob-kitobi esa 25 iyulga qadar taqdim etadi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotida tatbiq etishning zarurligi nimada? 2. Soliq amaliyotida ilk bor qachon soddalashtirilgan soliq rejimi joriy qilingan va qaysi me’yoriy hujjat asosida? 3. Kichik biznes subyektlari tarkibi qaysi mezonlar asosida bel- gilanadi? 4. Yagona soliq to‘lovi qachon joriy etildi? 5. Yagona soliq bilan yagona soliq to‘lovining farqi nimada? 6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari kimlar? 7. Yagona soliq to‘loviga soliq stavkalari qaysi mezon asosida belgilanadi? 8. Qanday yuridik shaxslar yagona soliq to‘lovidan imtiyozga ega? 9. Yagona soliq to‘lovi budjetga qaysi muddatlarda to‘lanadi? 10. Yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib to‘lash tartibi qan- day?
11. Qanday holatlarda yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib to‘lashni soliq organlari rad etishi mumkin? 103
3.2.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish Ma’lumki, savdo va umumiy ov- qatlanish korxonalari 2007-yil 1- yanvarga qadar budjetga to‘lab kelgan yalpi daromadidan yalpi daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, tovarlar aylanmasidan Pensiya jamg‘armasiga, Respublika yo‘l jamg‘armasiga hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga maj- buriy to‘lovlar to‘lash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 18-dekabrdagi «O‘zbekiston Res- publikasining 2007-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich- lari prognozi va Davlat budjetining parametrlari to‘g‘risi- da»gi PQ-532-sonli qaroriga muvofiq 2007-yil 1-yanvardan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi. 2006-yil yakuni bo‘yicha asosiy (profil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat) hisoblangan yuridik shaxslar belgilangan tartibda hisobot yili boshidan boshlab yagona soliq to‘lovlarini to‘lashlari shart qilib belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007-yil 28-martda 1668-son bilan ro‘yxatga olingan «Yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq savdo va umumiy ovqat- lanish korxonalari uchun soliqqa tortishning quyidagi tar- tibi belgilangan. Jumladan, Nizomda savdo faoliyati (umu- miy ovqatlanish sohasidan faoliyat) hisoblangan yuridik shaxslar uchun 2007-yildan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lash tartibi belgilangan. Shu bilan birga savdo va umumiy ovqatlanish korxo- nalari uchun: — bojxona to‘lovlari (bojxona bojlari va yig‘imlari, aksiz solig‘i va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilishda qo‘shilgan qiymat solig‘i); — davlat bojlari; — ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im;
— qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yuridik shaxslarni ro‘yxatdan o‘tkazganlik uchun yig‘im va atrof tabiiy muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni O‘zbekiston 104
Savdo va umumiy ovqat- lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovining joriy etilishi Respublikasi hududiga joylashtirganlik uchun kompensa- tsiya to‘lovlarini to‘lash tartibi saqlab qolingan. Agar yuridik shaxslar hisobot yili yakuni bo‘yicha savdo (umumiy ovqatlanish) korxonasiga mansub bo‘lmasa, kel- gusi yil boshidan boshlab umumbelgilangan tartibda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tishlari shart, soliq solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolinadigan mikrofir- malar va kichik korxonalar bundan mustasno. Yagona soliq to‘lovi to‘lashga o‘tish savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalari umumbelgilangan tartibda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tgan birinchi hisobot choragi uchun foyda solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i va yuridik shaxs- larning mol-mulkiga solinadigan soliq bo‘yicha joriy to‘lovlarni to‘lamaydilar. Ishchilar sonidan qat’i nazar ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari (shu jumladan, kichik korxonalar va mikrofirmalar) yagona soliq to‘lovini to‘lov- chilari hisoblanadi. Yagona soliq to‘lovi to‘lovchisini aniqlashda asosiy mezon bo‘lib, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazgan- lik to‘g‘risidagi guvohnomada ko‘rsatilgan korxona faoliya- tining kodi hisoblanadi. Bunda korxonaning ixtisoslashishi XXTUT asosiy kodga to‘g‘ri kelishi kerak. Agar korxonaning faoliyati XXTUT kodiga to‘g‘ri kelmasa, o‘z faoliyati kodini qonun hujjatlari- da belgilangan tartibda statistika organlarida qayta ro‘yxat- dan o‘tkazishga va ushbu toifadagi korxonalar (faoliyati tur- lari) uchun belgilangan tegishli soliqlarni to‘lashga majbur. Yagona soliq to‘lovida realizatsiya (tovaroborot) umu- miy yillik hajmida tushum ulushi aksariyat qismini tashkil etgan faoliyat turi asosiy (profil) faoliyati turi hisoblanadi. Agar joriy yil yakuni bo‘yicha realizatsiya (tovar aylan- ma)ning umumiy yillik hajmida tushum ulushi faoliyati turlari bo‘yicha bir xil miqdorni tashkil etsa, asosiy (profil) faoliyat turi o‘tgan hisobot yil yakuni bo‘yicha aniqlanadi. Savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalariga, soliq solish maqsadida, o‘tgan hisobot yili yakuni bo‘yicha asosiy (pro- fil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish soha- sidagi faoliyati) hisoblanadigan yuridik shaxslar kiradi. Savdo faoliyati deganda qayta sotish maqsadida xarid qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha faoliyat tushuniladi. 105
Quyidagilar savdo faoliyati sifatida qaralmaydi: — o‘zi ishlab chiqargan mahsulot hisoblanadigan tovar- larni realizatsiya qilish, jumladan, ularni mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydigan firma do‘konlari orqali realizatsiya qilish; — komissioner (ishonchli vakil) tomonidan komissiya (topshiriq) shartnomalari bo‘yicha tovarlarni realizatsiya qilish, jumladan, davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol- mulkni realizatsiya qilish; — tayyorlov va ta’minot-sotish faoliyati bilan shug‘ul- lanadigan korxonalar tomonidan tovarlarni realizatsiya qi- lish.
Umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat deganda kuli- nariya, shuningdek, boshqa oziq-ovqat mahsulotini tayyor- lash, realizatsiya qilish va ularni is’temol qilishni tashkil etish bo‘yicha faoliyat tushuniladi. Yagona soliq to‘lovini hisoblashda soliq solish obyekti bo‘lib, aksariyat hollarda yalpi tushum hisoblanadi, lekin savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi tushum bo‘lib tovarlar aylanmasi hisoblanadi. Bundan tashqari, savdo korxonalarining asosiy faoliyat- dan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgilanadigan boshqa daromadlar yalpi tushum tarkibiga kiritiladi. Shuningdek, yagona soliq to‘lovi hisob-kitob bazasini aniqlashda tushumdan quyidagilar chegirib tashlanadi: a) qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shil- gan qiymat solig‘ini; b) davlat subsidiyalarini; d) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar; e) to‘lov manbayida ushlab qolinishi lozim bo‘lgan div- idendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar; f) o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi ustav ka- pitalini oshirishga yo‘naltirishda aksiyador qo‘shimcha aksiyalarining qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymati- ni ko‘paytirish tarzida olingan daromadlari; g) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi foyda. Mazkur daromadlar qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq shu davrdagi soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblarni o‘tkazishni hisobga olgan holda soliqqa tortiladi; 106
h) olingan grantlar. Grant deganda – ijtimoiy aha- miyatga ega maqsadni ko‘zlagan, iqtisodiyotni rivojlan- tirish, ilmiy-texnik va innovatsion dasturlarni bajarish uchun korxonaga davlat (hukumat), shuningdek, nodavlat, xorijiy, xalqaro tashkilotlar va jamg‘armalar tomonidan ko‘rsatiladigan tekin, gumanitar mablag‘li yoki moddiy- texnik yordam tushuniladi. Grant mablag‘lari qat’i ravishda belgilangan maqsadlarga ishlatiladi; i) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar uning qiymati tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa; j) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan chegirmalar. Yagona soliq to‘lovi uchun soliq stavkalari O‘zbekiston Respub- likasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi. Jumladan, O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidenti- ning 2008-yil 29-dekabrdagi 1024-sonli qaroriga muvofiq 2009-yildan boshlab savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun ishchilari sonidan qat’i nazar yalpi tushumdan (tovar aylanmasi hajmidan) quyidagi stavkalarda yagona soliq to‘lovi to‘lash joriy qi- lindi: — umumiy ovqatlanish korxonalari uchun — 10%; shundan: umumta’lim maktablari, maktab-internatlar, o‘rta maxsus kasb-hunar va oliy o‘quv yurtlariga xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar uchun — 8%. Savdo korxonalari uchun: — shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq kishi
— 4%; — boshqa aholi punktlarida — 2%; — olis va tog‘li hududlarda — 1%; — ulgurji savdo korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil- lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi) — 5%;
Ulgurji va chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi dorixo- nalar uchun: 107 Savdo va umumiy ovqat- lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari va soliqni hisoblash muddatlari — shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq kishi
— 3%; — boshqa aholi punktlarida — 2%; — olis va tog‘li hududlarda — 1%. Yuqorida qayd qilingan savdo va umumiy ovqatlanish hamda dorixonalar plastik kartochkalardan foydalangan holda xizmat ko‘rsatsalar yagona soliq to‘lovi bo‘yicha amaldagi stavkadan 10 foiz pasaytirilgan stavka bo‘yicha soliq to‘laydilar (4-ilova). Agar savdo korxonalari, jumladan, ulgurji va chakana dorixonalar, yagona soliq to‘lovining turli stavkalari o‘rnatilgan aholi punktlarida mustaqil yuridik shaxslar hisoblanmagan bir necha savdo shoxobchalariga ega bo‘lsalar, ular har bir savdo shoxobchasi bo‘yicha tovarlar aylanmasini alohida-alohida hisobini yuritishlari va shu aholi punktlari uchun o‘rnatilgan soliq stavkalari bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘lashlari shart. Bunda savdo korxonalarining asosiy faoliyatdan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgi- lanadigan boshqa daromadlari savdo korxonasi davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatdan o‘tgan joy uchun o‘rnatilgan stavkasi bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘laydilar. Agar savdo korxonalari balansida qayd etilgan asosiy vositalarni ijaraga topshirsalar, ular ijaraga berilgan ushbu aktivlar qiymatidan umumbelgilangan tartibda mol-mulk solig‘ini to‘laydilar hamda ularga mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozlar tatbiq etilmaydi. Savdo korxonalari yagona soliq to‘lovini mustaqil ra- vishda soliq solinadigan baza va belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqadilar va budjetga to‘lay- dilar. Yagona soliq to‘lovini hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan har oyda hisobot oydan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatlarda davlat soliq xizmati organlariga belgilangan shaklda (3-ilova) taq- dim etiladi. Yagona soliq to‘lovini to‘lash ortib boruvchi yakun bilan hisob-kitobini taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi. 108
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. 2007-yil 1-yanvarga qadar savdo va umumiy ovqatlanish kor- xonalari qanday soliq rejimida ishlagan? 2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini yagona soliq to‘- lovini to‘lovchilar tarkibiga o‘tishning ahamiyati va zarurligi nimada? 3. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan tashqari yana qanday to‘lovlar, yig‘imlar saqlab qolingan? 4. Savdo faoliyati deganda nimani tushunasiz? 5. Umumiy ovqatlanish faoliyati deganda nimani tushunasiz? 6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchi savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining soliqqa tortish obyekti qanday aniqlanadi? 7. Yagona soliq to‘lovini hisoblashda yalpi tushum tarkibi qanday aniqlanadi? 8. Yalpi tushum tarkibidan nimalar chegiriladi? 9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 2008-yilda qanday belgilangan? 10. Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 11. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yagona soliq to‘lovi qaysi muddatlarda to‘lanadi? 3.2.3. Yagona yer solig‘i 1999-yilda qishloq xo‘jalik kor- xonalarini soliqqa tortish tizimi- da tub o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10-ok- tabrdagi «Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida»gi PF- 2086-sonli farmoniga muvofiq 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘i joriy etildi. Qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘ini joriy etilishi, o‘z navbatida ularni quyidagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod qildi: — foyda solig‘i; — qo‘shilgan qiymat solig‘i; — ekologiya solig‘i; — suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; — yer solig‘i; — yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq; — mol-mulk solig‘i; — obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i; 109
Yagona yer solig‘ining joriy etilishi va ahamiyati — boshqa mahalliy soliqlar va yig‘imlar. Yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblangan qishloq xo‘jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona to‘lovlari, davlat boji, litsenziya yig‘imlari, budjetdan tash- qari fondlarga ajratmalar, shuningdek, aksizosti mahsulot- larga aksiz solig‘ini to‘lashning amaldagi tartibi saqlab qolindi. Yagona yer solig‘ini joriy qilishdan maqsad qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish samaradoriligini oshirish, qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini mehnatining pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchay- tirish, qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va bir xillashtirishdan iboratdir. Mazkur soliqning amalga kiritilishi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni tasarrufidagi yerlaridan yana- da oqilona foydalanishga da’vat etadi, chunki har bir gek- tar yer maydoni uchun undan daromad olish yoki daromad olmaslik holatidan qat’i nazar belgilangan miqdordagi soliq summasini to‘lash lozim bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘ining joriy etilishi soliqqa tortish tizimida uning amal qilishi jarayonini yanada takomillashtirishdan dalolat beradi. Soliqqa tortishning ushbu tizimi xo‘jaliklar hisobchilarining soliqlarni hisoblash va to‘lash borasidagi ishlarini keskin kamaytirdi. Ilgari qishloq xo‘jalik korxo- nalari o‘nlab turdagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashardi. Agar ayrim soliq turlarining har oyda va har yilning har choragi- da to‘lanishini hisobga oladigan bo‘lsak, unda ayrim xo‘jaliklar davlat soliq organlariga soliqlar bo‘yicha 30 dan ortiq hisob-kitoblarni taqdim etishi, bir yilda ana shuncha to‘lov topshiriqnomalarini to‘ldirishi kerak bo‘lar edi. Endilikda esa xo‘jaliklar bir yilda bir marta bir turdagi soliq summasini hisoblab chiqishadi. Qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqaruvchi korxonalar hamda qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining tajriba-eksperimental xo‘jaliklari va ta’lim muassasalarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona yer solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi. Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi shartlarga javob bera- digan yuridik shaxslar – soliq solish maqsadida qish- 110 Yagona yer solig‘i to‘lovchilari, soliq obyekti va soliq bazasi loq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar tarkibiga kira- di:
— yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo‘ja- ligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foy- dalangan holda faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish asosiy faoliyat turi bo‘lgan yuridik shaxslar; — qishloq xo‘jaligini yuritish uchun mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan o‘zlariga belgilangan tar- tibda berilgan yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxs- lar; — qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi rea- lizatsiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq xo‘jaligi mahsulotini o‘z ichiga oluvchi qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish va qayta ishlash umumiy hajmida kamida 50 foizni tashkil etadigan yuridik shaxslar. O‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari hamda yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari yagona yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanish- maydi. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ish- lab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqa- rish va qayta ishlash bo‘yicha mazkur faoliyat turidan yagona yer solig‘ini to‘laydilar va ular boshqa soliqqa tor- tish tizimini tanlash huquqiga ega emaslar. Yagona yer solig‘ini to‘lovchi hisoblangan qishloq xo‘ja- ligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona bojlari, dav- lat bojlari, litsenziya yig‘imlari, davlat maqsadli jamg‘ar- malariga ajratmalarni to‘lashning amaldagi tartibi saqla- nadi. Agar yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ishlab chiqargan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ul- lansalar, ular alohida hisob yuritishlari va boshqa faoliyat turlari bo‘yicha shu toifadagi to‘lovchilar uchun amaldagi qonun hujjatlari bilan nazarda tutilgan soliqlarni to‘lashga majburdirlar. Bunda, agar qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga kirsa, faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha (savdo va umu- miy ovqatlanish korxonalari uchun belgilangan soliqlar va 111
yig‘imlar to‘lanadigan savdo va umumiy ovqatlanishdan tashqari) ular faoliyatning mazkur turi uchun nazarda tutil- gan yagona soliq to‘lov yoki umumbelgilangan tartibda soliqlar to‘laydilar. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan yerlar ijaraga (shu jumladan, ichki xo‘jalik pudratiga) beril- ganda ijaraga beruvchida ijaraga berilgan yerlar bo‘yicha yagona yer solig‘ini to‘lash majburiyati saqlanib qoladi. Qishloq xo‘jaligini yuritish uchun egalik qilish, foy- dalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkasi maydoni yagona yer solig‘i solish obyekti hisoblanadi. Soliq solinadigan yer uchastkalarining normativ qiymati soliq solinadigan baza hisoblanadi. Agar normativ qiymat belgilanmagan bo‘lsa, unda soliq solinadigan baza bo‘lib qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqaruvchilarning soliq soli- nadigan yer uchastkalari maydoni hisoblanadi. Soliq solinadigan qishloq xo‘jaligi yer maydonlari, yer uchastkalarining joylashishi, tuproq boniteti va yer mulki- ning boshqa tavsiflari yer kadastri ma’lumotlari bo‘yicha qabul qilinadi. Soliq qonunchiligiga ko‘ra soliq solinmaydigan yer uchastkalariga quyidagi yerlar kiradi: a) qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari; b) ihota daraxtzorlari egallagan yerlar; d) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suv havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va boshqa jismoniy tarbiya — sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sana- toriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-mashq bazalari egallagan yerlar; e) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar — loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar bosh- langanidan e’tiboran ko‘pi bilan besh yilga. Agar loyihada yerlarni o‘zlashtirish va meliorativ ishlarni amalga oshirish muddatlari ko‘rsatilmagan yoki yer uchastkasi boshqa mud- datlarda topshirilgan bo‘lsa, yer uchastkasi uchun soliq meliorativ ishlar va yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlari baja- rilgan yillar uchun to‘lanmaydi, lekin u 5 yildan oshmasli- gi kerak; 112 Soliqdan imtiyozlar f) ta’lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash obyektlari band etgan yerlar; g) yangi tut ko‘chatlari ekilgan yerlar, qator oralaridan qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekish uchun foydalanilishidan qat’i nazar, uch yil muddatga. Shu munosabat bilan bahor- da ekilgan tut ko‘chatlari ekilgan yilni hisoblaganda uch yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi, kuzda ekilgan ko‘chatlar esa ularni ekishdan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi; h) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va o‘r- mon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv- tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari; i) yangi barpo etilgan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari, shu jumladan, fermer xo‘jaliklari, davlat ro‘yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil muddatga; j) O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq soliq solinmaydigan boshqa yerlar. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga soliqdan imtiyoz belgilanganda ular soliqni ushbu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab to‘lashni to‘xtatadilar. Soliq im- tiyozlari bekor qilingan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu huquq bekor qilingan oydan keyingisidan boshlab to‘lashni boshlaydilar. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer solig‘i summasini belgilangan shakl bo‘yicha soliq solinadigan baza- ga qarab yer uchastkalarining normativ qiymati hamda yer uchastkalarining maydonidan (yer uchastkasi joylashgan yer va yer uchastkasining bal bonitetini nazarda tutadigan tuza- tish koeffitsienti e’tiborga olingan holda belgilangan stavka- dan) kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Yagona yer solig‘ining hisob-kitobi yer uchastkasi joy- lashgan yerdagi davlat soliq xizmati organiga joriy soliq davrining 1-mayigacha taqdim etiladi. Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona yer solig‘i yer uchastkasi berilganidan keyingi oydan bosh- lab to‘lanadi. Yer uchastkasi olib qo‘yilgan taqdirda, yago- 113
Soliqni hisoblash, hisob- kitoblarni taqdim etish va to‘lash tartibi
na yer solig‘ini to‘lash yer uchastkasi olib qo‘yilgan oydan boshlab to‘xtatiladi. Yer uchastkasining tarkibi va maydoni yil davomida o‘zgargan, shuningdek, yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz- larga bo‘lgan huquq vujudga kelgan (tugatilgan) taqdirda, soliq to‘lovchilar davlat soliq xizmati organlariga hisobot yilining 1-dekabrigacha yagona yer solig‘ining aniqlik kiri- tilgan hisob-kitobini taqdim etishlari lozim bo‘ladi. Yagona yer solig‘ini budjetga to‘lash quyidagi muddat- larda amalga oshiriladi: — hisobot yilining 1-iyuligacha – yillik soliq sum- masining 20 foizi; — hisobot yilining 1-sentabrigacha – yillik soliq sum- masining 30 foizi; — hisobot yilining 1-dekabrigacha – soliqning qolgan summasi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari buxgal- teriya hisobida yagona yer solig‘i bo‘yicha budjet bilan hisob-kitobni budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritadilar. Globallashuv sharoitida jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agrar tarmoqning jadal o‘sishi mam- lakatda iqtisodiyotning yuksalishi uchun asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Rivoj- langan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqa- ruvchilarining soliqqa tortish tizimi yanada soddalashtiri- lishga qarab ketmoqda. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida soliqlar tabaqalashtirilgan bo‘lib, o‘rnatilgan soliqlar soliq obyektidan yoki daromad olish darajasidan kelib chiqib budjetga to‘lanadi. Agrar sektorga ma’lum bir imtiyozlar hamda maxsus soliq rejimi qo‘llaniladi va ular albatta ish- lab chiqarish xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xusu- siyatlarga fasllar almashinuvi, tabiiy ob-havo sharoitlarini misol qilish mumkin. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘ja- ligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan soliqlar tarkibi- ga nazar tashlanganda, ularning turli mamlakatlar miqyosi- da soliq turlariga qarab soliqlarni tabaqalashganini ko‘rish mumkin (3.2.3.1-jadval). Germaniya, Fransiya, Italiyada qishloq xo‘jalik subyekt- lari hisoblangan fermerlik kooperativlariga korporativ soliqni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar keng tarqalgan. Rivoj- 114 Qishloq xo‘jalik korxo- nalarini soliqqa tortishda xorijiy davlatlar tajribasi langan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruv- chilari to‘laydigan yer solig‘i boshqa yuridik shaxslarga nis- batan ancha past miqdorda belgilangan. Gollandiyada bevosita qishloq xo‘jaligi ishlab chiqari- shida mehnatga qobiliyatli aholining 4 foizigina ishlaydi. Bu davlatning hududi va aholisi O‘zbekiston bilan solishtir- ganda bir necha barobarga kam. Tabiiy sharoiti esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishi uchun anchagina noqulay. Shunga qaramasdan ushbu mamlakat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha dunyoda uchinchi o‘rinda turadi. Eksportning yillik hajmi taxminan 35 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. Jahonda samarali faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘ja- liklari AQSH davlatida mukammal shakllangan deb atash mumkin. Buning asosiy sabablari, fermer xo‘jaliklariga yordam dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlashda federal hukumat yetakchilikni o‘zida saqlab turganligi bilan izoh- lanadi.
Buyuk Britaniya soliq tizimida fermer xo‘jaliklarini soliqqa tortish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu mam- 115 * — daromad solig‘iga kiritilgan. ** — yer solig‘iga kiritilgan. 3.2.3.1-jadval Ayrim rivojlangan mamlakatlar qishloq xo‘jalik subyektlari to‘laydigan asosiy soliq turlari Soliq turlari Daromad solig‘i Korporativ soliq Mol-mulk solig‘i Yer solig‘i Mahalliy soliqlar (yer solig‘idan tashqari) QQS Sotuvga soliq Ijtimoiy to‘lovlar AQSH
+ + -** + + - + + Fransiya + + + + + + - + Italiya + + - -* + + - + Buyuk Britaniya + + + - + + - + Germa- niya
+ + -** + + + - +
lakatda fermerlar to‘laydigan asosiy soliq turi daromad solig‘i hisoblanib, u moliya yilida xo‘jalikda hosil qilingan daromad yoki foydadan belgilangan shkala bo‘yicha undiri- ladi. Daromad solig‘ini undirish maqsadida fermer xo‘jalik- lariga beshta soliq shkalasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda yer, mol-mulklarni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solish, o‘rmon xo‘jaliklaridan olinadigan foydaga soliq so- lish, asosiy faoliyatdan tashqari olingan daromad manbala- riga soliq solish, ishchi xodimlar va yollanma mehnat qiluv- chilarning daromadlariga soliq solish jarayonlari aks ettiri- ladi. Fermer xo‘jaliklari uchun moliya yili 1-apreldan bosh- lanib keyingi kalendar yilining 31-martida tugaydi. Foyda solig‘i moliya yil yakuni bo‘yicha hisob-kitob qilinadi va hisoblangan soliq summasining 50 foizini 1-yanvarda va qolgan qismini 1-iyunda budjetga to‘lab beradi. Ya’ni bu yerda soliqni budjetga undirishda qishloq xo‘jaligining mav- sumiyligi hisobga olingan. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida joy- lashgan fermer xo‘jaligi 2007-yilda 55,0 ga sug‘oriladigan yer maydoniga ega. Shundan 35,0 ga ning bal boniteti 6 ka- li (51–60 ball), 20,0 ga esa 7 kal (61–70 ball) hisoblanadi. Fermer xo‘jaligining hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan yagona yer solig‘i summasi va uni to‘lash muddatlarini aniq- lang. Yechilishi: 1. Yerlarning har bir turi bo‘yicha yagona yer solig‘i summasi quyidagicha aniqlanadi: Syayes = Meu x Ssb x Kt, bu yerda: Syayes – yagona yer solig‘i summasi, so‘mlarda; Meu – yer uchastkasi maydoni, gektarda; Ssb – soliqning bazaviy stavkasi, 1 gektar uchun so‘mda;
Kt – tuzatish koeffitsienti. — kali uchun Syayes = 55 x 1188 x 6,54 = 427323,6 so‘m; — 7 kali uchun Syayes = 20 x 1188 x 9 = 213840 so‘m. Jami yagona yer solig‘ining summasi 427323,6 + 213840 = 641163,6 so‘m. 116
2. Yagona yer solig‘i summasi bir yilda ikki marotaba to‘lanadi: œ 1-iyulgacha soliq yillik summasining kamida 20 foizi miqdorida, ya’ni: 641163,6 x 20 % = 128232,7 so‘m. œ 1-sentabrgacha yillik soliq summasining kamida 30% miqdorida, ya’ni: 641163,6 x 30% = 192349,08 œ 1-dekabrgacha soliqning qolgan summasi, ya’ni: 641163,6 – 128232,7 – 192349,08 = 320581,82 so‘m. 2-masala. Qashqadaryo viloyati, Yakkabog‘ tumanidagi shirkat xo‘jaligining 2007-yildagi yer maydoni quyidagicha: 1. Sug‘oriladigan yerlar: 5 kali – (41—50 ball) — 40 ga 7 kali – (61—70 ball) — 80 ga 8 kali – (71—80 ball) — 120 ga 2. Lalmi yerlar — 485 ga. 3. Qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yer- lar — 125 ga. Jami: 850 ga. Ushbu ma’lumotlarga asosan shirkat xo‘jaligi to‘lashi lozim bo‘lgan yagona yer solig‘ini hisoblang. 3-masala. 2007-yilda fermer xo‘jaligi foydalanish uchun 100 gektar yer uchastkasi Surxondaryo viloyati, Denov tumanining sug‘oriladigan yerlarida joylashgan bo‘lib, sifati jihatidan ball-boniteti 61—70 ga to‘g‘ri keladi. Soliqning bazaviy stavkasi bir gektar uchun 1476,2 so‘m, 61—70 ball-bonitet uchun koeffitsient 9,00 ga teng. Aniqlang: Fermer xo‘jalikning faoliyati natijasiga bog‘liq bo‘lmagan holda fermer xo‘jaligi qancha yagona yer solig‘i to‘lashi lozim? O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘i qachon joriy etilgan. Uning ahamiyati qanday? 2. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tishlari bilan ular qanday soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod etildi? 3. Qanday yuridik shaxslar yagona yer solig‘ining to‘lovchilari hisoblanadi? 117
4. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari asosiy faoliyatdan tashqari boshqa faoliyat turi bilan shug‘ullanganda ham yagona yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi? 5. Yagona yer solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 6. Yagona yer solig‘ining stavkalari qaysi mezonlar asosida taba- qalashtiriladi? 7. Soliq solinmaydigan yer uchastkalariga qanday yerlar kiradi? 8. Yagona yer solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etiladi? 9. Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibini aniqlang. 10. Soliq bo‘yicha hisob-kitoblar qaysi muddatda soliq idorala- riga topshiriladi? 11. Hisoblangan soliq summalari qaysi muddatda budjetga o‘t- kaziladi? 12. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortishda rivojlangan davlatlar tajribasi qanday? 3.2.4. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan soliq Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shu- g‘ullanuvchi jismoniy shaxslar qat’i belgilangan soliq to‘lov- chilar hisoblanadilar. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi qat’i belgi- langan soliqni to‘lovchi jismoniy shaxslar soliq qonun- chiligiga ko‘ra ijtimoiy sug‘urta badallarini, eksport-import operatsiyalarini bajarganda yagona bojxona to‘lovi, savdo qilish huquqi uchun yig‘imni, agarda tadbirkorlik faoliyati- ni amalga oshirishda suv resurslaridan foydalanilsa, unda suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni, bozorlarda faoliyatini amalga oshirishda savdo joyi uchun to‘lov (patta)ni, davlat bojlarini to‘laydilar. Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar uchun qat’i belgi- langan soliq stavkalarining aniq miqdorlarini Qoraqalpo- g‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Tosh- kent shahar hokimiyatlari tadbirkorlik faoliyatining turi va faoliyat joyiga (viloyatlardagi shaharlar, tumanlar, shu jum- ladan, qishloq joylarga) bog‘liq ravishda belgilaydi. Bunda faoliyatning turli xillari uchun tabaqalashtirilgan yondashuvni ta’minlash maqsadida Qoraqalpog‘iston Res- 118 Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni soliqqa tortish tartibi
publikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyatlari tomonidan mahalliy sharoitlar va boshqa mezonlarni hisobga olgan holda qat’i belgilangan miqdor- larda daromad solig‘i stavkalari belgilanishi mumkin. Qat’i belgilangan soliqning bazaviy stavkalari va yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan qat’i belgilangan soliq summasining hisob-kitobi uchun tuzatuvchi koeffitsientlar O‘zbekiston Respublikasi Vazir- lar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlanadi. Qat’i belgilangan miqdorlardagi daromad solig‘ini tad- birkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar har oyda, mustaqil ravishda faoliyat amalga oshiriladigan oyning 25-kunigacha to‘laydilar. Masalan, jismoniy shaxslar daromadidan qat’i belgilan- gan soliq: 2008-yil yanvari uchun 2008-yilning 25-yanvariga qadar; 2008-yil fevrali uchun 2008-yilning 25-fevraliga qadar belgilab qo‘yilgan. Qat’iy belgilangan soliq yuridik shaxsni tashkil etmagan tadbirkor tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan joyda, agar O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida bosh- qa qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘lanadi. Tadbirkorlik faoliyati bilan endi shug‘ullana boshlagan jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan stavkalar bo‘yicha da- romad solig‘ini belgilangan tartibda, ro‘yxatga olish paytida mustaqil to‘laydilar. Qat’iy belgilangan soliq faoliyat bosh- langan kundan qat’i nazar bir oy uchun to‘lanadi. Misol uchun, oyning boshida emas, balki ikkinchi yarmida bosh- lasa ham to‘liq oy uchun to‘lanadi. 2009-yil 1-yanvardan yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar to‘laydigan qat’iy belgilangan soliq stavkasi 3.2.4.1-jadvalda ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29- dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan yuridik va jis- moniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha olinadigan qat’i belgilangan soliq stavkalari 3.2.4.2-jadvalda ko‘rsatilgan. 119
120 3.2.4.1-jadval Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq STAVKALARI 1 ¹ Faoliyat turi Qat’iy belgilangan soliqning bir oydagi stavkasi (eng kam ish haqiga karrali miqdorlarda) Toshkent shahri
viloyat- lardagi
shaharlar tumanlar, shu jumladan, qishloq joylari 1 2
4 5 1. 2. 3. 4. Chakana savdo: — oziq-ovqat tovarlari bi- lan; — dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsulot- lari bilan*) — nooziq-ovqat tovarlar bilan;
— oziq-ovqat va nooziq- ovqat tovarlari bilan (tur- g‘un shoxobchalardagi ara- lash savdo). Maishiy xizmatlar, 3-band- da ko‘rsatilganlaridan tash- qari Sartaroshlik xizmatlari ko‘r- satish, manikyur, pedi- kyur, kosmetolog xizmat- lari va boshqa shunga o‘xshash xizmatlar O‘z mahsulotini ishlab chiqarish va sotish, shu jumladan, milliy shirinlik- lar va non-bulka mahsu- lotlari tayyorlash va sotish, shuningdek, uy sharoitlari- da yoki davlat hokimiyati organlarining qarori bilan maxsus ajratilgan joylarda o‘tirish joylari tashkil qil- masdan donalab sotiladi- 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024- sonli qarori. 9,0
5,5 3,0
5,0 4,0
2,0 10,5
7,0 3,5
10,5 7,0
3,5 5,5
2,0 1,0
6,5 3,5
2,0 Taqdim etilgan qat’iy belgilangan soliq hisob-kitobida hisobga olinmagan fizik ko‘rsatkichlar aniqlangan holatda bu hol soliqqa tortish obyektini yashirish sifatida qaraladi. Tadbirkor o‘z faoliyatini muayyan oyga (oylarga) turli sabablar (oilaviy ahvoli, kasallik, vaqtincha boshqa yerga ketish va hokazo) bilan to‘xtatgan hollarda, u faoliyatini to‘xtatishgacha davlat soliq xizmati organlariga faoliyatni vaqtincha to‘xtatishi haqida ariza taqdim etishi va davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnomasini topshirishi kerak.
Hokimiyatlar tomonidan berilgan yakka tartibdagi tad- birkorning davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohno- masi topshirilgandagina faoliyat vaqtincha to‘xtatilgan deb hisoblanadi. Bunda tadbirkor davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnomasini topshirgandan keyin qat’iy belgi- 121
*) Dehqon xo‘jaligida parvarishlangan, ham tirik ko‘rinishdagi, ham ularni so‘yib, xom va qayta ishlangan ko‘rinishdagi mahsulotlar sifatida chorva mollari, quyonlar, nutriyalar, baliq, parrandani, shuningdek, natu- ra va qayta ishlangan ko‘rinishda asalarichilik va dehqonchilik (gulchilik- dan tashqari) mahsulotlarini sotish bundan mustasno. Davlat hokimiyati mahalliy organlaridan yoki fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari- dan olingan belgilangan namunadagi ma’lumotnoma fuqaroda dehqon xo‘jaligining mavjudligini tasdiqlaydi. 1 2
4 5 gan ovqatlarning ayrim turlarini tayyorlash va so- tish
Boshqa faoliyat turlari, mol-mulkni ijaraga berish- dan tashqari Avtomobil transportida yuk tashishga doir xizmat- lar:
3 tonnagacha yuk ko‘tarish quvvatiga ega yuk avtomo- billari uchun 8 tonnagacha yuk ko‘tarish quvvatiga ega yuk avtomo- billari uchun 8 tonnadan ortiq yuk ko‘- tarish quvvatiga ega yuk avtomobillari uchun 5. 6. 3,5 2,5
1,5 4,0
2,5 1,0
5,5 4,0
3,0 9,0
7,5 6,0
13,5 10,0
9,0 langan soliqni o‘z faoliyatini amalga oshirmaydigan oyda to‘lashdan ozod etiladi. Davlat soliq xizmati organlariga kelib tushgan ariza va davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnoma majburiy tartibda, kelib tushgan kunida kelgan xat-xabarlar daftarida ro‘yxatga olinishi kerak. Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan va daromadidan qat’iy belgilangan 122 0,1
0,09 0,06
3,0 2,0
1,0 14,0
12,0 10,0
3.2.4.2-jadval Yuridik va jismoniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha olinadigan qat’iy belgilangan soliq STAVKALAR 1 1
sonli qarori. Toshkent
shahri Viloyatlardagi shaharlar Tumanlar, shu jum- ladan, qishloq joylari ¹ Faoliyat turi Soliq
to‘lovchilar Mazkur
faoliyat turini xarakterlovchi fizik ko‘rsatkichlar Fizik ko‘rsatkich birligiga har oyda qat’iy belgilangan soliq stavkasi (eng kam ish haqiga birlik uchun karrali miqdorlarda) 1. 2. 3. Avtotrans- portni qisqa muddat
saqlash joylari
Bolalar o‘yin
avtomatlari Bilyard-
xonalar Yuridik
shaxslar Yuridik va jismoniy shaxslar
Yuridik va jismoniy
shaxslar Egallagan maydon (1 kv.metr) Jihozlanagn o‘rinlar soni (bir birlikda) Jihozlangan o‘rinlar, stollar soni (bir birlikda)
123 stavkalar bo‘yicha soliq to‘laydigan jismoniy shaxslarga jami daromadni belgilash va undan tegishli chegirmalar qilish tartibi O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvo- fiq tatbiq etilmaydi. Jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati uyushmalar, ittifoqlar va shu kabilarga birlashish, ishlarni o‘z transportida bajarishga doir fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar tuzish yo‘li bilan amalga oshirilgan taqdirda ushbu jismoniy shaxslar qat’iy soliqni belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘laydilar. Jismoniy shaxs: — faoliyatning bir necha turi bilan shug‘ullansa, soliqni faoliyatning har bir turi uchun alohida to‘laydi; — tadbirkorlik faoliyatini ijaraga olingan uskuna va xonada, shu jumladan, ishonchnoma bo‘yicha transportda amalga oshirsa, ijaraga beruvchilar to‘g‘risida yashash joyidagi davlat soliq xizmati organiga axborot taqdim etishi kerak, unda ijaraga beruvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, pasport ma’lumotlari, shuningdek, ijara to‘lovining summasi va ijara muddati ko‘rsatiladi. Mazkur axborot ijaraga olingan uskuna va xonada, shu jumladan, ishonch- noma bo‘yicha transportda faoliyatni amalga oshirishga qadar taqdim etiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkni ijaraga berishdan olgan daromadlari, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodek- siga binoan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqqa tortish tartibi asosida soliqqa tortiladi. Avtotransport vositalarini shu jumladan, birlashmalar, uyushmalar va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ija- raga topshiradigan jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan soliqni jismoniy shaxslar uchun yo‘lovchilar va yuklarni avtomobil transportida tashish bo‘yicha xizmatlarni amalga oshirishdan kelib chiqib belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘- laydilar. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari kimlar? 2. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari qanday holatda bosh- qa to‘lovlarni to‘lashi mumkin? 3. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi mezon asosida tabaqalashtiriladi? 4. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi davlat organi to- monidan belgilanadi?
5. Qat’iy belgilangan soliq miqdorini budjetga to‘lash davri qan- day?
6. Qanday holatda dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsu- lotlari bilan savdo qilinganda qat’iy belgilangan soliqni to‘lashmaydi? 7. Soliq davrida tadbirkor kasal bo‘lganda yoki oilaviy sharoit tufayli ishlamaganda soliqni to‘lashi qanday tartibda amalga oshadi? 8. Tadbirkor faoliyatini vaqtincha to‘xtatganda qanday tartibda hujjatlarni rasmiylashtiradi? 9. Jismoniy shaxs bir nechta faoliyat turi bilan tadbirkorlik faoli- yatini amalga oshirganda qanday tartibda soliq to‘laydi? 10. Tadbirkor ijaraga olingan vositalar bilan faoliyatni amalga oshirganda mol-mulkini ijaraga beruvchilar to‘g‘risida soliq idorala- riga qanday tartibda ma’lumotnoma taqdim etadi? 3.3. QO‘SHILGAN QIYMAT SOLIG‘I Hozirgi vaqtda O‘zbekiston va xalqaro soliq amaliyotida egri so- liqlarning asosiy turlaridan biri – qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob- lanadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i – har bir ishlab chiqarish bosqichida va realizatsiya jarayonida undiriladigan ko‘p qir- rali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo‘jalik faoliyatida mahsulot yetkazib beruvchilardan tovar va xomashyo sotib oladi va ulardan mahsulot yoki ish, xizmatlar ishlab chiqa- radi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va sotishda qo‘shilgan qiymat yaratiladi. Qo‘shilgan qiymat o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xiz- matlarning qiymati bilan ishlab chiqarish jarayonida iste’- mol qilingan tovarlar, xomashyolar va xizmatlarning qiy- mati o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida va keyinchalik mehnat taqsimoti natijasida ma’- lum bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab chiqa- rish va muomala jarayonidagi bir nechta bosqichlardan o‘tadi, bu bosqichlarning har birida qo‘shilgan qiymat yaratiladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini davlat budjetining daromad qismiga jalb qilish g‘oyasi dastlab XX asrning boshlarida yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya budjet amaliyotida joriy etishni 1919-yilda Vilgelm fon Simens ilgari surdi. 124
Qo‘shilgan qiymat solig‘i haqida tushuncha. Soliqning iqtisodiy mohiyati va uning joriy qilinishi
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini amaliyotga joriy etish va undirish mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo‘shilgan qiy- mat solig‘i M.Lorening taklifidan so‘ng o‘tgan 10 yildan ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda qo‘llanildi. Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i haqiqatda 1968-yildan boshlab joriy etildi. XX asrning 70-yillarida qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘ar- biy Yevropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida joriy qilindi. Buning asosiy sababi va huquqiy asosi bo‘lib, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati tomonidan hamjamiyatga a’zo mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishni tartibga solishning huquqiy me’yorlarini umumlashtirish to‘g‘risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi hisob- lanadi. Mazkur Direktiva 1977-yilda qabul qilindi va unda egri soliqlarning asosiy turi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i e’tirof etildi. Qo‘shilgan qiymat solig‘iga xos bo‘lgan muhim xusu- siyatlardan biri shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo‘lib, nafaqat ichki bozordagi tovar aylanma, balki mamlakat korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovar aylanma ham hi- soblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda, ko‘pchilik hollarda, qo‘shilgan qiymat solig‘ini «Yevropacha» soliq deb ham atashadi. Buning asosiy sabablari shundaki, birinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i dunyoda birinchi marta Yevropa davlati bo‘lgan Fransiyada joriy etildi; ikkinchidan, 1977-yilda qabul qilin- gan Direktivaga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i bir vaqt- ning o‘zida Yevropaning bir necha davlatlarida joriy etildi; uchinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Yevropadagi integratsion jarayonlarni shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. Hozirgi vaqtda qo‘shilgan qiymat solig‘i Yevropa Ittifo- qiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarning davlat budjetlarining daromadlarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va 125
Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil qiladi.
Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda soliq tushumlarining tarkibida egri soliqlarni yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy sabablaridan biri, bu mamlakatlarda soliq stavkalarini umumlashtirilganligi va soliqqa tortish bazasini o‘zaro uyg‘unlashtirilganligi hisoblanadi. Bu masalaning O‘zbekiston Respublikasi uchun amaliy aha- miyatga ega ekanligi shundaki, mamlakatimiz tovar aylan- masining sezilarli qismi Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va Qozog‘iston Respublikalariga to‘g‘ri keladi. Hozirga qadar mazkur mamlakatlar o‘rtasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalarini umumlashtirish va soliqqa tortish bazasini uyg‘unlashtirish masalasi hal qilinmagan. Bu esa, ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tashqi savdo munosabatlari- ni rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. O‘zbekiston soliq tizimida qo‘shilgan qiymat solig‘i 1992-yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq aylanma- dan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga aksiz solig‘i bilan birgalikda kiritilgan. Bu soliq oborot solig‘idan farqli ravishda faqat qo‘shilgan qiymatdan undiri- ladi. Oborot solig‘i esa bir marotaba umumiy oborotdan olinar edi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i esa ishlab chiqarish va muomala jarayonining har bir bosqichidan olinadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromad manbayi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i hozirga qadar o‘zining muhim o‘rnini va amaliy ahamiyatini saqlab kela- yapti. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli «O‘zbekiston Res- publikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich- lari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga ko‘ra 2009-yilda qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat budjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 29,7 foizni, egri soliqlar tarkibida esa 60 foizni tashkil etishi prognoz- lashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar qo‘shilgan qiymat solig‘i budjet daromadlarining asosiy manbayi ekanligini bildiradi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib, amaldagi qo- nun hujjatlariga asosan ushbu soliqni budjet oldida hisob-kito- bini amalga oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul- lanuvchi yuridik shaxslar tushuniladi. Jumladan: 126 Soliq to‘lovchilar tarkibi, soliq obyekti va soliq stavkalari 1) soliq solinadigan oborotlarga ega bo‘lgan yuridik shaxslar; 2) O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tomonidan amalga oshirilayotgan soliq solinadigan oborotlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyat yuk- latiladigan yuridik shaxslar; 3) tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar (o‘z ehtiyojlari uchun bojsiz olib kirish normalari doirasida tovarlar olib kiruvchi jismoniy shaxslar bundan mustasno); 4) oddiy shirkat soliq solinadigan oborotlarni amalga oshirayotganda zimmasiga uning ishlarini yuritish yuklatil- gan (ishonchli shaxs) oddiy shirkat shartnomasining sherigi (ishtirokchisi). Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborot- lari mustasno) hamda soliq solishning soddalashtirilgan tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishmaydi. Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ- lariga yilning navbatdagi choragi boshlanguniga qadar bir oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil etilayotgan yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar esa faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma bil- dirishga asosan ixtiyoriy asosda qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashi mumkin. Amaldagi Soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘ining obyekti bo‘lib, tovar (ish, xiz- mat)larni realizatsiya qilish oboroti hamda tovarlarning importi hisoblanadi. Tovarlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti deganda – yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) qiymati tushuniladi, ya’ni yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) uchun mablag‘i kelib tushishi davridan qat’i nazar korxona qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha budjet oldida hisob-kitoblarni amalga oshirishi shart. Soliq solinadigan import deganda esa O‘zbekiston Res- publikasining bojxona hududiga olib kirilayotgan tovarlar hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan import tovarlardan tashqari). 127
Tovarlar natural haq tarzida berilganda yoki kassa orqali o‘z xodimlariga tannarx bahosidan past qilib sotilganda soliqqa tortiladigan oborot tovarlar (ish va xizmatlar)ni ish- lab chiqarishning haqiqiy xarajatidan kam bo‘lmagan miq- dorda belgilanadi. Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti hisoblanmaydi: 1) soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan mustasno); 2) bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi to- monidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun, agar tarkibiy bo‘linmalar Soliq kodeksiga muvofiq mustaqil soliq to‘lov- chilar bo‘lmasa, mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xiz- matlar ko‘rsatilishi; 3) soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi; 4) garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy- matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan- gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi- ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli- nadigan oborotga kiritiladi; 5) yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu jumladan, tugatilganlik (bankrotlik) yoki qayta tashkil etil- ganlik munosabati bilan chiqqanda (chiqib ketganda) unga dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikka (ishtirokchiga) uning mazkur shartnoma bo‘yicha sheriklari (ishtirokchi- lari) umumiy mulkida bo‘lgan ulushi qaytarilayotganda yoki bunday mol-mulk taqsimlanganda mol-mulkni berish; 6) tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod- diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish; 7) banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi; 128
8) oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) ulushi sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmat- larni), boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlarni berish; 9) tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosi- da berish; 10) ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol- mulkni mulkdordan ishonchli boshqaruvchiga berish; 11) ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdir- da, mol-mulkni mulkdorga berish; 12) obyekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruv- chi) oladigan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qop- lash.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotish oboroti hisoblanmaydi: œ soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xiz- matlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan mustasno); œ bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomo- nidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyoj- lari (zavod ichki oboroti) uchun mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi; œ soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi; œ garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy- matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan- gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi- ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli- nadigan oborotga kiritiladi; œ tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod- diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish; œ banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi; œ va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan oborotlar. O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 1992-yilda 30 foizni tashkil qilgani holda, bugunga qadar bir necha marta o‘zgartirildi. Jumladan, 1996-yilda 17 foizni, 1997-yilda 18 foizni, ayrim oziq-ovqat mahsulot- 129 5—4777
lari turlariga (un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari) esa kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999 yilda respub- likada qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 xil stavkasi (20%, 15%, va 0%) amalda qo‘llanildi. Faqat 3 ta band, ya’ni eksport, qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga beriladigan mineral o‘g‘it va yoqilg‘i moylash materiallari hamda diplomatik vakolatxonalar va unga teng- lashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilinadigan tovar (ish va xizmat)lar «0» stavkasi bo‘yicha soliqqa tortildi. 15% li qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi esa un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va bug‘doy kabi mahsulotlarga nisbatan belgilandi. 2000-yildan hozirgi kungacha soliq Kodeksiga ko‘ra respublikamizda 20 foizli va «0» foizli stavka qo‘llanilib kelinmoqda. Umuman olganda «0» stavka deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmat- larning) qiymatiga qo‘shilgan qiymat solig‘i qo‘llanilmaydi, ya’ni «nol»ga teng degani. Quyidagilarga «0» darajali stavka bo‘yicha soliq solina- di:
œ tovarlarning, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bajariladigan ishlarning (ko‘rsatiladi- gan xizmatlarning) erkin konvertatsiya qilinadigan valu- tadagi eksportiga, shu jumladan, Mustaqil Davlatlar Ham- do‘stligi (MDH) mamlakatlariga yetkazib berilishiga, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa. Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan: Armanistonda, Tojikistonda, Turkmanistonda MDH davlatlaridan tashqariga eksport soliqqa tortilmaydi, «0» stavka ham qo‘llanilmaydi. Qozog‘istonda esa MDHdan tashqariga eksport «0» stavkada soliqqa tortiladi. Eksport qilingan tovarlarni qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliqqa tortish masalasida O‘zbekiston bilan boshqa davlatlar o‘rtasida davlatlararo bilvosita soliqlarni undirish prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan bo‘lib, ammo ratifikatsiya qilinmagan (tasdiqlanmagan) holatlarda imtiyozni qo‘llashning iloji bo‘lmaydi, ya’ni imtiyoz qo‘llash uchun qonuniy asos bo‘lmaydi. Hozirgi vaqtda Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Moldova, Rossiya, Qozog‘iston bilan ham bilvosita soliqlarni undirish prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan. Shartnomada 130
kelishilgan davlatlar bojxona hududlarida tovarlar (ish va xizmatlar) eksport qilinganda «0» stavkadagi qo‘shilgan qiy- mat solig‘ini qo‘llash ko‘zda tutilgan, shuningdek: œ chet el diplomatik vakolatxonalari hamda ularga teng- lashtirilgan vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun realizatsiya qilinayotgan tovar (ish va xizmat)larga. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Diplomatik servis xizmati tomonidan keyinchalik chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vako- latxonalarga realizatsiya qilish uchun olinayotgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shil- gan qiymat solig‘i solinadi. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda nol darajali stavka qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan chet el diplomatik vakolatxonalarining va diplomatik vakolatxonalariga teng- lashtirilgan xalqaro tashkilotlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan tasdiqlanadi: œ suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, kanalizatsiya va gaz ta’minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan kommunal xiz- matlarga; œ xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib o‘tiladigan tranzit yuklarini tashish bo‘yicha ko‘rsatiladigan xizmatlarga, jumladan, yo‘lovchilar, bagajlar va pochtani xalqaro yo‘nalishda tashish. 2006-yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga yetkazib beriladigan mineral o‘g‘itlar va yonilg‘i-moylash material- lariga «0» stavka bekor qilindi. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli) oborotlardan farqli «0» stavka qo‘llanilganda qo‘shilgan qiymat solig‘i tovarlarning tannarxiga olib borilmasdan hisobga kiritiladi. Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasidan «0» stavkada hisob- lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘ining summasi qiymati jihatidan ko‘p bo‘lsa, u holda oshiqcha summa soliq to‘lovchining boshqa soliq va to‘lovlar bo‘yicha qarzi bo‘lmagan taqdirda, unga belgilangan tartibda qaytariladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qoplash (ya’ni qaytarish) tartibi 2003-yil 13-maydagi hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va budjetga undiriladigan to‘lovlar intizo- 131
mini mustahkamlash bo‘yicha Hukumat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida»gi Nizom asosida olib boriladi. Ushbu Nizom Adliya vazirligi tomonidan 2003-yil 6-iyunda 1246-son bilan tasdiqlangan. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha salbiy qoldiqni paydo bo‘lishi muammosi, asosan, mahsulotini eksport qiluvchi yirik korxonalarda kuzatiladi. Masalan: Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinatining 1 oylik ortiqcha to‘lovi 100 mln so‘m, Navoiy tog‘-kon metallurgiya kombinatida 200 mln so‘m, Kabul Tekstaylz – O‘zbek qo‘shma korxonasida 30 mln so‘m (bu korxonada eksport jami sotilgan tovar- larning 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo «0» stavkada soliqqa tortish natijasida ortilgan mahsulotga qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblanmasligini va olingan materiallarga qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinishi oqibatida yuzaga keladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining vatani hisoblangan Fran- siyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha to‘rtta stavka amal qiladi, ya’ni standart stavka, qisqartirilgan stavka, oraliq stavka va oshirilgan stavka. Standart soliq stavkasi 19,6 foiz qilib belgilangan. Bu stavka o‘zgacha stavkalar qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan ope- ratsiyalardan tashqari barcha operatsiyalarga nisbatan qo‘llaniladi. Pasaytirilgan stavka (2,2; 5,5%) oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘pchiligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun, kitoblar va dori-darmonlar uchun amal qiladi. Shunday pasaytirilgan stavka ayrim xizmat turlariga: turizm va mehmonxona xizmatlari, yuk va yo‘lovchi tashish, tomosha tadbirlari, korxonalarning xodimlariga beriladigan ovqatlarga tegishlidir. Oraliq stavka gaz, elektr, issiq suv, ko‘mir, neft mahsulotlari, spirt, kofe kabi tovarlarni soliqqa tortish uchun qo‘llaniladi. Oshirilgan stavka (22,0%) ayrim mahsulot turlariga, jumladan, avtomobillar, kino-foto tovarlar, tamaki mahsulotlari, parfyumeriya, qimmatbaho mo‘ynalarga nisbatan qo‘llaniladi. Buyuk Britaniyada qo‘shilgan qiymat solig‘ining uchta stavkasi amal qiladi: nollik, 8 va 17,5 foiz. Nol darajasida- gi soliq stavkasi tovarlarning 17 ta guruhiga, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari, suv ta’minoti va kanalizatsiya, ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan kitoblar va qo‘llanmalar, 132
yoqilg‘i va isitish, transport vositalari, xalqaro xizmatlar, kiyim-kechak va poyabzal, xayr-ehsonlarga nisbatan qo‘llaniladi. 8 foizli stavka ta’minotning kommunal turlari borasidagi xizmatlarga nisbatan qo‘llaniladi. 17,5 foizli stavka tovarlar (ish va xizmatlar)ning barcha boshqa turla- riga nisbatan qo‘llaniladi. Ispaniya Qirolligi mamlakatida qo‘shilgan qiymat solig‘ining standart stavkasi 16 foizni tashkil etadi. Pasaytirilgan stavkalar, ya’ni 0 foizli stavka – eksport bilan bog‘liq tovar va xizmatlar uchun; 4 foizli stavka – birinchi navbatdagi zarur tovarlar uchun (non, g‘alla, sut, tuxum, mevalar, sabzavotlar, kitoblar, gazetalar, dori-darmonlar, munitsipial uylar, nogironlar uchun mashinalar va h.k.); 7 foizli stavka – oziq-ovqat mahsulotlari, uy-joy qurilishi, transport, turizm uchun, 28 foizli stavka esa zeb-ziynat buyumlari va avtomobillar bo‘yicha belgilangan. Rossiya Federatsiyasida qo‘shilgan qiymat solig‘i 20 foiz, 10 foiz va 0 foizli qilib belgilangan. 0 foizli stavka tovarlar (ish va xizmatlarning) ayrim turlariga, 10 foizli stavka – oziq-ovqat va bolalar tovarlariga, 20 foizli stavka esa tovarlar (ish va xizmatlar)ning boshqa turlariga nisbatan qo‘llaniladi. 1 Qo‘shilgan qiymat solig‘idan boshqa soliq turlariga nisbatan ko‘proq imtiyozlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular Soliq kodek- sida to‘rt guruhga bo‘lib berilgan. Ular: 1) soliqdan ozod etiladigan tovarlarni (ishlarni, xizmat- larni) realizatsiya qilish oboroti (208-modda); 2) soliqdan ozod qilinadigan moliyaviy xizmatlar (209- modda); 3) soliqdan ozod etiladigan sug‘urta xizmatlari (210- modda); 4) soliqdan ozod etiladigan import. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan quyidagi tovarlarni (ish- larni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari ozod etila- di: — davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda boshqa vakolatli tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan, davlat boji va yig‘imlar undiriladigan xiz- matlar; 133
Soliq imtiyozlari 1 Abdurahmonov O. Xorijiy mamlakatlarda soliq tizimlari. O‘quv qo‘llanmasi. — T.: TDIU nashr., 2003. — maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tar- biyalashga doir xizmatlar; — bemorlar va keksalarni parvarish qilishga doir xiz- matlar;
— dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xiz- matlari, diniy ashyolarni realizatsiya qilish, diniy tashkilot- lar hamda birlashmalarning udumlar va marosimlar o‘tkazishga doir xizmatlari; — protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlar, shu jumladan, ularni ishlab chiqaruvchilar tomonidan realizatsiya qilinayotgan buyum- lar va inventarlar, shuningdek, nogironlarga ko‘rsatilayot- gan ortopedik protezlash xizmatlari, protez-ortopediya buyumlari va nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlarni ta’mirlash hamda ulardan foydalanishga doir ishlar bo‘yi- cha xizmatlar; — davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab chiqarish ustaxonalarining mazkur muassasalar tomonidan realizatsiya qilinadigan mahsulotlari; — pochta markalari (kolleksiya qilinadiganlaridan tash- qari), markali otkritkalar, konvertlar; — aloqa tashkilotlarining pensiya va nafaqalar to‘lash bo‘yicha xizmatlari; — budjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy- tadqiqot va innovatsiya ishlari. Ushbu imtiyozni olish uchun tegishli moliya organining budjetdan mablag‘lar ajratish to‘g‘risidagi xulosasi asosdir; — shahar yo‘lovchilar transportining xizmatlari (taksi- dan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari), shu- ningdek, temiryo‘l va umumiy foydalanishdagi avtomobil transportida (taksidan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari) shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashish xizmatlari; — oliy, o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlari- da, shuningdek, kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarda ta’lim berishning haq evaziga o‘qitishga doir qismi bo‘yicha xiz- matlar;
— vakolatli davlat organiga saqlab turish uchun topshi- rilgan qimmatbaho metallar; — chet el havo kemalariga xizmat ko‘rsatish yuzasidan bevosita O‘zbekiston Respublikasi aeroportlarida va O‘zbe- 134
kiston Respublikasining havo bo‘shlig‘ida amalga oshi- riladigan xizmatlar, shu jumladan, aeronavigatsiya xiz- mati; — sanatoriy-kurort, sog‘lomlashtirish, turistik-ekskur- siya xizmatlari va bolalar dam olish oromgohlarining xiz- matlari, shuningdek, jismoniy tarbiya va sport muassa- salarining tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xizmat- lari.
— gidrometeorologiya va aerologiya ishlari; — geologiya va topografiya ishlari; — O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining, uning tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarning hamda O‘zbekiston Milliy axborot agentligining asosiy faoliyatiga doir mahsulot va xizmatlar; — O‘zbekiston Respublikasi hududidan eksport qilina- yotgan tovarlarni tashish, yuklash, tushirish, qayta yuklash, ekspeditsiya qilishga doir xizmatlar, ishlar; — nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia- tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar tashkil etuvchi yuridik shaxs- lar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlar (ishlar, xiz- matlar), bundan vositachilik, savdo, tayyorlov, ta’minot- sotish faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha realizatsiya qilish oborotlari mustasno; — O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bo‘yicha xalqaro va chet el hukumat moliya tashkilotlari tomonidan berilgan qarzlar (kreditlar) yuridik shaxslar oladigan, shuningdek, grantlar hisobiga olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar); — uy-joy fondini saqlash va ta’mirlash yuzasidan aholi- ga ko‘rsatilayotgan xizmatlar; — aholini elektr energiyasi bilan ta’minlash; — davlat tilini va davlat tilida ish yuritishni o‘rgatish xizmatlari; — o‘zi yetishtirgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti; — ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlov bo‘lin- malari xizmatlari; — va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan oborotlar. Moliyaviy xizmatlarning quyidagi turlari qo‘shilgan qiy- mat solig‘idan ozod etilgan: 135
— to‘lovlar, o‘tkazmalar, qarz majburiyatlari, cheklar va to‘lov vositalari bilan bog‘liq operatsiyalar, inkasso bo‘yicha operatsiyalar; — milliy valuta va chet el valutasi bilan bog‘liq opera- tsiyalar; — qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar) bilan bog‘liq operatsiyalar; — akkreditivlar ochish va ularga xizmat ko‘rsatish; — pul mablag‘larini konvertatsiya qilish bo‘yicha ope- ratsiyalar; — chet el valutasi bilan ayirboshlash operatsiyalarini tashkil etish; — kassa operatsiyalari (banknot va tangalarni qabul qilib olish, berish, qayta hisoblab chiqish, maydalab berish, almashtirish, saralash va saqlash); — forfeyting va faktoring operatsiyalari; — lombard operatsiyalari (garovga qo‘yilgan mol-mulk- ka qisqa muddatli kreditlar berish); — jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larining oboroti;
— va boshqa oborotlar. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan sug‘urta xiz- matlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 1) sug‘urta bozorining professional ishtirokchisi quyi- dagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi: a) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofot- lari;
b) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar bo‘yicha vositachilik haqi va tantyemalar; d) sug‘urta agenti, sug‘urta va qayta sug‘urta brokeri, syurveyyer hamda sug‘urta bozorining boshqa professional ishtirokchilarining xizmatlari uchun vositachilik haqi; e) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar bo‘yicha sug‘urta to‘lovlari ulushining qayta sug‘urtalovchi- lar tomonidan to‘lanadigan to‘lovini; f) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha uchinchi shaxslardan subrogatsiya (regress) tartibida talab qilish bo‘yicha daro- madlar;
g) sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari (ak- tuariylar, ajasterlar, syurveyyerlar, assistans xizmatlari va 136
shu singarilar) ko‘rsatgan xizmatlardan olinadigan daro- madlar;
h) qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha depo mukofotlariga hisoblangan hamda qayta sug‘urta qildi- ruvchi tomonidan qayta sug‘urtalovchiga o‘tkazilgan foiz- lar;
i) hayotni sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta qildiruvchilar taqdim etgan zayomlardan olinadi- gan daromadlar; j) sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investi- tsiya faoliyatidan olinadigan daromadlar, shu jumladan, sug‘urta rezervlari va sug‘urta fondlari mablag‘larini investitsiyalashdan olinadigan daromadlar; k) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha franshizlarni qoplashdan olinadigan daromadlar; l) qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchiga o‘tgan, sug‘urta qildiruvchining (naf oluvchining) yetkazilgan zarar uchun javobgar shaxslardan talab qilish huquqini realiza- tsiya qilishdan olinadigan daromadlar; m) qayta sug‘urta qilish shartnomalari muddatidan ilgari tugatilgan taqdirda, ular bo‘yicha sug‘urta mukofotlarining qaytarib berilgan qismi summalari; n) bevosita sug‘urta faoliyatini amalga oshirishdan oli- nadigan boshqa daromadlar; 2) sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) quyidagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi: a) sug‘urta to‘lovi (sug‘urta tovoni); b) preventiv tadbirlar o‘tkazish uchun beriladigan mab- lag‘lar;
d) sug‘urta qilish shartnomasi zararsiz amal qilishi uchun sug‘urtalovchi to‘laydigan mablag‘lar; e) sug‘urta qilish shartnomasiga muvofiq boshqa mab- lag‘lar.
Tovarlarni import qilishda quyidagi hollarda qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi: 1) jismoniy shaxslar tomonidan tovarlarni bojsiz olib kirishning bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida tas- diqlangan normalari doirasida olib kirilayotgan tovarlar; 2) chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga teng- lashtirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun, shuningdek, ushbu vakolatxonalarning diplomatik va ma’- 137
muriy-texnik xodimlari, shu jumladan, ularning o‘zlari bilan birga yashayotgan oila a’zolari shaxsiy foydalanishi uchun mo‘ljallangan tovarlar; 3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo- nidan belgilangan tartibda insonparvarlik yordami tariqasi- da olib kirilayotgan tovarlar; 4) davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xayriya yordami maqsadida, shu jumladan, texnik ko‘mak ko‘rsatish maqsadida olib kirilayotgan tovarlar; 5) davlatlar, hukumatlar va xalqaro tashkilotlar tomoni- dan berilgan grant mablag‘lari hisobidan olib kirilayotgan tovarlar; 6) dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyumlari, shuningdek, dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyum- lari ishlab chiqarish uchun olib kirilayotgan xomashyo; 7) O‘zbekiston Respublikasi hududiga qonun hujjatlari- ga muvofiq tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha olib kirilayot- gan texnologik asbob-uskunalar, shuningdek, butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlar, agar ularni yetkazib berish texnologik asbob-uskunalarni yetkazib berish kontrakti shartlarida nazarda tutilgan bo‘lsa. Import qilingan texno- logik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e’tiboran uch yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi imtiyoz qo‘llanilgan butun davr uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklangan holda bekor qili- nadi; 8) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida olib kiriladigan mol-mulk; 9) vakolatli davlat organining yozma shakldagi tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operator- lari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositala- rini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vosi- talari; 10) bolalar poyabzali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar o‘z ishlab chiqarishida foydalanish uchun olib kirayotgan xomashyo, materiallar va yarim mahsulot. 138
Soliq qonunchiligiga asosan qo‘- shilgan qiymat solig‘ini hisobla- nishi soliq to‘lovchilarning olib borayotgan xo‘jalik operatsiya- lariga bog‘liq ravishda soliqqa tortiladigan bazani aniqlash- ning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Tovarlar sotilganda, ish va xizmatlar bajarilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Respublikamizda qo‘shilgan qiymat solig‘i joriy etilgandan buyon soliqni hisoblashning ikki turdagi usuli amal qilgan, ya’ni ishlab chiqarilgan tovarlarni jo‘natish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish usuli yoki hisobvaraq-fak- tura usuli hamda ulgurji va chakana savdo, vositachilik xiz- mati ko‘rsatish sohalarida hisobdan chiqarish usuli qo‘llanilgan. Bunda qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan baza narxlar farqi sifatida, ustama va mukofot haqi sum- masi sifatida aniqlanib, shu summadan soliq hisoblangan. 1992-yildan 1994-yilga qadar savdo va umumiy ovqat- lanish korxonalari qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lib hisoblanar edi. 1994-yildan ular budjetga qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda solig‘i o‘rniga yalpi daromad solig‘i hamda mol-mulk solig‘ini to‘laydigan bo‘lishdi. Keyingi davrlarda soliq hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish) usuli asta-sekin «hisobga olish — hisobvaraq» usuliga aylanib bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish) usuli faqat vositachilik va «O‘zdonmahsulot» DAK tizimi tarkibiga kiradigan, birlamchi ishlovdan keyingi don, qo‘shimcha mahsulot va chiqindilarni sanoatdan donni qayta ishlashga sotishni amalga oshiradigan korxonalar uchun qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda «hisobga olish — hisob-faktura» usuli qo‘llaniladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning «hisobga olish — hisob-faktura» usulining mohiyati shundaki, kor- xona budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasi ishlab chiqarilgan mahsulotlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq miqdoridan shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sotib olingan xomashyo, materiallar uchun to‘langan soliq miq- dorini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirishga hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan xomashyo, materiallar, shu jumladan, import qilingan 139
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tartiblarining o‘ziga xos xususiyatlari tovarlarga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i sum- masi qabul qilinadi. Quyidagi shartlarni bajargan holda hisobga olish amalga oshiriladi: œ birinchidan, bu hisobot davrida tovar va xizmatlar haqiqatda sotib olingan bo‘lishi kerak; œ ikkinchidan, ular bo‘yicha tovar yetkazuvchidan hisob-faktura to‘ldirilgan bo‘lishi; œ uchinchidan, ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ish- latilgan bo‘lishi kerak. Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni sotishda qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash. Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun olingan asosiy vosita va nomoddiy aktivlari korxonaning buxgalteriya balansida mol yetkazib beruvchiga to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi bilan birga yozilib, kirim qilinadi. Agar balansdagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, sotish bahosi bilan qoldiq qiymat o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda, agar korxona asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni qoldiq qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan obyekt bo‘lmaydi va budjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqaruvchi va uni oldi-sotdi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning alohida tar- tibi mavjud. Vositachilik xizmatlari ko‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Vositachilik xizmatlari bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda «yalpi foyda» (che- girish) usuli qo‘llaniladi. Ushbu usulning mohiyati shunda- ki, soliq baho farqi, ustama va mukofotlar sifatida olingan daromaddan hisoblanadi. Budjetga soliq to‘lashda hisoblan- gan soliq summasi ushbu daromadni olishga sarflanadigan xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiga kamaytiriladi. Demak, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini vositachilik korxonalari mukofotlar summasidan hisoblay- dilar.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish. Umumdavlat soliqlarini to‘lovchi korxonalarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning amaldagi mexanizmi soliqni ishlab chiqarish jarayonida paydo bo‘lgan yangidan yaratilgan qiy- 140
matdan to‘lanishini ko‘zda tutadi. Qo‘shilgan qiymat ikki marotaba soliqqa tortilmaydi. Respublikamizda 1998-yildan Soliq kodeksi joriy etilishi bilan birga hisobvaraq-fakturalar kiritilgan bo‘lib, u ki- rimdagi soliq summasini hisobga olish uchun asosiy hujjat hisoblanadi. Ammo amaliyotda bu tartib o‘zining vazifasini to‘laqonli bajara olmadi, chunki bu davrda budjetga to‘la- nadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi yetkazib beri- ladigan mahsulotga hisoblangan soliq summasi bilan bevosita ishlab chiqarishga sarflangan material resurslarga hisoblangan soliq summasi o‘rtasidagi farqi sifatida aniqla- nar edi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi 1999-yilga qadar amaliyotda qo‘llanilib kelindi va uning ayrim kam- chiliklari mavjud edi. Jumladan: œ ishlab chiqarishga sarflangan paytda xomashyo va materiallarga hisoblangan soliq summasini budjet bilan hisob-kitobda chegirilishi – korxonalarning oborot mablag‘larini cheklanishiga olib keldi; œ qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobvaraq faktura asosida hisoblanish mexanizmi ishlamadi, chunki amalda hisob- varaq fakturada ko‘rsatilgan soliq summasi budjetga hisob- ga olib borishda asos bo‘lmadi; œ bunday hisoblash tartibi xalqaro soliq amaliyotidagi qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga zid kelardi. Ushbu holatlar tahlil qilinib, 1999-yildan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash mexanizmi o‘zgartiril- di va xalqaro amaliyotga qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga moslashtirildi. Quyida qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning taqqoslama usuli keltirilgan (3.4.1-jadval). 1999-yildan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning yangi tartibini joriy etilishi uni hisoblashning soddalashti- rilgan mexanizmini qo‘llanilishiga olib keldi, ya’ni hisob- varaq faktura usulining ishlab ketishini ta’minladi va bunda material resurslarining ishlab chiqarishga sarflanishidan qat’i nazar, hisobot davrida sotib olingan material resurslarga to‘langan soliq summasi hisobvaraq faktura asosida budjet bilan hisob-kitobga olib boriladigan bo‘ldi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi korxonalarning oborot mablag‘larini chetlanishini keskin kamaytiradi. 141
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yi- cha hisob-kitoblarni (5-ilova) korxona ortib boruvchi yakun bilan ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi Davlat soliq idoralariga har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktir- masdan va yil yakunlari bo‘yicha yillik moliyaviy hisobotni topshirish muddatida qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchi- lari hisoblangan mikrofirma va kichik korxonalar yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hiobot topshirilgan muddatda taqdim etadi. Soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisob- kitoblari bilan bir vaqtda hisobot davri mobaynida olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar reyestrini ham taqdim etadilar. Hisobvaraq-fakturalar reyestrining shakli davlat soliq qo‘mitasi tomonidan belgi- lanadi. Hisobotlarni o‘z vaqtida topshirmaslik korxona va kor- xonaning mansabdor shaxslariga nisbatan Davlat soliq ido- 142
100 20 100 20 50 10 50 10 200 40 200
40 X 30 Õ 20 (40—100) (40—20) 3.4.1-jadval Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning 1999-yildan joriy etilgan usulining taqqoslama tahlili (raqamlar shartli) ¹ Ko‘rsatkichlar 1999-yilga qadar 1999-yildan keyin oborot oborot
qo‘shil- gan
qiymat solig‘i
qo‘shil- gan
qiymat solig‘i
1. 2. 3. 4. Hisobot davrida sotib olingan xomashyo, materiallar Ishlab chiqarishga ishlatilgan xomashyo, materiallar Tovarlar (ish va xizmat- lar)ni sotish oboroti, ya’ni soliqqa tortiladigan oborot Budjetga hisoblangan soliq summasi Qo‘shilgan qiymat solig‘ini budjetga to‘lash va hisob-kitob- larni taqdim etish mud- datlari. Hisobvaraq- faktura va uni to‘ldirish tartibi
ralari tomonidan moliyaviy va ma’muriy jazo choralarini qo‘llanishiga olib keladi. Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig‘ini soliq hisobini topshirgan kundan kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy sotish oborotidan kelib chiqib to‘laydi. Agar korxona hisoblangan soliq summasini budjetga o‘z vaqtida o‘tkazib bermasa, bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul xodimlari tomonidan hisoblangan soliq sumasiga nisbatan kechiktirilgan har bir kun uchun 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. Bunda korxona rahbariyatiga nisbatan ma’muriy chora qo‘llanilmaydi. 1998-yil 1-yanvardan O‘zbekistondagi barcha korxo- nalar va tashkilotlar uchun, shu jumladan, soliqqa tortish- ning alohida tartibi o‘rnatilgan kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari hamda qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan korxonalar ham tovarlarni sotgan- da, ish va xizmatlar ko‘rsatganda hisobvaraq-fakturani to‘ldirishi qonun asosida shart qilib belgilandi. Hisobvaraq-faktura mahsulot yetkazib beruvchi tomonidan tovarlarni yuklab jo‘natilishi, ish va xizmatlar ko‘rsatilishi sanasi (kuni)dan kechiktirmasdan yoziladi. Hisobvaraq-fakturada — uning tartib raqami va yozilgan sanasi, jo‘natiladigan tovarlar bo‘yicha shartnomalar raqa- mi va sanasi hamda soliq to‘lovchi va xaridorning nomi, manzili, STIRi va shu kabi rekvizitlari ko‘rsatiladi. Jadvalli shaklni to‘ldirishda quyidagilarni qayd etish kerak (6-ilova): œ 1-ustunda tovarlar (ish va xizmatlar) nomi; œ 2-ustunda tovarlarning o‘lchov birligi (dona, metr, kg, va hokazo); œ 3-ustunda yuklab jo‘natiladigan tovarlarning miqdori yoki soni; œ 4-ustunda tovarlarning shartnoma bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘isiz narxi; œ 5-ustunda tovarlarning jami yetkazib berish qiymati (qo‘shilgan qiymat solig‘isiz); œ 6-ustunda qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi, agar qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lsa chiziqcha tortib qo‘yiladi; œ 7-ustunda jo‘natilayotgan tovarlar bo‘yicha tegishli stavkalarga ko‘ra hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;
143 œ 8-ustunda jo‘natilayotgan tovarlarning qo‘shilgan qiy- mat solig‘i bilan hisoblangan summasi. Soliq kodeksiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lov- chisi bo‘lmagan, shuningdek, qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lashdan ozod qilingan oborotni amalga oshirayotgan yuridik shaxslar 6- va 7-ustunga «Qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiz» degan shtampini qo‘yishadi, agar shtamp bo‘l- masa qo‘lda yozib qo‘yishadi va 8 ustunni to‘ldirishmay- di.
Agarda korxona aksiz osti tovarlar ishlab chiqarsa unda hisobvaraq-fakturaga qo‘shimcha ustunlar kiritiladi va ushbu ustunlarda aksiz stavkasi va summasi aks ettiriladi (chunki aksiz summasi ham qo‘shilgan qiymat solig‘iga tor- tiladi). Hisobvaraq-faktura korxona rahbari va bosh hisobchisi tomonidan imzolanadi hamda muhr bilan tasdiqlanadi. Hisobvaraq-faktura yetkazib beruvchi korxona tomo- nidan 2 nusxada to‘ldiriladi, 1-nusxasi xaridorga beriladi va u xaridorga qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini belgilangan tartibda hisobga kiritish uchun huquq beradi, 2-nusxasi esa korxonaning o‘zida qoladi. Ta’kidlash joizki, bevosita aholiga pullik xizmatlar (ish- lar)ni ko‘rsatadigan korxonalar uchun tovarlar (ishlar, xiz- matlar)ni sotishda kassa cheki yoki xizmatlar ko‘rsatilishi (ishlar bajarilishi)ni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar hisob- varaq-faktura hisoblanadi. Bunda bu hujjatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘i ajralib turishi lozim. O‘z mahsulotlarini (tovarlarini, ishlarini, xizmatlarini) uzluksiz yetkazib beradigan korxonalar bo‘yicha hisob- varaq-fakturalar iste’molchilarga hisobvaraqni rasmiy- lashtirish bilan bir vaqtda, lekin bir oyda bir martadan kam bo‘lmagan tarzda yoziladi. Bunda hisobvaraq-fakturalar- ning yozilishi mahsulot sotilgan hisobot davrida amalga oshiriladi. Banklar uchun, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilin- gan operatsiyalar bajarilganda, hisobvaraq-faktura bo‘lib mijoz shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma hisoblanadi. Lizing operatsiyalari bo‘yicha lizing beruvchilar uchun hisobvaraq-faktura bo‘lib lizing obyektini qabul qilish-top- shirish dalolatnomasi hisoblanadi. Bunda tegishli hujjatlar (lizingning tarkibiy qismi hisoblanadigan lizing to‘lovlari jadvali; hisobvaraq; lizing to‘lovlarini to‘lash bo‘yicha lizing 144
oluvchiga taqdim etiladigan bildiruvnoma va hokazo) bilan rasmiylashtiriladigan har bir lizing to‘loviga qo‘shimcha hisobvaraq-faktura yozilmaydi. Agar lizing shartnomasi lizing beruvchiga qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish- ni nazarda tutsa, bunda mazkur xizmatlarga belgilangan tartibda hisobvaraq-faktura yoziladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan sug‘urta xiz- matlarini ko‘rsatishda, hisobvaraq-faktura o‘rniga birlamchi hujjat bo‘lib quyidagi hujjatlar: — sug‘urta korxonalari uchun — sug‘urta polisi; — sug‘urta agentlari uchun — sug‘urta polisi va shart- noma topshirig‘i (agentlik bitimi); — sug‘urta brokerlari uchun — sug‘urta polisi va shart- noma topshirig‘i hisoblanadi. Ishlar (qurilish, ta’mirlash-qurilish, loyiha-qidiruv, ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlar) bajarish yoki xizmatlar (transportga doir, mol-mulkni ijaraga berish, aloqa xizmat- lari va boshqalar) ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan korxo- nalar ham hisobvaraq-faktura yozishi shart. Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan elektr energiyasi, suv, gaz, aloqa xizmatlari, kommunal xizmatlar, temir- yo‘lda tashishlar, bank operatsiyalari, shuningdek, tovar- larni (ishlarni, xizmatlarni) uzluksiz yetkazib berishni amal- ga oshirayotgan soliq to‘lovchilar hisobot davrining oxirgi kunida bir marta hisobvaraq-faktura yozadi. Agar ishlar bajaradigan korxonalarda buyurtmachiga imzo chekish uchun taqdim etiladigan, bajarilgan ishlar (qilingan xarajatlar) qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotnoma — hisobvaraq-fakturada yoki hujjatda hisobvaraq-fakturaning belgilangan shaklida aks ettirilgan barcha majburiy rekvizit- lar ushbu hujjatda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi ko‘rsatilgan yoki qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmaganlar uchun «Qo‘shilgan qiymat solig‘isiz» yozuvi (shtampi) qo‘yilgan holda mavjud bo‘lsa, bunda mazkur hujjatlar hisobvaraq- fakturaga tenglashtiriladi va bunday korxonalar qo‘shimcha ravishda hisobvaraq-faktura yozmasligi mumkin. Import qilinadigan tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat soli- g‘i to‘lovchilari bo‘lib, tovarlarni import qiladigan yuridik shaxs- 145 Import tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tartibi
lar, shuningdek, boj to‘lamasdan o‘z ehtiyojlari uchun me’yoridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxs- lar hisoblanadi (demak, jismoniy shaxslar ham bevosita qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lishi mumkin). Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining bojxona qonunlariga binoan belgilangan bojxona rejimlariga muvofiq O‘zbekiston hududiga import qilinadigan tovarlar hisoblanadi. Tovar deganda iste’molga mo‘ljallangan va qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar tushuniladi. Import tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblab chiqarish uchun asos bo‘lib, bojxona qonunchiligi- ga muvofiq belgilanadigan bojxona qiymati hisoblanadi. Tovarlar importi bo‘yicha soliq solinadigan oborot haj- miga bojxona qiymati bilan bir qatorda bojxona boji sum- masi va aksiz solig‘i summasi (aksiz osti tovarlar bo‘yicha) kiritiladi. Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i quyidagi formula orqali hisoblanadi: S QQS = Bu yerda: S QQS
– qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi; IQTBQ – import qilinadigan tovarlarning bojxona qiy- mati; BBS – bojxona boji summasi; AS – aksiz solig‘i; QQS
ST – qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi. Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i 20 foizli stavka bo‘yicha to‘lanadi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra quyidagilar qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi: œ xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglash- tirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun mo‘ljal- langan tovarlar; œ jismoniy shaxslarning boj to‘lamasdan olib kirish me’yorlar doirasida import qilinadigan tovarlar (tovarlarni olib kirish me’yori Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori asosida belgilanadi); œ O‘zbekiston Respublikasi hududiga tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar yuz berganda olib kiriladigan tovarlar, 146
(IQTBQ + BBS + AS) x QQS ST 100 shuningdek, davlatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xay- riya maqsadlarida olib kiriladigan tovarlar; œ O‘zbekiston Respublikasi hududiga investitsiya das- turiga kiritilgan ustuvor obyektlarni jihozlash uchun hamda hukumat kafolati bilan xorijiy kreditlar hisobiga moliya- lanadigan investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun olib kiriladigan texnologik uskunalar; œ import bo‘yicha olib kelinadigan dori-darmonlar va tibbiy buyumlar; œ chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning ustav kapitaliga chet ellik investorlar tomonidan ulush sifatida olib kirilayotgan texnologik jihozlar; œ va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan import tovar- lar. Tovarlar respublika hududiga import qilinishida qo‘shil- gan qiymat solig‘i bojxona deklaratsiyasi qabul qilinishiga qadar yoki u bilan bir vaqtda to‘lanadi. Agar bojxona deklaratsiyasi belgilangan muddatda topshirilmasa qo‘shil- gan qiymat solig‘ini to‘lash muddatlari bojxona deklara- tsiyasi topshirish muddati tugagan kundan boshlab hisoblab chiqariladi. Jismoniy shaxslar soliqni naqd pul bilan bojxona organi posti kassasiga belgilangan tartibda to‘lashlari mumkin. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘langan summalari hududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraqlariga kirim qilinib, keyin ular respublika budjeti daromadlariga qayd etiladi. Bojxona organlari 3 kun muddat ichida undirilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini respublika budjetiga o‘tkazadilar. O‘zbekiston Respublikasi hudu- diga ishlar, xizmatlarni import qiluvchi yuridik shaxslar ana shu import qilinadigan ishlar, xiz- matlarga qo‘shilgan qiymat soli- g‘i to‘lovchilar hisoblanadi. Tuzilgan shartnomalar (kontraktlar)ga muvofiq res- publika hududiga import qilinadigan ishlar va xizmat- lar qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt hisobla- nadi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i ishlar, xizmatlar bajarilganligi dalilini tas- diqlovchi hujjatlar (dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki 147
Import qilinadigan ishlar, xizmatlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tartibi boshqa hujjatlar) asosida quyidagi formula bo‘yicha hi- soblab chiqariladi: C qqs
= S x N/100, bu yerda: S qqs
— qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi; S — dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki boshqa hujjat- larga ko‘ra tasdiqlanadigan, import qilinadigan ishlar, xiz- matlar qiymati; N — qo‘shilgan qiymat solig‘ining foizdagi stavkasi. Realizatsiya qilinadigan joyi O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi rezident- lari tomonidan import qilinadigan ishlar, xizmatlar import qilinadigan ishlar, xizmatlar deb tan olinadi. Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq qo‘shilgan qiymat solig‘idan quyidagilar ozod qilinadi: œ O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tuzilgan shartno- malar (bitimlar) bo‘yicha xalqaro va hukumatga qarashli xorijiy moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlar bergan qarzlar va grantlar hisobiga yuridik shaxslar, shu jumladan, O‘zbe- kiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan yuridik shaxs- lar tomonidan olib kirilayotgan ishlar, xizmatlar; œ budjet tashkilotlari buyurtmalari bo‘yicha budjet mablag‘lari hisobiga O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan ishlar va xizmatlar. Soliq kodeksi amalga kiritilguniga qadar qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari asosida soliq to‘lovchilarga taqdim etilgan soliq imtiyozlari ular taqdim etilgan muddat tugaguniga qadar saqlanib qoladi. Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i 20 (yigirma) foiz stavka bo‘yicha to‘lanadi. Bajarilgan ishlar, xizmatlar dalili tasdiqlangan kundagi Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta hisoblangan ishlar, xiz- matlar qiymatidan kelib chiqqan holda amalda ishlar baja- rilganini, xizmatlar ko‘rsatilganini tasdiqlaydigan hujjatlar asosida import qilinadigan ishlar va xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i milliy valuta (so‘m)da hisoblab chiqariladi. Montaj qilish, ishga tushirish, sozlash, maslahatlar, o‘qitish va boshqa ishlar, xizmatlarga doir import qilinadi- gan ishlar va xizmatlarga, olib kelinadigan uskunalarga doir xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i tuzilgan shartnomalar 148
(kontraktlar)ga muvofiq belgilangan mazkur ishlar, xizmat- larning qiymati asosida hisoblab chiqariladi. Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovi ana shu ishlar, xizmatlarni import qiluvchi shaxs yozib bergan hamda unda «import qilinadi- gan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi to‘lovi» degan yozuv bitilgan to‘lov topshiriqno- masi asosida amalga oshiriladi. Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i amalda ishlar, xizmatlar bajarilgan kundan boshlab 5 kun ichida budjetga to‘lanadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i faqatgina milliy valuta — so‘mda to‘lanadi. Import qilinadigan ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobi ishlar, xizmatlar importi amalga oshiril- gan hisobot oyidan keyingi oyning 15-sanasidan kechiktir- masdan, belgilangan shaklda oylar bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi soliq organiga taqdim etiladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate- riallar – 6500. 2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 13200. Yechilishi: 1. Korxona hisobot davrida jo‘natilgan tovarlari bo‘yi- cha imtiyozga ega bo‘lmaganligi bois jami realizatsiyadan soliq to‘laydi, ya’ni: Sqqs = Stob x SS / 100 = 13200 x 20 %= 2640 ming so‘m (bu yerda, Sqqs – iste’molchilardan undiriladigan soliq summasi; Stob – soliqqa tortiladigan oborot; SS – soliq stavkasi). 2. Budjetga o‘tkazilishi lozim bulgan soliq summasini aniqlash uchun hisobot davrida qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan xarid qilingan xomashyo va materiallar uchun to‘lan- gan qo‘shilgan qiymat solig‘ini ayirishimiz lozim, ya’ni: Tqqs = 6500 x 20 % =1300 ming so‘m. 3. Budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan soliq summasi hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar bo‘yicha hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘idan xarid qilingan xomashyo va 149
materiallar uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘ining chegirmasiga teng, ya’ni: SBqqs = Sqqs – Tqqs = 2640 – 1300 = 1340 ming so‘m. 2-masala. Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lgan qayta ishlash korxonasi joriy yilda quyidagi ko‘rsatkichlarga ega:
œ mahsulotni sotishdan tushgan tushum – 1400 ming so‘m; œ
xi – 250 ming so‘m; œ tekinga tannarxi bo‘yicha 120 ming so‘mlik mahsulot berilgan; œ olingan jarima summasi – 25 ming so‘m; œ bankdan olingan foizlar – 10 ming so‘m; œ 300 ming so‘m korxona tomonidan nomoddiy aktivlar sotilgan (boshlang‘ich narxi – 500 ming so‘m, to‘plangan amortizatsiya – 320 ming so‘m); œ nolikvid xomashyo zaxiralari sotishdan tushgan tu- shum – 87 ming so‘m, ularning tannarxi – 75 ming so‘m. Hisobvaraq-fakturada olingan qo‘shilgan qiymat solig‘i: œ xomashyo uchun – 320 ming so‘m; œ ishlab chiqarish inshootlarini ijaraga berishdan – 150 ming so‘m; œ uyali aloqadan – 70 ming so‘m. Aniqlang: Joriy davrda davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i necha so‘mga teng? 3-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate- riallar — 2500. 2. Xarid qilingan asosiy vositalar — 4500. 3. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati — 13000. 4. Asosiy vositalar realizatsiyasi — 900. 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati — 400. Yechilishi: 1. a) Sqqs = Stob x SS/100 = 13000 x 20 % = 2600 ming so‘m; b) asosiy vositalar realizatsiyasida qo‘shilgan qiymat 150
solig‘i asosiy vositalarning realizatsiyasi va eskirish qiymati o‘rtasidagi farqdan hisoblanadi, ya’ni: Sqqs = Tq x SS / (SS+100) = 500 x 20 / (20+100) = 83.3 ming so‘m. (Bu yerda. Tq – qo‘shilgan qiymat solig‘i ham hisobga olingan tovar qiymati.) Sqqs = 2600 + 83.3 = 2683.3 ming so‘m. 2. Tqqs = 2500 x 20 % = 500 ming so‘m. O‘z iste’moli uchun xarid qilingan asosiy vositalar uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi hisobga olinmaydi, balki asosiy vositaning qiymati sifatida kirim qilinadi, shuning uchun 3500 ming so‘mga xarid qilingan asosiy vositalar qiymatidagi qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob- ga olinmaydi. 3. Bqqs = Sqqs – Tqqs = 2683.3 – 500 = 2183.3 ming so‘m.
4-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate- riallar – 2220. 2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati qo‘shil- gan qiymat solig‘i bilan – 4500; — shundan, eksport – 2500. 5-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate- riallar – 2500. 2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 3700. — shundan erkin almashtiriladigan valutaga eksport – 1800.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Qo‘shilgan qiymat qanday tarkib topadi? 2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i ilk bor qaysi davlatda, kim tomoni- dan joriy etilgan? 3. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat budjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 4. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qanday shaxslar to‘laydi? 5. Qo‘shilgan qiymat solig‘i obyekti qanday aniqlanadi? 6. Soliqqa tortiladigan oborot deganda nimani tushunasiz? 151
7. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalari va ularni qo‘llash tartibi qanday?
8. Nollik stavka qaysi tovarlar (ish va xizmatlar)ga nisbatan qo‘llaniladi? 9. Qanday tovarlar va mahsulotlar (ishlar xizmatlar) qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘ladi? 10. Nollik stavka bilan imtiyoz o‘rtasida qanday tafovutlar mavjud?
11. Hisobvaraq-fakturalar qanday to‘ldiriladi va unda qo‘shilgan qiymat solig‘i qaysi punktlarda ko‘rsatiladi? 12. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash va hisobotni taqdim etish tartibi qanday? 13. Import tovarlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i qaysi formula orqali aniqlanadi? 14. Import qilinadigan ish va xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash formulasini aniqlang. 3.4. AKSIZ SOLIG‘I O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992- yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan birgalikda oborot solig‘i va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni chegaralab olgan va u bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat- larga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarak- terga ega bo‘lib, faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘l- laniladi. Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan ba- zada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovar- lar qiymatining bir qismini egri soliq sifatida budjetga un- dirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat budjeti daro- madlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, jum- ladan, davlat budjetining soliqli daromadlari tarkibida 2000- yilda 22,8 foizni, 2001-yilda 26,3 foizni, 2002-yilda 28,8 foizni, 2003-yilda 31,1 foizni tashkil etgani holda 2006-yilgi davlat budjeti daromadlarida uning ulushi 19 foizni, 2009- yilda esa 14,4 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan. Aksiz solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ulushining pasayish tendensiyasiga ega ekanligi shu bilan izohlanadiki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka- masining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-son «Bozorni iste’- 152
Aksiz solig‘ining iqtisodiy mohiyati va budjet daromadlarida tutgan o‘rni mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarini o‘zaro munosabat- larini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaro- riga asosan «O‘zDEUavto» aksionerlik jamiyatining ishlab chiqarayotgan avtomobillari (Lasetti, Neksiya, Damas, Matiz), billurdan qilingan mahsulotlar, mebel, video va audioapparatura hamda kumushdan yasalgan pichoq va sanchqilarga hisoblangan aksiz soliqlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, iste’mol tovarlarining assortimentini ko‘pay- tirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish uchun korxonalarning o‘z ixtiyorlarida qoldiriladigan bo‘ldi. Shu- ning hisobiga hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi davlat budjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda. Aksiz solig‘i to‘liq respublika budjetining daromadlar qis- miga kelib tushadi va uning soliq yuki iste’molchilar zim- masida bo‘ladi. Aksiz solig‘ini to‘lovchilari bo‘- lib, mulk shaklidan va soliqqa tortishning qanday tartibi o‘rna- tilganligidan qat’i nazar aksizosti tovarlarni ishlab chiqa- ruvchi va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy shirkat aksiz to‘lanadi- gan tovarlarni ishlab chiqarganda oddiy shirkat shartno- masining oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuk- latilgan sherigi aksiz solig‘ini to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol- mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol- mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan alohida korxonalar tushu- niladi. Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi ope- ratsiyalar aksiz solig‘i solinadigan obyekt hisoblanadi: 1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu jumladan: — tovarni sotish (jo‘natish); — garov bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan taqdirda, garovga qo‘yilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish; — aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish; — aksiz to‘lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan ish haqi hisobiga yollangan xodimga qonun hujjatlarida 153 Aksiz solig‘i to‘lovchilar. Soliq obyekti va bazasi nazarda tutilgan hollarda topshirish yoki hisoblangan divi- dendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirok- chisiga) topshirish; — aksiz to‘lanadigan tovarlarni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga (ishlarga, xiz- matlarga) ayirboshlash uchun topshirish; 2) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida yoxud oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish; 3) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ishtirokchisiga (muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki yuridik shaxs qayta tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati bilan topshirish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi doirasida ishlab chiqarilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning shart- noma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan ulushi ajratib berilgan yoki bunday mol-mulk taqsimlangan taqdirda topshirish; 4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ulush qo‘shish asosida qayta ishlashga topshirish, shuningdek, ulush qo‘shish asosida xomashyo va materiallarni, shu jumladan, aksiz to‘lanadigan xomashyo va materiallarni qayta ishlash mah- suli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi tomonidan qayta ishlashga berilgan xomashyo va material- larning mulkdoriga topshirish; 5) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz to‘lanadigan tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun topshirish; 6) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublika- sining bojxona hududiga import qilish. Tekinga beriladigan aksizlanadigan mahsulot bo‘yicha quyidagilar soliq solish obyekti bo‘lib hisoblanadi: — aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan alkogolli mahsulot, tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, vino bo‘yicha — sotilgan mahsulot hajmi natu- ra ifodasida; — boshqa aksizlanadigan mahsulotlar bo‘yicha soliq to‘lovchida tovarni berish paytida shakllangan narxlar dara- jasidan kelib chiqib hisoblangan, biroq mazkur aksizlanadi- gan tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha haqiqatda shakllangan xarajatlardan past bo‘lmagan qiymat. 154
Quyidagi aksizosti tovarlarga aksiz solig‘i solinmaydi: 1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqa- ruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga, bun- dan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomoni- dan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlarning ayrim turlari mustasno; 2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib ketilishi sharti bilan «bojxona hudu- dida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovar- lardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni topshirishga; 3) tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisalar yoki avariyalar yuz berganda yordam ko‘rsatish uchun, insonparvarlik yordami va beg‘araz texnik ko‘mak sifatida, shuningdek, xayriya maqsadlari uchun aksiz to‘lanadigan tovarlarni davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga import qilishga; 4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respub- likasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan tovarlarni olib kirish normalari doirasida jismoniy shaxslar tomonidan import qilishga; 5) vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini serti- fikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import qilishga. Aksizlanadigan tovarlar uchun soliq solish bazasi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: œ aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, konyak, aroq va boshqa alkogolli aroq mahsulotlari, filtrli va filtrsiz sigaretalar, neft mahsulotlari (benzin, dizel yoqilg‘isi va aviakerosin) bo‘yicha — sotilgan mahsulotning natural ko‘rinishidagi hajmi; œ aksiz solig‘i to‘lanadigan boshqa mahsulotlar (zargar- lik buyumlari, kumushdan qilingan oshxona buyumlari, tabiiy gaz, suyultirilgan gaz, «O‘zDEUavto» aksiyadorlik jamiyati avtomobillari) bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i hisobga olmagan holda, shartnomaviy narxlar 155
bo‘yicha yuklab jo‘natilgan tovarning qiymatiga foiz hisobi- da.
Buyurtmachi tomonidan beriladigan xomashyodan mah- sulotga aksiz solig‘ini hisoblash chog‘ida aksiz solig‘i soli- nadigan mahsulotni sotishga doir aylanma quyidagicha belgi- lanadi:
— aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan mahsu- lot bo‘yicha tayyor mahsulotning fizik hajmidan kelib chiqib; — boshqa mahsulotlar bo‘yicha tayyor mahsulotni ish- lab chiqarishga doir ishlar qiymatidan va buyurtmachi tomonidan beriladigan xomashyo qiymatidan kelib chiqib. Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz osti tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qa- rori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazir- ligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomoni- dan belgilangan tartibda yetkaziladi. 2008-yilda aksizosti tovarlarga belgilangan soliq stavkalari quyidagilardan ibo- rat:
156 Aksiz solig‘i stavkalari, xorijiy davlatlar tajribasi 3.5.1-jadval O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan aksizli tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i STAVKALARI 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-dekabrdagi PQ-744-sonli qarori.
Tovarlar nomi Soliq stavkasi Aksiz solig‘ini hisobga olgan holda sotish narxlarida tovarlar qiy- matiga nis- batan foizlarda Bir o‘lchov birligiga so‘mlarda 1 2
1. Etil spirti (1 dal. uchun) 2. Vino ( 1 l. tayyor mahsulot uchun) 1 3. Konyak, aroq va boshqa alkogoli mahsu- lotlar (1 dal. tayyor mahsulot uchun) 1 1410 3000 11300
157 1 2 3 4. Tarkibida foizlarda hajmiy ulushda etil spirti (alkogol) bor pivo (1 litr tayyor mah- sulot uchun): 1 — 4,5 gacha (hisobga olinadi) — 4,5 dan yuqori – 6,0 gacha (hisobga oli- nadi)
— 6,0 dan yuqori 5. O‘simlik (paxta) yog‘i (1 tonna uchun): 1 — oziq-ovqat yog‘i (salomas va «O‘zbe- kiston» yog‘ini ishlab chiqarish uchun ish- latiladigan yog‘dan tashqari); — texnik moy (kislota miqdori 0,3 mg KON/g dan yuqori, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga qo‘shishga yaroqsiz bo‘lgan) 6. Sigaretalar (1000 dona uchun): 1 — filtrli — filtrsiz, papiroslar 7. Zargarlik buyumlari 8. «O‘zDEUavto» AJ ishlab chiqargan avto- mobillari 2 9. Kumushdan ishlangan oshxona anjomlari 10. Qimmatbaho metallar 2 11. Neft mahsulotlari: — benzin A-76, AI-80 (1 tonnasiga) — benzin AI-91, AI-92, AI-93 (1 tonnasiga) — benzin AI-95 (1 tonnasiga) — dizel yoqilg‘isi (1 tonnasiga) — aviakerosin (1 tonnasiga) 12. Tabiiy gaz 2 (aholiga sotiladigan tabiiy gaz hajmi bundan mustasno), eksport bilan birga
13. Ishlab chiqarish korxonalari tomonidan sotiladigan suyultirilgan gaz («Uztransgaz» AK mintaqalararo unitar korxonalari tomo- nidan aholiga sotiladigan gaz hajmi bundan mustasno) 2 , eksport bilan birga 1000 1300
2200 495000**
329000 5206
1476 148000
163000 188000
130000 18700
25 29 11 25 26
Ayrim rivojlangan davlatlarda, masalan, Fransiyada aksizlar tovarlarning natural birligiga nisbatan qat’i stavkalarda belgilab qo‘yilgan. Jumladan, 1 litr vino uchun aksiz solig‘ining stavkasi 22 santimni, 1 litr shampan vinosi uchun 55 santimni, 1 litr pivo uchun esa 19,5 santimni tashkil qiladi. 1 AQSHda aksiz soliqlari Federal ahamiyatga ega bo‘lgan soliq hisoblanadi. Lekin ularning davlat budjeti daromad- larining hajmidagi salmog‘i nisbatan kichik. Aksiz solig‘i tamaki va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Aksiz solig‘ining stavkasi 10 foizni tashkil etadi. Buyuk Britaniyada aksiz soliqlari egri soliqlarning tar- kibida salmog‘iga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘idan keyin- gi o‘rinni egallaydi. Aksiz solig‘i yoqilg‘i, alkogol va ta- maki mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10 foizdan 30 foiz- gacha oraliqda tebranadi. 158
*a) Basharti aksiz solig‘i prognozlari bajarilsa hamda unga doir boqi- mondalar mavjud bo‘lmasa, qonun hujjatlariga muvofiq aksiz solig‘i sum- masi quyidagi miqdorlarda «O‘zvinosanoat-xolding» xolding kompaniyasi- ni rekonstruksiya qilish va rivojlantirish fondi hisobraqamiga yo‘naltiri- ladi: — vinoga (1 dal tayyor mahsulot uchun) belgilangan stavkadan – 410 so‘m; — konyak, aroq va boshqa algokol mahsulotlar (1 dal tayyor mahsu- lot uchun) belgilangan stavkadan — 710 so‘m. b) konyak, aroq va boshqa alkogol mahsulotlari hajmiy ulushida etil spirti 40 foizdan yuqori bo‘lsa, aksiz solig‘i stavkasi (1 dal tayyor mahsu- lot uchun) 18620 so‘m miqdorida belgilanadi. ** Aksiz solig‘i Davlat budjetiga 1 tonna uchun 440 550 so‘m stavka bo‘yicha, qolgan qismi esa Moliya vazirligi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tasdiqlangan Nizomga muvofiq Yog‘-moy oziq- ovqat sanoati uyushmasining maxsus hisobraqamiga o‘tkaziladi. Izohlar: 1. Qat’iy miqdorda belgilangan aksiz solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan narxlarning dinamikasi hamda mahsulotning sotilishi hajmidan kelib chiqqan holda yil mobaynida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. 2. «O‘zDEUavto» AJ avtomobillari, tabiiy va suyultirilgan gazga hamda qimmatbaho metallarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar va uni to‘lash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan kelishilgan holda belgilanadi. 1 Tohir Malikov. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. — T.: 2002. — 15-b. Germaniyada aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning asosiy qismi Federal budjetga o‘tkaziladi, faqat pivoga nis- batan joriy qilingan aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlar federal budjetga kelib tushmaydi. Aksiz solig‘ining stavkalari tovar- larning noto‘g‘ri birligiga nisbatan foizlarda va «yevro»da belgilangan. Masalan, sug‘urta bitimlari bo‘yicha aksiz solig‘ining stavkasi sug‘urta polisi summasining 12 foiz miqdorida belgilangan. Shampan vinosiga nisbatan bel- gilangan soliq stavkasi 0,75 litr uchun 2 yevroni tashkil qiladi.
Rossiya Federatsiyasida 2001-yilning 1-yanvaridan boshlab, Soliq kodeksining 2-qismini kuchga kiritilishi munosabati bilan aksizlarni qo‘llash doirasi sezilarli daraja- da kengaytirildi, ya’ni an’anaviy aksiz solig‘i to‘lovchilar qatoriga ulgurji savdo tashkilotlari ham kiritildi. Rossiya Federatsiyasida aksiz solig‘ining davlat budjeti daromadlarining manbayi sifatidagi roli juda muhim bo‘lib, u aksiz soliqlari bo‘yicha tushum summalarini Federal bud- jet daromadlari tarkibidagi salmog‘ini yuqori ekanligida namoyon bo‘ladi. Masalan, 2003-yilda aksiz solig‘i bo‘yi- cha tushumlarning Rossiya Federal budjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 9,6 foizni tashkil qildi. 1 Alkogolli mahsulot bo‘yicha. Alkogolli mahsulot bo‘yicha bel- gilangan tartibga muvofiq bud- jetga to‘lanadigan aksiz solig‘i summasi belgilangan stavkalar bo‘yicha hisoblab yozilgan soliq summasi bilan «O‘zvi- nosanoat-xolding» xolding kompaniyasi (XK) maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladigan soliq summasi o‘rtasidagi ayirma sifatida belgilanadi. «O‘zvinosanoat-xolding» XKga o‘tkaziladigan aksiz solig‘ining miqdori, shuningdek, mazkur tartib tatbiq eti- ladigan alkogolli mahsulotlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi. Alkogolli mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar ularga xizmat ko‘rsatadigan bankda «O‘zvinosanoat-xol- ding» XKga o‘tkaziladigan, belgilangan stavka bo‘yicha hisoblab chiqilgan aksiz solig‘ini to‘lashga doir maxsus 159 Alohida tovarlar bo‘yicha budjetga to‘lanadigan aksiz soliqini hisoblab chiqishning xususiyatlari 1 Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷. ïîä ðåäàêöèåé ïðîô. Ì. Â. Ðîìàíîâñêî- ãî è ïðîô. Î. Â. Âðóáëåâñêîé. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. ÏÈÒÅÐ, 2003. — ñ. 190. hisobvaraq ochadilar, hisoblangan soliq korxonaning ko‘r- satilgan hisobvarag‘iga har o‘n kunda, aksiz solig‘ini to‘lash muddatlaridan kechiktirmay o‘tkaziladi. «O‘zvinosanoat-xolding» XKga tegishli bo‘lgan aksiz solig‘i summasi, basharti korxona alkogolli mahsulotga doir aksiz solig‘i bo‘yicha to‘lovlarning belgilangan prognozlari- ni bajargan va unda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha boqi- mandalar mavjud bo‘lmasa, kompaniyaning maxsus hisob- varag‘iga yo‘naltiriladi. Tuman (shahar) davlat soliq xizmati organlarining rah- barlari korxonalarga biriktirilgan moliya inspektorlari bilan, ular bo‘lmaganida esa tuman (shahar) hokimiyatlari moliya bo‘limlarining rahbarlari bilan hamkorlikda hisobot oyining yakunlari bo‘yicha hisobot oyidan keyingi oyning 5-kuniga qadar aksiz solig‘i bo‘yicha to‘lovlar prognozlarining baja- rilganligi hamda umuman olganda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha budjet oldida boqimandaning bor-yo‘qligi to‘g‘ri- sida dalolatnoma tuzadilar. Dalolatnomalarning ko‘chirma nusxalari hisobot oyidan keyingi oyning 15-kuniga qadar Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim eti- ladi. Aksiz solig‘i bo‘yicha belgilangan to‘lovlar prognozlari bajarilgan hamda umuman olganda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha budjet oldida boqimandalar bo‘lmagan taqdirda korxona hisobvarag‘ida to‘plangan summa, xizmat ko‘rsa- tadigan bank uchun asos bo‘lib hisoblanadigan dalolatno- maga asosan, hisobot oyidan keyingi oyning 5-kunidan kechiktirmay korxona tomonidan «O‘zvinosanoat-xolding» XKning quyidagi maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladi: 20210000100192291004 STIR 200626156 MFO 00439, Toshkent sh., «Savdogarbank» Amaliyot boshqarmasi (OPERU).
Korxona tomonidan aksiz solig‘i bo‘yicha belgilangan to‘lovlar prognozlari bajarilmagan hamda umuman olganda uning ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha budjet oldida boqi- mandalari bo‘lgan taqdirda, yetishmayotgan summa dalo- latnomaga asosan korxonaning hisobvarag‘ida to‘plangan summa hisobidan budjetga undiriladi, to‘plangan summa- ning qolgan qismi esa dalolatnomaga, asosan, «O‘zvino- sanoat-xolding» XKning maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Aksiz solig‘ini o‘tkazishning belgilangan tartibiga rioya etilishi ustidan nazorat qilish Qoraqalpog‘iston Respublikasi 160
moliya vaziri, viloyatlar hokimiyatlari moliya boshqar- malarining boshliqlari, Toshkent shahar hokimiyati moliya Bosh boshqarmasi boshlig‘i, davlat soliq xizmati va xizmat ko‘rsatadigan banklar hududiy organlarining rahbarlari, shuningdek, «O‘zvinosanoat-xolding» XK korxonalariga Moliya vazirligi tomonidan biriktirilgan moliya inspektor- larining zimmasiga yuklanadi. O‘simlik (paxta) yog‘i bo‘yicha. Belgilangan tartibga muvofiq oziq-ovqatda ishlatiladigan o‘simlik (paxta) yog‘i bo‘yicha, bundan salomas va «O‘zbekiston» yog‘ini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan yog‘ mustasno, budjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ining summasi bo‘lib umumbelgi- langan stavka bo‘yicha hisoblab chiqilgan soliq summasi bilan maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladigan soliq summasi o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda aksiz solig‘i summasi, korxona tomonidan belgi- langan prognoz ko‘rsatkichlari bajarilgan va o‘simlik (pax- ta) yog‘i bo‘yicha aksiz solig‘iga doir boqimandalar mavjud bo‘lmagan taqdirda, maxsus hisobvaraqqa yo‘naltiriladi. Maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladigan aksiz solig‘ining miqdori O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan tasdiqlanadi. Tozalangan o‘simlik (paxta) yog‘i ishlab chiqaradigan korxonalar ularga xizmat ko‘rsatadigan bankda belgilangan miqdorda hisoblab chiqarilgan aksiz solig‘ini to‘lash bo‘yicha alohida hisobvaraq ochadilar, u korxonaning ko‘rsatilgan hisobvarag‘iga har o‘n kunda, aksiz solig‘ini to‘lash muddatlaridan kechiktirmay o‘tkaziladi. Davlat soliq xizmati tuman organlarining rahbarlari korxonalarga biriktirilgan moliya inspektorlari bilan ham- korlikda, ular bo‘lmagan taqdirda esa tuman (shahar) hoki- miyatlarining moliya bo‘limlari rahbarlari bilan hamkorlik- da hisobot oyining yakunlari bo‘yicha, hisobot oyidan keyingi oyning 3-kunidan kechiktirmay, aksiz solig‘i bo‘yicha boqimanda yoki ortiqcha to‘lov summasini aniq ko‘rsatgan holda prognoz ko‘rsatkichlarining bajarilganligi to‘g‘risida dalolatnoma tuzadilar. Aksiz solig‘i bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlari bajarilgan va unga doir boqimanda bo‘lmagan taqdirda korxonaning maxsus hisobvarag‘ida to‘plangan summa dalolatnoma asosida hisobot oyidan keyingi oyning 5-kunidan kechiktir- may maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladi. 161 6—4777
Belgilangan prognoz ko‘rsatkichlari bajarilmagan yoki aksiz solig‘i bo‘yicha boqimanda bo‘lmagan taqdirda yetishmayotgan summa dalolatnoma asosida korxona hisobvarag‘ida to‘plangan summa hisobiga budjetga undi- riladi, to‘plangan summaning qolgan qismi esa maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladi. O‘simlik (paxta) yog‘i ishlab chiqaruvchi korxonalar- ning maxsus hisobvaraqlarida to‘plangan pul mablag‘lari qat’ian maqsadga ko‘ra ishlatiladi, ya’ni maxsus hisob- varaqqa o‘tkaziladi. Soliq solishdan bo‘shatib olingan mablag‘lardan maq- sadga ko‘ra foydalanilmaganda korxonalar qonun hujjatla- riga muvofiq javobgar bo‘ladilar. Har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 6-kunidan kechiktirmay, maxsus hisobvaraqda to‘plangan mablag‘lar konvertatsiyaga yo‘naltiriladi. Konvertatsiyalangan mab- lag‘lar ikki bank kuni mobaynida hukumat kafolati bilan jalb etilgan kreditlarni so‘ndirishga yo‘naltirilishi kerak. Soliq solishdan bo‘shatib olingan mablag‘lardan maqsadga ko‘ra foydalanilmaganda korxonalar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladi. Har chorakda, hisobot choragidan keyingi oyning 10- kunidan kechiktirmay, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga belgilangan miqdorda hisoblab chiqarilgan aksiz solig‘ining kelib tushishi va ko‘rsatilgan mablag‘larni kre- ditlarni so‘ndirishga yo‘naltirish to‘g‘risida hisobot taqdim etiladi. Aksiz solig‘ini o‘tkazishning belgilangan tartibiga rioya etilishi ustidan nazorat qilish Qoraqalpog‘iston Respublikasi moliya vaziri, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalarining boshliqlari, Davlat soliq xizmati hudu- diy organlarining rahbarlari, shuningdek, Moliya vazirligi- ning o‘simlik yog‘i ishlab chiqaruvchi korxonalarga birikti- rilgan moliya inspektorlari zimmasiga yuklanadi. Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi- larga aksiz solig‘i solinmaydi: œ aksizlanadigan tovarlarni eksportga yetkazib berish, bundan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan ayrim tovarlar ro‘yxati mustasno; œ salomas va «O‘zbekiston» yog‘ini ishlab chiqarishda foydalaniladigan paxta yog‘ini yetkazib berish. 162
Aksiz solig‘i bo‘yicha imtiyozlar Aksiz to‘lanadigan tovarlar olinayotganda yoki O‘zbe- kiston Respublikasining bojxona hududiga import qilina- yotganda, agar mazkur tovarlardan keyinchalik aksiz to‘la- nadigan tovarlar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida foydalanilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi hududida to‘langan aksiz solig‘i summasi chegirib tashlanadi. Chegirma soliq davrida realizatsiya qilingan aksiz to‘la- nadigan tovarlar hajmiga to‘g‘ri keladigan aksiz to‘lanadi- gan tovar (xomashyo) hajmidan kelib chiqqan holda aniq- langan aksiz solig‘ining hisobvaraq-fakturada yoki bojxona yuk deklaratsiyasida ko‘rsatilgan summasiga nisbatan amal- ga oshiriladi. To‘lovchilar tomonidan sotish- ning haqiqiy hajmidan kelib chiqib hisoblab chiqarilgan aksiz solig‘i summasi budjetga quyi- dagi muddatlarda to‘lanadi: — joriy oyning 13-kunidan kechiktirmay — joriy oy- ning birinchi o‘n kunligi uchun; — joriy oyning 23-kunidan kechiktirmay — joriy oy- ning ikkinchi o‘n kunligi uchun; — keyingi oyning 3-kunidan kechiktirmay — hisobot oyining qolgan kunlari uchun. Tovarga ilova qilinadigan hujjatlarda ko‘rsatilgan mahsulot yuklab jo‘natilgan kun sotish kuni bo‘lib hisob- lanadi.
O‘n kunlik to‘lovlar bo‘yicha aksiz solig‘ining kelib tushgan summasi Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilarning shaxsiy hisobvaraqlarida bir vaqtda soliqni «Hisoblab yozish» va «To‘lash» ustunlarida aks etti- riladi. Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitob ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladi: œ korxonalar tomonidan (mikrofirmalar va kichik kor- xonalardan tashqari) — hisobot oyidan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmasdan har oyda, belgilangan shaklda, unga soliq solinmaydigan aylanmalar summalari rasshif- rovkasi ilova qilingan holda; œ mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan — bi- rinchi chorak, yarim yillik va 9 oy yakunlari bo‘yicha, o‘n kunliklarga taqsimlagan holda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmasdan, yil yakunlari bo‘yicha 163
Aksiz solig‘ini to‘lash va hisob-kitoblarni taqdim etish tartibi, muddatlari
esa belgilangan shaklda, yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida. Dam olish (ishlanmaydigan) yoki bayram kuniga to‘g‘ri keladigan aksiz solig‘ini to‘lash muddatlari, tegishincha, hisob-kitobni taqdim etish muddatlari ham dam olish yoki bayram kunidan keyingi birinchi ish kuniga ko‘chiriladi. Hisobot davri mobaynida o‘n kunlik to‘lovlar bilan ki- ritilgan aksiz solig‘i summalari tegishli hisobot davri uchun hisob-kitob bo‘yicha hisoblab chiqarilgan soliq summasida hisobga olinishi kerak. Ortiqcha kiritilgan aksiz solig‘i summalari bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga kiritiladi yoki uning yozma arizasi olin- gan kundan boshlab Davlat soliq xizmati organi tomonidan 30 kun ichida to‘lovchiga qaytariladi (agar budjetga boshqa soliq turlari bo‘yicha qarz mavjud bo‘lmasa). O‘zbekiston Respublikasi hudu- diga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan tovarlarga O‘zbekis- ton Respublikasi Prezidentining qaroriga ko‘ra ro‘yxatlar va stav- kalar bo‘yicha aksiz solig‘i soli- nadi. Aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i boj- xona xizmatlari tomonidan so‘mlarda undiriladi va har 5 kunda respublika budjetiga kirim qilinadi. Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz solig‘ining hisobi va uning budjetga kelib tushishi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizma- tining hududiy boshqarmalari amalga oshiradi. Respublika hududiga aksiz to‘lanadigan tovarlarni olib kiruvchi, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar, shuningdek, jismoniy shaxslar aksiz solig‘ini to‘lovchilar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish uchun soliq solish obyekti bo‘lib bojxona yuk deklaratsiyasining 45-ustunida ko‘rsatilgan, tovarning bojxona rasmiylashtiru- vi paytida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha so‘mlarda qayta hisoblangan tovarning boj- xona qiymati hisoblanadi. 164
Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan alohida turdagi tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini to‘lash tartibi
Aksiz solig‘i summasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: S x A/100, bu yerda: S — bojxona qiymati; A — aksiz solig‘i stavkasi. Pivo, alkogolli va tamaki mahsulotlariga aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish uchun soliq solinadigan oborot quyidagi formula bo‘yicha belgilanadi: O = S x 100/ (100-A), bu yerda: O — soliq solinadigan oborot; S — bojxona qiymati; A — aksiz solig‘i stavkasi. Aksiz solig‘i summasi quyidagi formula bo‘yicha belgi- lanadi:
O x A/100, bu yerda: O — soliq solinadigan oborot; A — aksiz solig‘i stavkasi. Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan alohida turdagi tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i summasi tovarning bojxona qiymatidan foizlarda yoki bir birlik o‘lchovi uchun AQSH dollarlarida belgilanadi. «O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz solig‘i olin- maydigan tovarlarning jismoniy shaxslar tomonidan olib kirilishi bo‘yicha belgilangan normalar»ga ko‘ra jismoniy shaxslar tomonidan olib kiriladigan, aksiz solig‘iga torti- ladigan tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i tatbiq etilmaydi. Majburiy ravishda markalanadigan, olib kiriladigan aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar aksiz markalarini xarid qilish chog‘ida kontrakt (bayonot berilgan) qiymatidan hisoblangan aksiz solig‘i summasining 100 foizini to‘laydilar, bunda aksiz markalarining nominal qiymati aksiz solig‘i summasidan ortiq miqdorda to‘lanadi, mablag‘lar belgilangan tartibga ko‘ra respublika budjetiga kirim qilinadi. Markalangan, aksiz to‘lanadigan tovarlar olib kirilganda aksiz solig‘i summasi bojxona qiymatidan kelib chiqib qayta hisoblanadi. 165
O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan tovarlarga aksiz solig‘ining summasi respublika budjetiga 26-bo‘limining 11-paragrafiga kirim qilinadi. Davlat bojxona qo‘mitasi hududiy bojxona boshqar- malarining qaroriga ko‘ra to‘lovchiga, tovarlarning bojxona rasmiylashtiruvi sanasidan boshlab 2 oydan oshmaydigan muddatga aksiz solig‘ini kechiktirib yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash taqdim etilishi mumkin. Ortiqcha kelib tushgan aksiz solig‘i summasi o‘ttiz kun ichida qaytarilishi yoki kelgusi to‘lovlar hisobiga kiritilishi kerak. Ular to‘langan yoki undirilgan paytdan boshlab bir yil davomida to‘lovchi ortiqcha to‘langan yoki undirilgan aksiz solig‘i summalari qaytarilishini talab qilib, murojaat etishi mumkin. Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish bojxona organlariga quyidagi hujjatlarni taqdim etish bilan amalga oshiriladi: œ to‘lovchining yozma arizasi, unda ortiqcha to‘lash yoki undirish sabablari ko‘rsatiladi, shuningdek, pul mablag‘lari qaytarilishi kerak bo‘lgan to‘lovchining bank rekvizitlari beriladi; œ aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish va undirish uchun asos bo‘lgan bojxona yuk deklaratsiyasi; œ ijrosi to‘g‘risida bank belgisi qo‘yilgan, aksiz solig‘ining tegishli summalarini to‘lashga oid to‘lov hujjati; œ tovarlar (ishlar, xizmatlar) chegaradan haqiqatda olib o‘tilgani to‘g‘risida chegara bojxonasining belgisi qo‘yilgan (zarur hollarda) tovarga ilova qilinuvchi hujjatlar. Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish umumiy tushumlar hisobiga amalga oshiriladi. Tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar ishlab chiqarilishi, import qilinishi, saqlanishi, tashilishi va sotilishi ustidan davlat nazoratini o‘rnatish, shuningdek, aksiz solig‘i to‘liq undirilishi, ko‘rsatilgan tovarlarni yashirincha ishlab chiqarish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib ke- lishning oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 14-avgustdagi 285-son «O‘zbekiston Respublikasi hududida tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarga aksiz markalarini joriy etish tartibi to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 1996-yil 1-oktabrdan bosh- 166
Aksiz markalari lab O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan va uning hududiga olib kelinadigan tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarni, pivodan tashqari, majburiy tarzda belgilangan namunadagi aksiz markalari bilan markalash joriy etildi va ularni aksiz markalarini yopishtirmasdan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelish, tashish (xalqaro tranzitdan tashqari), saqlash va sotish taqiqlandi. Aksiz tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar respub- lika budjetiga nominal qiymati bo‘yicha buyurtma berila- yotgan aksiz markalari miqdorining butun summasini to‘lagach, davlat soliq inspeksiyalariga turlari bo‘yicha aksiz markalarining zarur miqdorini xarid qilishga buyurtma- noma topshiradilar. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari soliq inspeksiyalarining aksiz markalariga doir kelib tushgan buyurtmanomalarini hudud bo‘yicha umumlashtiradilar va qonunchilikda belgi- langan tartibda Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim etadilar, bunda ishlab chiqaruvchi korxonalar ular buyurtirgan miq- dorda aksiz markalarining nominal qiymatini to‘plashgani- ni tasdiqlaydilar. Kelayotgan yilga buyurtmanoma umuman yil bo‘yicha, choraklarga taqsimlagan holda beriladi. Aksiz markalarini bosish uchun buyurtmanomani «Davlat belgisi» Davlat ishlab chiqarish birlashmasi (DICHB)ga joylashtirishni O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi amalga oshiradi. Importchilar, shu jumladan, aksiz tovarlarini O‘zbe- kiston Respublikasiga olib keladigan jismoniy shaxslar buyurtmanomani Davlat bojxona qo‘mitasining Qoraqal- pog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hududiy organlariga topshiradilar. Bu organlar taqdim etil- gan buyurtmanomalar asosida, yuqorida keltirilgan tartibga o‘xshab, aksiz tovarlari uchun aksiz markalariga yig‘ma buyurtmanoma tuzadilar va belgilangan tartibda Davlat bojxona qo‘mitasiga taqdim etadilar. Davlat soliq inspeksiyalari va Davlat bojxona qo‘mita- sining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Tosh- kent shahridagi hududiy organlari aksiz markalari sotishni belgilangan shaklga binoan ana shu markalarni xarid qilish- ga doir buyurtmanoma – hisob-kitobga muvofiq «Paxta- bank»ning mintaqaviy bo‘linmalari orqali amalga oshiradi- lar.
167 «Paxtabank»ning mintaqaviy bo‘linmalari aksiz marka- larini:
œ tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarning mahalliy ishlab chiqaruvchilariga – aksiz markalarining nominal qiymati to‘langanidan keyin; œ tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar importchilariga – nominal qiymati bo‘yicha aksiz markalari to‘liq to‘langanidan va aksiz solig‘i to‘liq hajmda to‘lan- ganidan keyin beradilar. Ishlab chiqaruvchilar va importchilar nominal qiymati bo‘yicha xarid qiladigan aksiz markalari uchun pul mab- lag‘lari respublika budjetiga kiritiladi va aksiz solig‘ini to‘lash chog‘ida aksiz markalarining qiymati hisobiga olin- maydi.
Aksiz markalarining nominal qiymatini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi «Davlat belgisi» DICHB hisob-kitoblari bo‘yicha tasdiqlaydi. «Davlat belgisi» DICHBning aksiz markalarini ishlab chiqarishga doir xarajatlarini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublika budjeti mablag‘lari hisobiga ularning nominal qiymati doirasida qoplaydi. Respublikadan tashqariga eksport qilinadigan: œ respublika hududiga bojsiz savdo do‘konlari uchun olib kelinadigan; œ O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ruxsati bo‘lganda ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelinadigan; œ O‘zbekiston Respublikasi hududiga xalqaro tranzit bo‘yicha olib kelinadigan va olib chiqish uchun mo‘ljallan- gan;
œ jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi hududiga O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida bel- gilangan aksizsiz olib kelish me’yorlari doirasida olib keli- nadigan (jo‘natiladigan) aksizosti tovarlari majburiy tarzda markalanmaydi. Respublika hududida ishlab chiqariladigan va import qilinadigan pivo O‘zbekiston Respublikasining aksiz marka- lari bilan markalanmaydi. Respublikaga ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelin- gan aksiz tovarlari, ular ko‘rgazmalar yakunlanganidan keyin O‘zbekiston Respublikasi hududida sotilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi aksiz markalari bilan majburiy 168
tarzda markalanishi kerak va ular bo‘yicha umumiy belgi- langan tartibda aksiz solig‘i to‘lanadi. Aksiz markalari ishlab chiqariladigan va import qili- nadigan aksiz tovarlarining turlariga bog‘liq ravishda harfiy va raqamli belgilar bilan markalanadi hamda quyidagi turlarga bo‘linadi: — IM – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududiga import bo‘yicha olib kelingan; — O’Z – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududida ishlab chiqarilgan; — 98 – dastlabki ikki belgi – aksiz markasi bosib chiqarilgan yil; — 01 yoki 001 – keyingi ikki yoki uchta belgi – ishlab chiqaruvchi korxonalarga (importchilarga) tegishlicha tamaki mahsuloti yoki alkogolli ichimlik bo‘yicha beriladi- gan kod raqamlari; — 4 raqam belgisi aksiz markalarida tamaki mahsuloti- ni bildiradi; — 5 raqam belgisi aksiz markalarida alkogolli mahsu- lotni bildiradi; — 98 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz tovarlari mayda turkumlar bilan olib kelinganligini anglatadi; — 99 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar musodara qilin- gan aksiz tovarlarini anglatadi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan aksiz solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Korxonaning hisobli bahosi – 2200. 2. Mahsulot uchun belgilangan soliq stavkasi – 25%. Yechilishi: Aksiz solig‘i quyidagicha aniqlanadi: As = O x A / 100 = (2200 x 25) / 100 = 550 ming so‘m yoki As = 2750 – 2200 = 550 ming so‘m. 2-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan aksiz solig‘i va qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m). 1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va materi- allar –3800. 169
2. Korxonaning hisobli bahosi – 7000. 3. Mahsulot uchun belgilangan soliq stavkasi – 11%. 3-masala. 40 ming butilka (0,5l dan) aroqni sotishda aksiz solig‘i summasini hisoblang, agarda aroqdan spirtning hajmi 40% ni tashkil etsa. Aksiz solig‘i summasini hisoblang? 4-masala. Yuridik shaxs O‘zbekiston Respublikasi boj- xona hududiga 1 mln. dona sigaretani import qilmoqda. Mazkur sigaretalardan bojxonada to‘lanadigan aksiz solig‘ini aniqlang. Markalanadigan, import qilinadigan tamaki mahsulot- lariga aksiz solig‘i quyidagicha hisoblanadi: 170 10 ming
AQSH dollari
Tovarning nomlanishi Mahsulot birligi
uchun narxi,
AQSH doll.
1 mln. dona uchun bojxona qiymati
Stavka Summa
Aksiz stavkalari va summasi Filtrli
sigaretalar Kurs
1:1300 0,03
30,0 ming AQSH
doll.* 39000
ming so‘m
1 mln. dona
1000 donasiga
10 AQSH dollari
Soliq solinadigan baza 5-masala. Alkogolli mahsulot bo‘yicha budjetga to‘la- nadigan aksiz solig‘i hisob-kitobiga doir. 420
400 450
11300 11300
— — — 3000 ¹ Ko‘rsatkichlar Konyak Aroq
Vino 1. 2. a) b) 3. Tayyor mahsulotning fizik haj- mi Aksiz solig‘i stavkasi (tayyor mahsulotning 1 daliga so‘mda)
(tayyor mahsulotning 1 daliga so‘mda)
Hisoblab yozilgan aksiz solig‘i- ning summasi 6-masala. O‘simlik (paxta) yoki bo‘yicha budjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ining hisob-kitobiga doir. 171 a)
4. a) b) 5. a) b) 6. a) b) (1-satr x 2a-satr) (1s x (2b-satr) «O‘zvinosanoat-xolding» XK maxsus hisobvarag‘iga yo‘nal- tiriladigan aksiz solig‘ining stavkasi
(tayyor mahsulotning 1 daliga) (tayyor mahsulotning 1 daliga) «O‘zvinosanoat-xolding» XK maxsus hisobvarag‘iga yo‘nal- tiriladigan aksiz solig‘ining summasi
(1-satr x 4a-satr / 100) (tayyor mahsulotning 1 daliga so‘mda) (1s x 4b-satr) (tayyor mahsulot- ning 1 daliga so‘mda) Budjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ining summasi (3a-satr — 5a-satr) (3b-satr — 5b-satr) 4746000 4520000
— — 1350000 710 710
— — — 410 298200
284000 — — — 184500
4447800 4236000
— — — 1165500 182900
495000 440550
54450 ¹ Ko‘rsatkich nomi O‘lchov birligi 1. 2. Korxonaning hisob-kitob (ulgurji) narxi (me’yoriy xarajatlar va foyda me’yori) Aksiz solig‘i: a) umumbelgilangan stavkada b) budjetga to‘lanadigani d) «Yog‘moytamakisanoat» uyushmasi- ga o‘tkaziladigani (2a-satr — 2b-satr) 1 tonna uchun so‘mda
1 tonna uchun so‘mda
1 tonna uchun so‘mda
1 tonna uchun so‘mda
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Aksiz solig‘i qachon joriy etildi? 2. Aksiz solig‘i to‘lovchilar qanday guruhlanadi? 3. Aksizosti tovarlarini aniqlash mezonlari qanday? 4. Aksiz solig‘i obyekti nimalardan iborat?
5. Aksiz solig‘ining bazasi qanday aniqlanadi? 6. Aksiz solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etilgan? 7. Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz osti tovarlar ro‘yxati kim tomo- nidan belgilanadi? 8. Aksiz solig‘ini hisobga olish tartibi qanday? 9. Alohida tovarlar bo‘yicha budjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ini hisoblab chiqishning xususiyatlari nimada? 10. Aksiz solig‘i hisobini taqdim etish va soliqni to‘lash muddat- lari qanday? 11. Aksiz markalari nima va u qachon joriy etilgan? 12. Qanday holatda aksizga tortiladigan tovarlar markalanmay- di?
13. Markalarni xarid qilishga doir buyurtmanoma qaysi bank orqali amalga oshiriladi? 3.5. YURIDIK SHAXSLARDAN OLINADIGAN MOL-MULK SOLIG‘I O‘zbekistonda korxonalar faoli- yatini soliqqa tortish yo‘lidagi muhim qadamlardan biri kor- xonalarning mol-mulkiga soli- nadigan soliqning joriy qilinishi bo‘ldi. Mol-mulk solig‘i dastlab O‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 15-fevralda qabul qilingan «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan joriy etil- di va shu bilan birga korxonalarning ishlab chiqarish fond- lariga to‘lov hamda transport vositalariga solinadigan soliq bekor qilindi. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning huquqiy asosi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligi bilan bog‘liq bo‘lgan me’yoriy hujjatlar hisoblanadi. O‘zbekiston soliq tizimida yuridik shaxslardan olinadi- gan mol-mulk solig‘i to‘g‘ri soliqlar tarkibiga kiradi va mohiyatiga ko‘ra bu soliq asosiy fondlar shaklidagi resurs- larga nisbatan belgilangan soliq hisoblanadi. Mazkur soliq bo‘yicha tushumlar summasi to‘liq mahalliy budjetlarga tushadi va u budjetning barqaror daromad manbalaridan biri hisoblanadi. Mamlakat soliq tizimida mol-mulk solig‘ini joriy qilish- dan ko‘zlangan maqsad birinchidan, korxonalar o‘zlarining 172
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig‘ining joriy etilishi va uning iqtisodiy mohiyati xo‘jalik faoliyatini yuritishda ortiqcha va foydalanilmayot- gan mol-mulkini sotishga qiziqishini uyg‘otish bo‘lsa, ikkinchidan, korxonalar balansidagi mol-mulkdan samarali foydalanishni rag‘batlantirishdan iborat. Chunki, korxona- larning ma’naviy va jismoniy tomondan eskirgan asosiy vositalarini yangi, ilg‘or texnologiya-uskunalar bilan yangi- lashi ishlab chiqarilayotgan tovarlarning bahosini arzon- lashtiradi va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga imkon beradi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning balansidagi barcha mulklardan soliq to‘lashga majbur qilish uni ortiqcha bino, inshootlar, mashina va uskunalardan qutilishiga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga hamda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, mol-mulk solig‘i daromad va mulk taqsimotidagi nomutanosiblikni bartaraf etishning muhim vositasi hisoblanadi. 173 100
100 100
100 100
2,6 4,4
5,1 4,2
4,5 2,3
3,9 4,7
3,9 4,5
86,0 90,1
92,6 92,3
92,8 7,1
7,7 7,9
7,8 7,8
3.6.1-jadval O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘inining ulushi, (foizda) 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining ma’lumotlari asosida tuzilgan. Ko‘rsatkichlar Yillar
Davlat budjeti daromadlarida jami soliqlar tushumi Jami Davlat budjeti daromad- larida mol-mulk solig‘ining ulu- shi Shu jumladan, yuridik shaxslar- dan olinadigan mol-mulk soli- g‘ining ulushi Jami mulkiy soliqlar tushumida yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining ulushi Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining mahalliy bud- jetlar daromadlaridagi ulushi 2002 2003
2004 2005
2006 Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ulushi yuqori sal- moqqa ega emas. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning tushumi O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining soliqli daro- madlarida 2,3 – 4,5 foiz oralig‘ini tashkil etmoqda (3.6.1- jadvalga qarang). Jadval ma’lumotlariga ko‘ra jami mulkiy soliqlar tushu- mida yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining ulushi 2006-yilda 2002-yilga nisbatan 6,8 punktga oshgan- ligini ko‘rish mumkin. Bu holatni soliqqa tortish tartiblari- ni yanada takomillashib borayotganligi bilan izohlamoq kerak. Bunga bir xil ahamiyatli va samarasiz bo‘lgan imti- yozlarni bekor qilinayotganligini misol keltirish mumkin. Soliq qonunchiligiga asosan mol-mulk solig‘ining to‘lovchi- lari bo‘lib, soliq solinadigan mol-mulkka ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Soliq solish maqsadida yuri- dik shaxslar deganda, mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan javob bera oladi- gan hamda mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar tushuniladi. Soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan ayrim toifadagi korxonalarga, jumladan, yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar, yagona soliq to‘lovini to‘lovchi mikrofirma va kichik kor- xonalar hamda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari hamda notijorat tashkilotlar uchun ularning asosiy faoliyati bo‘yicha mol-mulk solig‘ini to‘lash tatbiq etilmaydi. Agar soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan yuridik shaxslar faoliyatning asosiy turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida hisob yuritishlari va qonun hujjatlariga muvofiq mol-mulk solig‘ini to‘lashlari zarur bo‘ladi. Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining obyekti bo‘lib, asosiy vositalar (shu jumladan, moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar), nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish obyektlari hamda belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob- uskunalar qiymati hisoblanadi. 174 Mol-mulk solig‘i to‘lov- chilar, soliqqa tortish obyekti bazasi va mol- mulkning o‘rtacha yillik qoldiq qiymatini aniqlash tartibi
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining soliqqa tortish bazasi bo‘lib esa: a) asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati (shu jumladan, moliyaviy ijara (lizing)shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar); b) nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati; d) belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyektining o‘rtacha yillik qiymati; e) me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalarning o‘rtacha yillik qiymati hisoblanadi. Yuridik shaxslar mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymati hisobot yili barcha oylarining oxirgi kunidagi mol- mulk qoldiq qiymati summasini 12 ga bo‘lish orqali quyida- gi formula bo‘yicha aniqlanadi: Mol-mulkning o‘rtacha
yillik qoldiq qiymati
Hisobot yilining I choragi uchun mol-mulkning o‘rta- cha qoldiq qiymati quyidagicha aniqlanadi: 1-chorak uchun soliqni hisoblab chiqarishga mol- mulkning o‘rtacha qoldiq qiymati Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining soliqqa tortiladigan bazasini aniqlash uchun korxona balans aktivida aks ettiriladigan asosiy vositalarning eskirishini chegirgan holda, buxgalteriya hisobining quyidagi hisob- varaqlari bo‘yicha summalar qabul qilinadi: 1. Asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0100); 2. Uzoq muddatga ijaraga olinadigan asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0300); 3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish hisobvaraqlari (0400); 4. Tugallanmagan qurilishni (belgilangan muddatlarda qurilishi tugallanmagan obyekt qismida) hisobga olish hi- sobvaraqlari (0800); 5. O‘rnatishga mo‘ljallangan uskunani (me’yoriy mud- datlarida o‘rnatilmagan uskuna qismida) hisobga olish hi- sobvaraqlari (0700). 175
yanvar + fevral + mart +... dekabr yanvar + fevral + mart = 12
oylarning oxirgi kun holatiga) (barcha oylarning oxirgi kun holatiga) = 12
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining stavkalari har yili keyingi moliya yil uchun tasdiqlanadigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prog- nozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori asosida belgilanadi. 2008-yil 1-yanvardan yuridik shaxslardan olinadigan mol- mulk solig‘i stavkasi 3,5 foiz miqdorida belgilangan. Amaldagi tartibga ko‘ra mol-mulk solig‘i stavkasiga o‘z- gartirish kiritish huquqi faqat Vazirlar Mahkamasiga berilgan. Eksport mahsulot ishlab chiqaradigan va uni mustaqil ravishda sotadigan yoki ixtisoslashgan tashqi savdo birlash- malari va firmalari orqali sotadigan vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, konsernlar, uyushmalar va kompaniyalar- 176 Mol-mulk solig‘i stavkalari, soliqdan imtiyozlar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son qarori. 3.6.2-jadval Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i STAVKALARI 1 T/r
To‘lovchilar Soliq solinadigan bazaga nisbatan %larda soliq stavkasi 1. 2. Yuridik shaxslar O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmat- lar) eksportining erkin almashtiriladigan valu- tadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksportchi korxonalar uchun (O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 12- oktabrdagi PF-1871 soni farmoni bilan tas- diqlangan xomashyo tovarlari ro‘yxatidagilar bundan istisno): sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz- gacha sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori 3,5
belgilangan stavka 30%ga pasaytiriladi belgilangan stavka 50%ga pasaytiriladi Izoh: Me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig‘i ikki baravar miqdorda to‘lanadi. ning tarkibiy bo‘linmalari hisoblangan korxonalar uchun sotishning umumiy hajmida o‘zi ishlab chiqargan mahsulot (ish, xizmatlar)ning eksportdagi ulushiga bog‘liq holda mol-mulk solig‘ining tabaqalashtirilgan stavkalari belgilan- gan. Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalarga berilgan im- tiyoz savdo-vositachi korxonalarga, shuningdek, erkin almashtiriladigan valutaga xomashyo tovarlari – paxta tolasi, ip gazlama, lint, neft, neft mahsulotlari, gaz kon- densati, rangli va qora metallarni eksport qiladigan ishlab chiqarish korxonalariga tatbiq etilmaydi. Soliq stavkasi mol-mulkning qayta baholash natijasida- gi qoldiq narxiga qo‘llaniladi. Qayta baholash maqsadida korxonalarning asosiy vositalari deganda quyidagilar tushu- niladi: — o‘zining asosiy vositalari; — o‘rnatiladigan uskunalar; — tugallanmagan qurilish obyektlari; — uzoq muddatga ijaraga olinadigan, shu jumladan, uzoq muddatli lizing bo‘yicha olingan asosiy vositalar. Asosiy vositalar qiymati har yili 1-fevralga qadar asosiy vositalarning 1-yanvar holatiga qarab qayta baholanadi. Qayta baholash chog‘ida korxona mutaxassis ekspertlarini jalb qiladi. Yer uchastkalari va tabiatdan foydalanish obyektlarining qiymati qayta baholanmaydi. Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solinmaydi: a) notijorat tashkilotlarning mol-mulkiga (tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan mol-mulkdan tashqari). Soliqqa tortish maqsadida notijorat tashkilotlar deganda quyidagilar tushuniladi: œ faqat davlat budjeti mablag‘lari hisobiga moliya- lanadigan, tasdiqlangan smetalar doirasida xarajatlarni qop- lashga budjetdan dotatsiyalar oladigan korxonalar, muassa- salar va tashkilotlar; œ xayriya birlashmalar, uyushmalar va jamg‘armalar, xalqaro tashkilotlar, diniy birlashmalar va boshqa tashki- lotlar:
1) ijtimoiy-xayriya yoki boshqa maqsadlar uchun barpo etilgan, tadbirkorlik faoliyati uchun daromad olishni ko‘z- lamasligi ta’sis hujjatlarida qayd etilganlari; 177
2) moliyaviy va boshqa mablag‘larni mazkur tashkilot- ning xodimlari, muassislari yoki a’zolarining shaxsiy man- faatlari uchun taqsimlamaydigan va investitsiyalamaydigan- lari (mehnat uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdirlashlardan tashqari); b) xalq ta’limi va madaniyat muassasalari ehtiyojlari uchun foydalaniladigan mol-mulkka; d) uy-joy-kommunal xo‘jaligi va boshqa umumfuqa- roviy ahamiyatga molik shahar xo‘jaligining mol-mulkiga; e) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi- ning mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kami- da ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar- ning mol-mulkiga; f) yangi tashkil etilgan yuridik shaxslarning mol-mulki- ga, ro‘yxatdan o‘tgan paytidan e’tiboran ikki yil mobayni- da. Mazkur imtiyoz tugatilgan (qayta tashkil etilgan) kor- xonalar, ularning filiallari va tarkibiy bo‘linmalarining ishlab chiqarish quvvatlari va asosiy fondlari negizida tash- kil etilgan korxonalarga, shuningdek, korxonalar huzurida tashkil etilgan yuridik shaxslarga nisbatan, basharti ular ana shu korxonalardan ijaraga olingan asbob-uskunalarda ish- layotgan bo‘lsalar, qo‘llanilmaydi; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va ma- halliy hokimiyat organlari tomonidan (o‘z hududida mol- mulk joylashgan soliq to‘lovchilarga nisbatan) yuridik shaxslarga qo‘shimcha imtiyozlar berilishi ham mumkin. Mol-mulk solig‘i hisoblab chiqarilayotganida soliq soli- nadigan baza quyidagilarning qiymatiga kamaytiriladi: œ soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan uy-joy-kommu- nal va ijtimoiy-madaniy soha obyektlarining; œ tabiatni muhofaza qilish, sanitariya-tozalash maqsadi- da va yong‘inga qarshi xavfsizlik uchun foydalaniladigan obyektlarning; œ mahsulot o‘tkazgichlar, aloqa yo‘llari (shu jumladan, avtomobil yo‘llari), aloqa va energiya uzatish liniyalarining, shuningdek, ularni foydalanishga yaroqli holda saqlab tu- rish maqsadida qurilgan inshootlarning. Mahsulot o‘tkazgichlarga quyidagilar kiradi: — neft, neft mahsulotlari, kondensat quvurlari va quvur transportining boshqa turlari, nasos, kompressor hamda taqsimlash stansiyalari bilan birga; 178
— uy-joy-kommunal obyektlari bo‘lmagan mintaqaviy gaz, bug‘ quvurlari, issiqlik trassalari, suv quvurlari, kana- lizatsiya kollektorlari; — buxgalteriya hisobotida alohida obyektlar sifatida hisobga olinadigan alohida joylashgan sexlar, konlar va karyerlarning ayrim uchastkalari orasidagi mahsulotlarni harakatlantirish uchun ishlatiladigan yerosti, yerusti va havoda joylashtirilgan har xil ko‘rinishdagi quvurlar va transportyorlar. Aloqa liniyalariga havo aloqa liniyalari, ularga ilib qo‘yilgan simlar va aloqa kabellari, ustunli radiofikatsiya aloqa liniyalari, ularni belgilaydigan signal va o‘lchov ustunlari (qoziqlari), radiorele aloqa liniyalari, kabelli tele- fon kanalizatsiyasi, yerusti va yerostidagi ularga xizmat qi- linmaydigan kuchaytirish punktlari, taqsimlovchi shkaflar, qutilar, yerga ulangan sim konturlari va boshqa aloqa inshootlari kiradi. Energiya uzatish liniyalariga havo va kabelli elektr uza- tish liniyalari kiradi. Soliq solish maqsadida ularni foydalanishga yaroqli holda saqlab turish maqsadida qurilgan inshootlarga ustun- lar, tabiiy va sun’iy to‘siqlardan o‘tishlar va boshqa muho- faza inshootlari kiradi: œ aloqa yo‘ldoshlarining; œ O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko‘ra to‘xtatib qo‘yilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining; œ shahar yo‘lovchilar transportining (taksidan, shu jum- ladan, yo‘nalishli taksidan tashqari), shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashiydigan umumiy foydala- nishdagi avtomobil transportining (taksi, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari); œ yo‘l xo‘jaligi korxonalari va tashkilotlarining yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarida band bo‘lgan transport vosi- talarining; œ soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tadbir- korlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlarning; œ lizingga olingan mol-mulkning, lizing shartnomasi- ning amal qilish muddatiga; 179
œ xorijiy kredit hisobiga xarid qilingan asbob-usku- nalarga, ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin u besh yildan ortiq bo‘lmasligi kerak. Mazkur imtiyoz quyidagilarga tatbiq etiladi: a) soliq to‘lashga doir majburiyatlar yuzaga kelgan payt- dan boshlab ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin besh yildan oshirmagan holda, mazkur asbob-uskuna bo‘yi- cha mol-mulkka; b) buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq to‘lovchining balansida qayd etilgan yetkazib berish, montaj qilish va ishga tushirish-sozlash xarajatlarini o‘z ichiga oladigan asbob-uskunalarning butun qiymatiga. Soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan O‘zbe- kiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan taqdim etil- gan soliq imtiyozlari ular taqdim etilgan muddat tugashiga qadar saqlanadi. Yuridik shaxslar budjetga joriy to‘lovlar summasini hisobot yili mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymatidan va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqib mustaqil ravishda hisoblaydilar. Budjetga joriy to‘lovlarni to‘lash har oyning 20-kunidan kechiktirmay, yillik soliq summasining 1/12 qismi miqdori- da to‘lanadi. Birinchi chorak, yarim yil, 9 oy va yil tugaganda to‘lovchilar mustaqil ravishda mol-mulk solig‘ini o‘sib boruvchi yakun bilan, hisobot davrida mol-mulkning o‘rtacha qoldiq qiymatidan kelib chiqib, hisoblab chiqadi- lar va hisobot davridan keyingi oyning 25-sanasidan, yil yakunlari bo‘yicha yillik moliya hisobotlarini taqdim etish muddatidan kechiktirmay obyekt joylashgan joydagi davlat soliq organlariga belgilangan shaklda (7-ilova) taqdim etadilar. Mol-mulk solig‘ining hisoblangan summasi hisob- kitobni taqdim etish uchun belgilangan kundan kechiktir- may to‘lanadi. Aks holda har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy jarima) qo‘llaniladi. Mol-mulkning qoldiq qiymati va imtiyoz taqdim etish muddatini ko‘rsatgan holda korxona mol-mulki o‘rtacha 180 Soliq hisobini taqdim etish va hisoblangan soliq summasini budjet- ga to‘lash muddatlari
qoldiq qiymatining hisob-kitobi va soliq undirilmaydigan mol-mulk ro‘yxati mol-mulk solig‘ining hisob-kitobiga majburiy ilovalar hisoblanadi. Mahsulot eksportini amalga oshiradigan eksportchi korxonalar mol-mulk solig‘i hisob-kitobini taqdim etayot- ganlarida eksport qilinadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga doir ma’lumotnomani taqdim etadilar. Ortiqcha to‘langan soliq summalari, agar soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha budjetga qarz mavjud bo‘lmasa, to‘lov- chining yozma arizasiga ko‘ra bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi yoki 30 kun ichida korxonaga qaytariladi. Budjet bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobi bud- jetga to‘lovlar bo‘yicha qarzni hisobga olish hisobvarag‘i bo‘yicha yuritiladi. Mol-mulk solig‘i hisoblanganda buxgalteriyada davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debitlanadi, budjet- ga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i kreditlanadi. Soliq budjetga o‘tkazilganda budjetga to‘lov- lar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i debitla- nadi, pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i kredit- lanadi. Belgilangan muddatlarda tugal- lanmagan qurilish obyekti uchun mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib, qurilishni amalga oshi- ruvchi yuridik shaxslar, ya’ni bu- yurtmachilar hisoblanadi. Soliqqa tortish obyekti bo‘- lib, belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyek- tining qiymati, ya’ni buyurtmachi tomonidan F-3 shak- lida (bajarilgan ishlar va xarajatlar hajmi to‘g‘risida ma’lu- motnoma) rasmiylashtirilgan statistika hisobiga obyekt bo‘yicha kiritilgan va tugallanmagan qurilish hisobvarag‘ida hisoblanadigan barcha ishlar va xarajatlar hajmi hisobla- nadi. Qurilishning belgilangan muddati deb qurilishni tashkil qilish loyihasi (QTQL) tarkibida 1.04.03-85-son QMQ «Korxonalar, binolar va inshootlarni qurish muddati me’- yorlari»ga muvofiq loyihalash tashkiloti tomonidan aniq- lanadigan obyekt qurilishining me’yoriy muddati hisob- lanadi. 181
Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyektlari va me’yoriy muddatlarda o‘rnatilma- gan uskuna uchun mol- mulk solig‘ini to‘lash tartibi
Loyihalash tashkilotlari loyiha-smeta hujjatlarida tay- yorlash muddatlarini ajratgan holda qurilish muddati me’- yorini ko‘rsatishlari shart. Loyiha-smeta hujjatlarida quri- lish muddati me’yori ko‘rsatilmagan taqdirda, buyurtmachi loyihalash tashkilotidan muayyan obyekt bo‘yicha qurilish muddatining me’yori to‘g‘risida xulosa olishga majbur. Me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib kapital mablag‘lar hisobiga qayta jihozlanadigan obyektlarda montaj qilish talab qilinadigan va o‘rnatishga belgilangan texnologik, energetik va ishlab chiqarish uskunalari bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun soliq solish obyekti bo‘lib o‘rnatishga belgilangan uskunalar qiymati hisoblanadi, ular qatoriga montaj qilishni talab qiladigan, faqat qismlarini yig‘ish va poydevorga yoki ustunlarga, polga, qavatlararo to‘siqlarga va boshqa bino va inshootlarni ko‘tarib turuvchi konstruksiyalarga o‘rnatiladi- gan uskunalar hamda uskunalarni hisobga olish hisob- varag‘ida hisoblanadigan shunday uskunalarning ehtiyot qismlar to‘plami (me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar qismida) hisoblanadi. Ushbu uskunalar tarkibiga o‘rnatiladigan uskunalar qatorida montaj qilish uchun bel- gilangan nazorat-o‘lchov apparaturasi yoki boshqa asboblar ham kiradi. Korxonalar, binolar va inshootlar qurilishida tasdiqlan- gan qurilish muddati va tayyorlab qo‘yilgan zaxiralar me’- yoriga muvofiq har bir obyekt bo‘yicha texnologik yoki boshqa uskunalarni yetkazib berish va montaj qilish jadvali belgilangan bo‘lishi lozim. Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarni yetkazib berish va montaj qilish jadvalida quyidagi muddatlarda topshirish hisobga olinadi: œ yirik texnologiya va energetika uskunalari — ularni nomma-nom ro‘yxatlari bo‘yicha montaj qilish va yetkazib berish jadvallarining rejadagi muddati o‘tib ketgandan keyin; œ
malar va boshqa umumzavod uskunalari — uskunalarni montajga topshirishining rejadagi muddati o‘tgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo‘lmagan muddatda; œ komplekt import uskunalari — ularni montajga top- 182 shirishning rejadagi muddati o‘tib ketgandan keyin, lekin bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, agar texnik shart- sharoitlariga ko‘ra uskunani qismlar bo‘yicha montaj qilish mumkin bo‘lmasa, ularni montajga topshirish muddati uskunalar butun komplektining kelib tushishi paytidan hisoblanadi; œ qismlarga ajratilgan import uskunalari, shuningdek, kabel mahsulotlari, simlar va troslar — ularni montajga top- shirishning rejadagi muddati o‘tgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo‘lmagan muddatda. Uskunalarni montaj qilish va o‘rnatish uchun me’yorlar va jadvallar bo‘lmaganida soliq quyidagi muddatlarda to‘lanadi: — ishlab chiqarish maqsadlaridagi obyektlar bo‘yicha mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarning o‘rnatilmaganligi uchun — sotib olinganiga bir yillik muddat to‘lganidan keyingi oydan boshlab; — noishlab chiqarish maqsadlaridagi obyektlar bo‘yi- cha — sotib olinganiga olti oy tugagandan keyin. Uskunalarni yetkazib berish va montaj qilishning yuqorida ko‘rsatilgan muddatlarini buzganligi uchun kor- xona va tashkilotlar, O‘zbekiston Respublikasi qonun huj- jatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari, mol-mulk solig‘ini ikki baravar ko‘paytirilgan stavka bo‘yicha to‘lay- dilar.
Mavzuga doir masalalar 1-masala. Korxona asosiy vositalarining yanvar oyining oxirgi kuni holati bo‘yicha qiymati 54200 ming so‘mni tashkil etgan. Asosiy vositalarning eskirish qiymati 31-yan- var holatiga 100; 28-fevral holatiga 125; 31-mart holatiga 150 ming so‘mni tashkil etadi. Ushbu ma’lumotlarga asosan korxona mol-mulk solig‘ini hisoblang (1-chorak uchun). 2-masala. 1-masala va quyidagi ma’lumotlarga asosan mol-mulk solig‘ini hisoblang. 1. 1-korxonada mahsulot eksporti — 15% ni; 2. 2-korxonada mahsulot eksporti — 20% ni; 3. 3-korxonada mahsulot eksporti — 35% ni; 4. 4-korxonada mahsulot eksporti — 50% ni tashkil etadi.
183 184 3-masala. 2008-yil yanvar oyining oxirgi kun holatiga mol-mulk solig‘i to‘lovchi korxonada asosiy vosita va nomoddiy aktivlari bo‘lmagan. 25 fevralda korxona 670 ming so‘mga kompyuter, 25-martda esa 290 ming so‘mga printer sotib olgan. 2008-yil birinchi chorak uchun mol-mulk solig‘ini hisob- lang?
4-masala. Korxona mol-mulkining o‘rtacha qoldiq qiy- mati 9003 ming so‘mni tashkil etadi, bundan: œ me’yoriy muddatlarda tugatilmagan qurilishning qiy- mati – 3500 ming so‘m; œ 2275 ming so‘mni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan konservatsiya qilingan. Joriy davr uchun umumiy tushum 30300 ming so‘m, bundan 7300 ming so‘mligi korxona o‘z mahsulotini erkin valutaga sotgan. Joriy davr uchun mol-mulk solig‘i necha so‘mni tashkil etadi?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Mol-mulk solig‘i qachon joriy etilgan va uni joriy etishdan ko‘zlangan maqsad nima? 2. Mol-mulk solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ahamiyati qanday? 3. Mol-mulk solig‘ini to‘lovchilari kimlar? 4. Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan korxonalar asosiy faoliyatidan tashqari boshqa faoliyat bilan shug‘ullanganlarida mol-mulk solig‘ini to‘lashadimi? 5. Mol-mulk solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 6. Korxona mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymati qanday tartibda topiladi? 7. Mol-mulk solig‘i stavkalari qanday belgilangan? 8. Mahsulotini eksport qilayotgan korxonalarga mol-mulk solig‘ini hisoblanishi qanday tartibda amalga oshiriladi, agarda eksport hajmi mahsulotni sotishda 40 foizni tashkil etgan bo‘lsa? 9. Mol-mulk solig‘idan kimlar imtiyozga ega? 10. Soliq idoralariga qaysi muddatlarda mol-mulk solig‘i bo‘yicha hisob-kitob topshiriladi? 11. Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyekti uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan? 12. Me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol- mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan?
3.6. YURIDIK SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN YER SOLIG‘I 1990-yilda O‘zbekistonda «Yer to‘g‘risida» qonun qabul qilindi va ushbu qonunga ko‘ra yerga egalik qilish va yerdan foydala- nishning pullik bo‘lishi belgilandi hamda yer uchun haq yil- lik yer solig‘i sifatida undiriladigan bo‘ldi. 1991-yilda «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida», 1993-yilda «Yer solig‘i to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilinib, unda yer solig‘ini undirishda soliqqa tortish obyekti, sub- yektlari, soliq bo‘yicha imtiyozlar, soliqni hisoblash va bud- jetga to‘lash tartiblari ko‘rsatib berildi. 1997-yilda «Soliq kodeksi»ning qabul qilinishi hamda 1998-yildan uning kuchga kiritilishi bilan yer solig‘ining to‘laqonli huquqiy asoslari yaratildi. Yer solig‘i O‘zbekiston soliq tizimida mahalliy soliqlar va yig‘imlar tarkibiga kiradi hamda mahalliy budjetlarning barqaror daromad manbayi hisoblanadi. Yer solig‘i boshqa soliq turlaridan farqli o‘laroq, o‘ziga hos xususiyatlarga ega. Jumladan, o‘zining iqtisodiy mo- hiyatiga ko‘ra u renta to‘lovidir yoki boshqacha qilib ayt- ganda ushbu soliq yer egalari va yerdan foydalanuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy faoliyatining nati- jalari bilan bog‘liq emas. Demak, ushbu soliqni joriy etili- shidan maqsad – yerdan oqilona foydalanishni rag‘bat- lantirish, tuproq unumdorligini oshirish, sifati turlicha bo‘lgan yerlarda xo‘jalik yuritishning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini tenglashtirish, aholi yashaydigan joylarda infrastruktura rivojlanishini ta’minlash hamda yerni talon- taroj qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida jami yer fondi 2004-yilda 44410,3 ming gektarni tashkil etib, shundan 57,8 foizi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari ixtiyoridagi yer maydonlariga to‘g‘ri kelgan. 2005-yilda esa 57,9 foizi, 2006-yilda 58,2 foizini tashkil qilgan (3.7.1-diagramma). Yer fondi hajmida qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqa- ruvchilari yer maydonlarining o‘sishi fermer xo‘jaliklari sonining yildan yilga ko‘payib borayotganligi va o‘rmon 185 Yer solig‘ining huquqiy asoslari, iqtisodiy mohiyati
186 xo‘jaliklari ixtiyoridagi yer maydonlarining bir qismini ular tasarrufiga o‘tkazilishi hamda zaxira yerlarning o‘zlashtiri- lishi bilan izohlanadi. Soliq qonunchiligiga ko‘ra o‘z mulkida, egaligida yoki foydala- nishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi. Agarda soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan yuridik shaxslar (mikrofirma va kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq ho‘jalik korxonalari, tadbirkorlik faoliya- tining qat’i soliq to‘lanishi belgilangan yuridik shaxslar, audio va video kassetalar, lazer disklarini ishlab chiqish, yozish, ko‘paytirish va sotish faoliyatini amalga oshiruvchi 3.7.1-diagramma. O‘zbekiston Respublikasi yer fondi va uning foydalanuvchilar o‘rtasidagi taqsimoti (ming ga.) Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari ixtiyoridagi yer maydonlari O‘rmon xo‘jaliklari ixtiyoridagi yer maydonlari Zaxiradagi yerlar Boshqa yerlar Yer solig‘ini to‘lovchilar 2004-y
2005-y 2006-y
korxonalar) hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ul- lansalar, unda ular shu faoliyatda foydalaniladigan yerlari uchun yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanishadi. Yer uchastkasidan foydalanganlik uchun soliq solish maqsadlarida mashina-traktor parklari (shu jumladan, qayta tashkil etilayotgan qishloq xo‘jalik korxonalari hudu- dida barpo etiladigan muqobil mashina-traktor parklari), pilla urug‘i tayyorlash, pilla tayyorlash va birlamchi ishlov berish korxonalari qishloq xo‘jaligi korxonalariga teng- lashtiriladi. Ko‘chmas mulk ijaraga berilganda ijaraga beruvchi yer solig‘ini to‘lovchisi hisoblanadi. Qonun hujjatlariga muvo- fiq yer uchastkalarini ijaraga olgan yuridik shaxslar (savdo korxonalari bundan mustasno) yer solig‘i o‘rniga budjetga ijara haqi to‘laydilar. Ijara haqi taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi, lekin bu haq qonun hujjatlarida belgi- langan yer solig‘ining bir stavkasidan kam va uch stavkasi- dan ko‘p bo‘lmasligi, yerlardan qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalanilgan taqdirda esa bir stavkasi miqdorida bo‘lishi lozim. Yer ijarachilarining hisobi, ijaraga olingan yer uchun ijara haqi hisob-kitoblarini taqdim etish, ijara haqini hisoblab chiqarish va to‘lash yer solig‘i uchun belgilangan tartibga muvofiq amalga oshiriladi. Soliq kodeksiga ko‘ra mulk hu- quqi, egalik qilish huquqi, foy- dalanish huquqi yoki ijara hu- quqi asosida yuridik shaxslarda bo‘lgan yer uchastkalari soliq solish obyekti hisoblanadi. Soliq kodeksining 280-moddasiga ko‘ra quyidagilarga soliq solish obyekti sifatida qaralmaydi: a) aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yer- lari. Aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari jumlasiga maydonlar, ko‘chalar, tor ko‘chalar, yo‘llar, sug‘orish tarmog‘i, sohil bo‘yi yerlari va boshqa shu kabi yerlar; b) aholining madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish va dam olishi uchun foydalaniladigan yerlar (daraxtzorlar, bog‘lar, sayilgohlar, xiyobonlar, shuningdek, ariq tarmoq- lari egallagan yerlar); d) kommunal-maishiy yerlar (qabristonlar, chiqindilarni 187 Yer solig‘i obyekti, bazasi va soliq stavkalari zararsizlantirish va ularni utilizatsiya qilish joylari va boshqa shu kabi joylar); e) zaxira yerlar. Mavjud yer uchastkalaridan qonun hujjatlariga muvofiq soliq solinmaydigan yer uchastkalari maydonlarini chegirib tashlash orqali soliq solinadigan baza aniqlanadi. Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilana- di va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi hamda Davlat soliq qo‘mitasi va ularning quyi organlari tomonidan belgi- langan tartibda yetkaziladi. Yer solig‘i stavkalari jahon amaliyotida qabul qilin- ganidek, yer qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida yerning bozor qiymati shakllanmaganligi sababli, 1 gektar sug‘oriladigan yerdan olinadigan dehqonchilik yalpi mahsulotining o‘rtacha qiy- matidan kelib chiqib, uni shartli baholash amalga oshiri- ladi.
Jahon soliq amaliyotida yer solig‘i stavkalari turli mam- lakatlarda turlicha belgilanadi, lekin o‘rtacha olganda yer qiymatining 5 foizidan oshmaydi. Soliq stavkalarini belgi- lashda tuproq boniteti (sifati) hisobga olinadi. Bonitetni aniqlashda tuproqning genetik kelib chiqishi, mexanik tar- kibi, sho‘rlanganlik darajasi, tuproq qatlamining suv o‘tka- za olishi, zichligi kabi boshqa tabiiy xossalari hisobga oli- nadi. Tuproq boniteti 100 balli tizim bo‘yicha aniqlanadi. 100 ball 10 ta klassga bo‘linadi, ya’ni 1-klass yerlar nol balldan 10 ballgacha, 2-klass yerlar 11 balldan 20 ballgacha, 3-klass yerlar 21 balldan 30 ballgacha va h.k. 10 klass yer- lar 91 balldan 100 ballgacha baholanadi. Bunda yerning ball boniteti qancha yuqori bo‘lsa soliq stavkasi ham shuncha yuqori belgilanadi. Yerlardan noqishloq xo‘jalik maqsadlarida foydalanadi- gan yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-de- kabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2008-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-744-sonli qaroriga asosan quyidagicha guruhlanadi: 1. Sug‘oriladigan jamoat qishloq xo‘jaligi yerlari uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari. 188
2. Lalmi ekinzorlar, bo‘z yerlar va ko‘p yillik ko‘chatlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari. 3. Sug‘orilmaydigan pichanzorlar va yaylovlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari. 4. Qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligida foydalanil- maydigan boshqa yerlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari. 5. Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalangan- lik uchun yer solig‘i stavkalari. 6. Shahar va posyolkalardagi yer uchastkalaridan oli- nadigan yer solig‘i stavkalari. 7. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foy- dalanganlik uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlar- dan undiriladigan yer solig‘i stavkalari. 8. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foy- dalanganlik uchun fuqarolardan undiriladigan yer solig‘i stavkalari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroridan kelib chiqib, mahalliy hokimiyat idoralari ham o‘zlarining hudu- diy territoriyasiga qarab qaror chiqarishadi va unda tegishli koeffitsientlar hisobga olinadi. Qishloq xo‘jalik yerlarining sifati yer uchastkasi mulk- dori, yer egasi yoki yerdan foydalanuvchining aybi bilan yomonlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, yer solig‘i yerning sifati yomonlashuviga qadar belgilangan stavkalar bo‘yicha undiriladi. Shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarining ma’muriy chega- ralarida joylashgan qishloq xo‘jalik ahamiyatiga molik yer- lar uchun yer solig‘i qishloq xo‘jalik yerlariga belgilangan stavkalarning ikki baravari miqdorida undiriladi. Yuridik shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organ- lari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer uchastkalari uchun yer solig‘i yuridik shaxslar uchun 2,0 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foy- dalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffi- tsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi. Ma’muriy va sanoat markazlariga nisbatan olganda yer uchastkalarining joylashish joyiga bog‘liq holda qishloq joy- 189
lari uchun belgilangan yer solig‘i stavkalariga quyidagi koef- fitsientlar qo‘llanadi: — Toshkent shahri atrofida 20 km lik aylanada — 1,30; — Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti va viloyat markazlari atrofida 15 km lik aylanada — 1,20; — tuman markazlari atrofida 10 km lik aylanada — 1,15; — boshqa shaharlar atrofida 5 km lik aylanada — 1,10. Yer uchastkalarigacha masofa shaharlar va tuman markazlarining ma’muriy chegaralaridan boshlab avtomobil yo‘llari bo‘ylab belgilanadi. Yer uchastkasi ikki shahar yaqinida joylashgan taqdirda shaharning yuqoriroq funk- sional vazifasiga muvofiq keladigan koeffitsient qabul qili- nadi.
Bir qishloq aholi punkti doirasida yagona stavkalarni belgilash maqsadida soliq to‘lovchilarga berilgan yerlar, yerlarning qanday qismi ushbu zonaga kirishiga bog‘liq holda, butunlay shahar atrofi zonasiga kiritiladi yoki ushbu zonadan butunlay chiqariladi. Dehqon xo‘jaliklaridan undiriladigan yer solig‘ini hisob- lab chiqarish chog‘ida yer solig‘i stavkalariga, yer sifatiga bog‘liq holda quyidagi koeffitsientlar qo‘llaniladi: — tuproq boniteti 40 ballgacha bo‘lsa — 0,75; — tuproq boniteti 41 dan 70 ballgacha bo‘lsa — 1,0; — tuproq boniteti 70 balldan ortiq bo‘lsa — 1,25. Shahar va qo‘rg‘onlarning ma’muriy chegaralarida joy- lashgan kon va karyerlar band etgan yerlar uchun soliq korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun belgilangan stavkalarga 0,1 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. O‘rmon xo‘jaliklarida mollarni o‘tlatish uchun foy- dalanilmaydigan yaylov yerlar uchun yer solig‘i boshqa yer- lar uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi. Soliq kodeksining 282-moddasiga ko‘ra soliq solinmaydigan yer uchastkalariga quyidagi yerlar kiradi:
a) jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligining, jamoa garajlarining umumiy foydalanishdagi yerlari. Ularga borish yo‘llari, ariqlar, kollektorlar va umumiy foydalanish- dagi boshqa yerlar kiradi; b) tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga molik yerlar (davlat qo‘riqxonalari, milliy va dendrologiya bog‘lari, bo- 190 Yer solig‘i bo‘yicha imtiyozlar tanika bog‘lari, zakazniklar, ov qilishga mo‘ljallanganlari bundan mustasno, tabiat yodgorliklari), korxonalar, muas- sasalar va tashkilotlarga belgilangan tartibda maxsus maq- sadlar uchun berilgan, ihota daraxtzorlari egallagan yerlar; d) tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar (tegishli muassasalar va tashkilotlarga doimiy foydalanishga berilgan tarixiy-madaniy qo‘riqxonalar, xotira bog‘lari, arxeologiya yodgorliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari egallagan yerlar); e) suv fondi yerlari (daryolar, ko‘llar, suv omborlari, kanallar, dengizlar, muzliklar, botqoqliklar, gidrotexnika va boshqa suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar, shuning- dek, suv havzalari sohilidagi suv xo‘jaligi ehtiyojlari uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga belgilangan tartib- da berilgan yerlar); f) elektr uzatish liniyalari, podstansiyalar, umumdavlat aloqa liniyalari va ularning inshootlari egallagan yerlar. g) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari va ular- ning inshootlari egallagan yerlar. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llariga O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda ularning indekslari va tar- tib raqamlarini ko‘rsatgan holda tegishli ro‘yxatlarga kiritil- gan avtomobil yo‘llari taalluqlidir. Avtomobil yo‘llarining inshootlariga ko‘priklar, yo‘l chetidagi ariqlar, yon tomondagi zaxira yerlar, ko‘tarma ortidagi ariqlar va ko‘tarmalar, tog‘dagi suv ajratish kanal- lari, avtobus bekatlari, tushishlar, traktor yo‘llari, piyodalar va velosiped yo‘laklari, o‘pirilish, sel, ko‘chkiga qarshi va avtomobil yo‘llari uchun ajratilgan yerlarda joylashtirilgan boshqa himoya inshootlari kiradi; h) temiryo‘llarning umumiy tarmog‘i va ularning in- shootlari egallagan yerlar. Sanoat va boshqa korxonalarga o‘tkazilgan temiryo‘llar egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘lanadi. Temiryo‘llarning inshootlari tarkibiga zaxiralar, tuproq- tepalar, yo‘ldagi suv ajratish, mustahkamlash va tutib turish inshootlari, yo‘llar bo‘ylab qordan himoyalash va qumni mustahkamlash polosalari, tortish podstansiyalari, tunnellar va shu singari sun’iy inshootlar, yo‘l qurilmalari kiradi; i) umumiy foydalanishdagi shahar elektr transporti yo‘llari va metropoliten liniyalari (shu jumladan, metropo- liten bekatlari egallagan yerlar) va ularning inshootlari egal- 191
lagan yerlar. Mazkur imtiyoz tramvay yo‘llari va trolleybus liniyalari, metropoliten liniyalari, tramvay va trolleybus bekatlari, shu jumladan, dispetcherlik punktlari, metropo- liten bekatlari va shahar elektr transporti yo‘llaridagi boshqa inshootlar egallagan yerlarga tatbiq etiladi. Ma’muriy va boshqa yordamchi binolar, depolar (depo hududida joy- lashgan elektr transporti yo‘llari va metropoliten liniyalari egallagan yerlardan tashqari), qurilish va ta’mirlash obyekt- lari egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘la- nadi;
j) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suzish havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va boshqa jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sanatoriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv- mashq bazalari egallagan yerlar; k) magistral suv quvurlari, magistral kanalizatsiya kollektorlari va ularning inshootlari, suv olish va tozalash inshootlari, shuningdek, suv ta’minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa obyektlar egallagan yerlar. Suv ta’minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa obyektlar tarkibiga aholi punktlarida suv quvuri va kanalizatsiya tarmog‘idagi nasos stansiyalari, kuzatish quduqlari va dyukerlar, suv minoralari va shu singari inshootlar kiradi; l) magistral gaz va neft quvurlari va ularning inshootlari egallagan yerlar; m) magistral issiqlik trassalari va ularning inshootlari egallagan yerlar. Issiqlik trassalarining inshootlariga nasos stansiyalari, issiqlikni hisobga olish va nazorat qilish asboblari, isitkichlar, issiq suv ta’minotining sirkulyatsiya nasoslari kiradi; n) samolyotlarning uchish-qo‘nish maydonlari, shu jumladan, ularni yerda boshqarish yo‘laklari va to‘xtash joylari, fuqaro aviatsiyasi aeroportlarining radionavigatsiya va elektr-yoritish uskunalari joylashgan yerlar; o) O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan obyektlar qurilishi uchun ajratilgan yerlar — qurilishning me’yoriy muddati davriga, shuningdek, Vazir- lar Mahkamasining qarori bilan qurilish ishlari to‘xtatib qo‘yilgan obyektlar egallagan yerlar. Investitsiya dasturiga kiritilgan obyektlar qurilishining me’yoriy muddati tuga- gach, shuningdek, to‘xtatib qo‘yilgan obyektlarni qurish 192
davom etilgan yoki ular faoliyat ko‘rsata boshlagan hollar- da yer solig‘i qurilishning me’yoriy muddati tugashidan yoki obyekt qurilishi yoxud undan foydalanish boshlan- ganidan keyingi oydan boshlab to‘lana boshlaydi. Investitsiya dasturiga kiritilgan obyektlar qurilishiga ajratilgan yer uchastkalariga soliq solinmaydi. Agar Inves- titsiya dasturiga ko‘ra korxona, uning alohida sexlarini ta’mirlash yoki qayta jihozlash nazarda tutilgan bo‘lsa, bun- day hollarda mazkur imtiyoz qo‘llanmaydi; p) gidrometeorologiya va gidrogeologiya stansiyalari hamda postlari egallagan yerlar; q) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv-tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari. Ilmiy tajribalar, eksperimental ishlar, yangi navlar seleksiyasini amalga oshirish hamda mavzu doirasi tasdiqlangan boshqa ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan ekinlar va ko‘chatlar egallagan yer uchastkalari soliq to‘lashdan ozod etiladi;
r) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar — loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar bosh- langanidan e’tiboran ko‘pi bilan besh yilga; s) rekreatsion ahamiyatga molik yerlar (aholining ommaviy dam olishi va turizmni tashkil etish uchun tegish- li muassasalarga berilgan yerlar: o‘rmon bog‘lari, bog‘lar, xiyobonlar, plyajlar va hokazolar). Bunda muassasa deganda mulkdor tomonidan boshqa- rish, ijtimoiy-madaniy yoki notijorat tusidagi boshqa funk- siyalarni bajarish uchun tashkil etilgan holda u tomoni- dan to‘liq yoki qisman moliyalanadigan tashkilot tan oli- nadi; t) sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik yerlar (kasallik- larning oldini olish va odamlarni davolash ishini tashkil etish uchun qulay tabiiy omillarga ega bo‘lgan yerlar); u) qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari hamda tashkilotlarining o‘rmonlar va ihotazorlar, ta’lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash obyektlari, shuningdek, sport inshootlari egallagan yerlari; 193 7—4777
v) qishloq xo‘jalik korxonalarining yangi o‘tqazilgan bog‘ va uzumzorlari — ular meva qilish davriga kirishi- gacha, qishloq xo‘jalik ekinlari ekish uchun qator oralari- dan foydalanilishidan qat’i nazar. Yangi tut ko‘chatlari o‘tqazilgan yer uchastkalari — qator oralaridan qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish uchun foy- dalanilishidan qat’i nazar, 3-yil muddatga. Shu munosabat bilan bahorda o‘tqazilgan tut ko‘chatlari soliq to‘lashdan uch yilga ozod qilinadi, bunga ko‘chat o‘tqazilgan yil ham kiradi. Kuzda o‘tqazilgan ko‘chatlar o‘tqazilgan yildan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to‘lashdan ozod qili- nadi;
x) soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tad- birkorlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlar egallagan yerlar. Fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlar egallagan yerlar maydoni haqiqatda egallagan maydondan kelib chiqib qabul qilinadi. Agar soliq solinmaydigan yer uchastkasi maqsadga ko‘ra foydalanilmasa, ushbu maydon uchun yer solig‘i belgilan- gan tartibda to‘lanadi. Bunday yer uchastkasidan qishloq xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarni parvarishlash uchun foy- dalanilsa, soliq qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik yerlar uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi. Quyidagi yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadilar: a) madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalari, qaysi idora- ga bo‘ysunishidan qat’i nazar, ular zimmasiga yuklangan vazifalarni amalga oshirish uchun ajratilgan yer uchastkalari uchun.
Ularga quyidagilar kiradi: 1) madaniyat va san’at muassasalari (kutubxonalar, muzeylar, ko‘rgazmalar, klub muassasalari, maktabgacha tarbiya muassasalari, madaniyat va istirohat bog‘lari, botanika bog‘lari va hayvonot bog‘lari, televideniye va radioeshittirish tahririyatlari, teatrlar, kinoteatrlar, konsert tashkilotlari va jamoalari, sirklar, kinostudiyalar va ovoz yozish studiyalari, va boshqalar); 2) maorif muassasalari (oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlash, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash, o‘rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlash, ishchilar va boshqa xodimlarni tayyorlash va malakasini oshirish, umumiy 194
ta’lim bolalar maktablari, maktabgacha tarbiya, ota-onalar qarovsiz qolgan bolalarni tarbiyalash muassasalari); 3) sog‘liqni saqlash muassasalari (kasalxona muassa- salari, dispanserlar, ambulatoriya-poliklinika muassasalari, tez va shoshilinch tibbiy yordam hamda qon quyish muas- sasalari, onalik va bolalikni muhofaza qilish muassasalari, sanatoriy-kurort muassasalari, sanitariya-profilaktika muas- sasalari, sanitariya-epidemiologiya muassasalari, sanitariya maorifi muassasalari, sud-tibbiy ekspertiza muassasalari); 4) mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassa- salari (vrachlik-mehnat ekspertiza komissiyalari, qariyalar va nogironlar uchun internat uylar). b) dehqon xo‘jaliklari — davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran ikki yil muddatga; d) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar, savdo, vositachilik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar bundan mustasno. Xodimlarning umumiy soniga korxona shtatida bo‘lgan, shu jumladan, o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilar, shu- ningdek, korxona shtatida bo‘lmagan (pudrat shartnomasi va fuqarolik-huquqiy tusdagi boshqa shartnomalar bo‘yicha ishlarni bajaradigan) xodimlar kiritiladi. Yer solig‘i yuridik shaxslar to- monidan har yili 1-yanvargacha bo‘lgan holatga qarab mustaqil hisoblab chiqariladi va soliq bo‘yicha hisob-kitoblar yer uchastkasi joylashgan hududda- gi davlat soliq organiga joriy yilning 15-fevraligacha qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga ega bo‘lmagan hamda qishloq xo‘ja- ligi ahamiyatiga molik yerlar uchun belgilangan shakllar (8-ilova) bo‘yicha taqdim etiladi. Bo‘shatib olinayotgan mablag‘lardan muayyan maqsad- lar uchun foydalanish sharti bilan imtiyozlar olgan yuridik shaxslar soliq to‘lovchilar uchun belgilangan shakl bo‘yicha va muddatlarda yer solig‘i hisob-kitobini taqdim etadilar. Yuridik shaxs hisoblangan dehqon xo‘jaliklari hisoblab yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95% ini bud- jetga, 5% ini esa Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab- quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Hisob-kitoblarda 195 Yer solig‘ini hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash muddatlari jamg‘armaga to‘lanadigan summa alohida satrda aks ettiri- ladi.
Yer solig‘ini hisoblab chiqarish yer uchastkasi haqiqat- da egallagan maydondan kelib chiqib amalga oshiriladi. Yer uchastkalarining umumiy maydonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydi- gan hujjatlar yoki yerlarni inventarizatsiyalash dalolatno- malari bo‘yicha qabul qilinadi. Yil davomida yuridik shaxslarda yer uchastkalariga mulk huquqi, yerga egalik qilish huquqi, yerdan foydalanish hu- quqi vujudga kelgan (bekor bo‘lgan) taqdirda, shuningdek, ular foydalanayotgan yer maydoni kengaygan (kamaygan) yoki yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqlari to‘xtatib qo‘yil- gan (paydo bo‘lgan) hollarda ular yer uchastkasi ajratilgan (olib qo‘yilgan) yoki imtiyozlar to‘xtatilgan (paydo bo‘lgan) kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay davlat soliq organlariga yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etishlari shart. Hisobot yili davomida yer mulklari tarkibida o‘zgarish- lar yuz bergan yuridik shaxslar davlat soliq organlariga yer solig‘i to‘lanadigan hisobot yilining 1-noyabriga qadar yer solig‘ining aniqlashtirilgan hisob-kitobini taqdim etadilar. Agar alohida bino bir necha yuridik shaxsning balansi- da bo‘lsa, yer solig‘ini har bir yuridik shaxs alohida, egalla- gan ishlab chiqarish xonalariga mutanosib ravishda to‘laydi. Ko‘p qavatli turar joylarning bir qismini egallagan yuridik shaxslar yer solig‘ini turar joy egallagan umumiy maydondan va mazkur yuridik shaxs tomonidan foydalani- ladigan ishlab chiqarish xonalarining hissasidan kelib chiqib hisoblab chiqaradilar. Yuridik shaxslar (qishloq xo‘jaligi korxonalaridan tashqari) soliqni har chorakda, chorak ikkinchi oyining 15-kuniga qadar teng ulushlar bilan to‘laydilar (15-fevral, 15-may, 15-avgust, 15-noyabr). Agar yuridik shaxs yer uchastkasini hisobot choragi uchun to‘lash muddati tugaganidan keyin olgan bo‘lsa, ushbu davr uchun soliqni to‘lash muddati bo‘lib keyingi chorak uchun soliq to‘lash muddati hisoblanadi. Yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jali- gi korxonalari yer solig‘ini hisobot yilining 1-iyuliga qa- dar – yillik soliq summasining 20 foizini, hisobot yilining 1-sentabriga qadar – yillik soliq summasining 30 foizini va 196
hisobot yilining 1-dekabriga qadar – hisoblangan soliqning qolgan (50 foizi) summasini to‘lashni amalga oshiradi. Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lana- di. (Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15-avgustdagi qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1-sen- tabrdan boshlab to‘laydi). Yuridik shaxslarga yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz belgi- lansa, ular ushbu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab soliq to‘lashni to‘xtatadilar. Yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqi to‘xtatilgan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu huquq to‘xtatilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘laydilar. Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari to‘langan taqdirda, agar boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yi- cha qarz mavjud bo‘lmasa, ushbu summalar soliq to‘lovchi- ga o‘ttiz kun ichida uning yozma arizasi bo‘yicha qaytari- ladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi. Yer solig‘i, soliq to‘lovchining joylashgan yeridan qat’i nazar, hududida yer uchastkasi joylashgan tuman yoki sha- harning mahalliy budjetiga to‘lanadi. Agar yer uchastkasi ham tuman, ham shahar hududida joylashgan bo‘lsa, soliq xuddi shu tartibda to‘lanadi. Yuridik shaxslarning budjet bilan yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblari buxgalteriya hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. «Mingbuloq» hissadorlik jamiyatining yer solig‘i summasi 75 mln so‘mni tashkil etadi. Soliqning yig‘imi darajasi 97%, kelgusi yil indeksatsiyasi 1,5 ni tash- kil etadi. Korxonaning 2008-yilda kutilayotgan soliq sum- masini hisoblang: Yechilishi: 75000,0 x 1,5 x 97%= 109125,0 2-masala. Toshkent shahrining 8-zonasida joylashgan ishlab chiqarish korxonasiga shahar hokimi qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydoni 5,5 ga ni tashkil etadi. Korxonaning hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan yer solig‘i summasini hisoblang va to‘lash muddatlarini belgilang. Yechilishi: 1. Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalangan- 197
lik uchun yer solig‘i stavkalari 14 ta zonaga ajratilgan holda belgilangan. Shunga muvofiq 2006-yil 8-zona uchun har bir gektarga 15230403 so‘m belgilangan. 2. Yerning maydoni va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqib soliq summasini hisoblaymiz: 5,5 x 15230403 = 83767216,5 so‘m. 3. Yer solig‘i budjetga har chorakning ikkinchi oyi 15 kuniga qadar yillik summaning to‘rtdan bir qismi miqdori- da to‘lanadi, ya’ni: 1-chorak uchun — 15-fevralgacha – 23434203 so‘m; 2-chorak uchun — 15-maygacha – 25134203 so‘m; 3-chorak uchun — 15-avgustgacha – 26134203 so‘m; 4-chorak uchun — 15-noyabrgacha – 27134203 so‘m. 3-masala. Zarafshon shahrining 3 zonasida joylashgan korxonaga shahar hokimi qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydoni 3,75 ga, haqiqiy foydalanilanishdagi yer maydoni esa 4,5 ga ekanligi aniqlandi. Korxonaning hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan yer solig‘i summasini hisoblaymiz. Yechilishi: 1. Shahar joylarda yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun yer solig‘i stavkalari 4 ta zonaga ajratilgan holda bel- gilangan. Shunga muvofiq 2006-yil Zarafshon shahrining 3 zonasi uchun har ga uchun 716405 so‘m belgilangan. 2. Foydalanishdagi yer maydoni va soliq stavkasidan kelib chiqib soliqni hisoblaymiz: a) hokim qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydoni uchun: 3,75 x 716405 = 2686518,75 so‘m; b) hokim qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydonidan ortiq foydalanishdagi yer uchun 2 koeffitsientda to‘lanishi belgilangan: 0,75 x 716405 x 2 = 1,074,607 so‘m. Demak, = 2686518,75 + 1074607 =3761125,75 so‘m. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Yer solig‘ini yuridik shaxslardan undirishning sababi nimada? 2. Yer solig‘ining huquqiy asoslari O‘zbekistonda qachon shakl- langan?
3. O‘zbekistonda yer fondi qanday tarkib topgan? 4. Kimlar yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi? 5. Alohida soliq rejimiga o‘tgan yuridik shaxslar yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi? 6. Yer solig‘ini undirish obyekti nima? 198
7. Soliq stavkalari qanday mezonlar asosida belgilanadi? 8. Qanday yerlar soliq solinmaydigan yer uchastkalari hisobla- nadi? 9. Qanday yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadi? 10. Yer solig‘ini hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash muddat- lari qanday belgilangan? 3.7. OBODONLASHTIRISH VA IJTIMOIY INFRATUZILMANI RIVOJLANTIRISH UCHUN SOLIQ O‘zbekiston Respublikasi hudu- dida joylashgan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar – O‘zbe- kiston Respublikasi rezidentlari obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lovchisi hisoblana- dilar.
Soliqqa tortishning alohida tartibi belgilangan yuridik shaxslar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bo‘yicha bu soliqni to‘lamaydilar, ular faoliyatning boshqa turlari bilan shug‘ullansalar, ular ushbu faoliyat bo‘yicha alohida hisob yuritishlari va budjetga obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqni to‘lash- lari lozim. Soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulki- da, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va hisob-kitob raqamiga ega bo‘lgan alohida bo‘linmalar ham tushuniladi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i to‘langanidan keyin korxonalar tasarrufida qoladigan foyda (2-son «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot» shaklining 240 satri – 250 satri) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqni hisoblab chiqarish chog‘ida soliq solish obyekti va bazasi hisoblanadi. Budjetga to‘lanadigan soliq summasi yuqorida ko‘rsatilgan hisobot shaklining 260-satri- da aks ettiriladi. Balansida ijtimoiy infratuzilma obyektlari bo‘lgan soliq to‘lovchilar soliq solinadigan bazani foyda solig‘i to‘lan- ganidan keyin yuridik shaxs ixtiyorida qoladigan foydani va 199 Soliq to‘lovchilar Soliq solish obyekti, bazasi, soliq stavkalari va imtiyozlar
ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash uchun haqi- qatda sarflangan xarajatlarning mazkur xarajatlar summasi- dan hisoblab chiqilgan foyda solig‘i summasiga kamaytiril- gan summasini qo‘shish orqali aniqlaydi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ining eng yuqori stavkasi soliq solish obyekti- ning 8 foizi miqdorida belgilangan. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ini to‘lashdan nogironlarning jamoat birlash- malari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston cher- nobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush va mehnat fronti faxriy- lari tashkil etgan yuridik shaxslar ozod qilinadi. Ushbu imtiyoz savdo, vositachilik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik shaxslarga qo‘llanil- maydi. Soliq kodeksining 300-moddasi- ga ko‘ra balansida ijtimoiy infra- tuzilma obyektlari bo‘lgan soliq to‘lovchilar budjetga to‘lanadi- gan soliq summasini quyidagi tartibda aniqlaydi: — agar ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq sum- masiga teng yoki undan ortiq bo‘lsa, soliq to‘lanmaydi; — agar ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq sum- masidan kam bo‘lsa, budjetga to‘lanadigan soliq hisoblab chiqarilgan soliq summasi bilan haqiqatda sarflangan xara- jatlar summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Soliq to‘lovchilar hisobot davri mobaynida obodon- lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlar to‘laydi. Joriy to‘lovlar taxmin qilinayotgan sof foyda summasi- dan hisobot davrining birinchi oyi 10-kuniga qadar soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ- lariga taqdim etiladigan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining joriy to‘lovlari to‘g‘risidagi ma’lumotnomada ko‘rsatilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining belgi- langan stavkasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqari- ladi.
200 Soliqni hisoblash, hiso- botlarni taqdim etish va budjetga to‘lash tartiblari Joriy to‘lovlar hisoblab chiqarilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining yil chora- gidagi summasining uchdan bir qismi miqdorida har oy- ning 15-kunidan kechiktirmay to‘lanadi. Quyidagilar joriy to‘lovlarni to‘lamaydi: — hisobot davrida coliq solinadigan bazasi eng kam ish haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda bo‘lgan soliq to‘lovchilar; — ilgarigi hisobot davrida ijtimoiy infratuzilma obyekt- larini saqlash xarajatlari summasi soliq solinadigan baza summasiga teng yoki undan ortiq bo‘lgan soliq to‘lovchilar; — yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tmagan mikrofir- malar va kichik korxonalar. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ining hisob-kitobi (9-ilova) soliq bo‘yicha hisob- ga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchilar tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuni- dan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik moliya- viy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ini to‘lash soliq bo‘yicha hisob-kitobni taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Hisobot davrida bolalar bog‘chasini tutib tu- rish xarajatlari 300 ming so‘mni tashkil etadi. 170-satr bo‘yicha soliq solinadigan daromad 700 ming so‘mdan ibo- rat. Foyda solig‘i summasi: 180-satr 250 ming so‘m. Foyda solig‘i stavkasi 10%. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil- mani rivojlantirish solig‘ini hisoblang. Yechilishi: 1. Soliq solinadigan daromaddan foyda solig‘i summasi- ni ayiramiz: 700 – 250 = 450 ming so‘m. 2. Bolalar bog‘chasini tutib turish xarajatlari summasini foyda solig‘i stavkasiga ko‘paytiramiz. 300 x 10% = 30 ming so‘m. Ya’ni, biz daromad solig‘i summasining bolalar bog‘chasini tutib turish hisobiga qanday summaga kamay- ganligini bilamiz. 201
1. Teskari hisob-kitobni amalga oshiramiz. 300 (1-band saldosi) + 100 (bolalar bog‘chasini tutib turish xarajatlari) + 10 (ana shu xarajatlarga to‘g‘ri keladi- gan soliq summasi) = 410 ming so‘m. 2. So‘ngra biz 415 ni obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i stavkasiga ko‘paytiramiz: 410 x 8% = 32,8 ming so‘m. Ya’ni, korxona 33,2 ming so‘m obodonlashtirish va ijti- moiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lashi kerak edi. Lekin u amalda 100 ming so‘m infratuzilmani tutib turish uchun sarflagan edi. Shuning uchun korxona obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lovchi hisoblanmaydi. 2-masala. Hisobot davrida sog‘liqni saqlash muasasasi- ni tutib turish xarajatlari 250 ming so‘mni tashkil etadi. 170-satr bo‘yicha soliq solinadigan daromad 5500 ming so‘mdan iborat. Daromad solig‘i summasi 180 satr — 2300 ming so‘m. Daromad solig‘i stavkasi – 35 foiz. Obodon- lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hi- soblaymiz. Yechilishi: 1. 5500 — 2300 = 2200 ming so‘m. 2. 250 x 35% = 87,5 ming so‘m. 3. 2200 + 250 + 87,5 = 2537,5 ming so‘m. 4. 2537,5 x 8%= 203 ming so‘m. Demak, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i 203 ming so‘mni tashkil etadi, lekin korxona amalda ijtimoiy soha obyektlarini tutib turish uchun 150 ming so‘m xarajat qilgan edi. Mazkur korxona budjetga 203 – 150 = 53 ming so‘m farqni to‘lashi lozim. 3-masala. Korxonaning hisobot davridagi soliq solinadi- gan daromadi: 170-satr – 0 ga teng. Foyda solig‘i summasi 180 satr – 75 ming so‘m. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hisoblang. 4-masala. Hisobot davrida korxonalarning umumiy ta’lim maktabini tutib turish xarajatlari 100 ming so‘mni tashkil etadi. Soliq solinadigan foyda 800 ming so‘mdan iborat. Foyda solig‘i summasi 50 ming so‘m. Korxona 202
eksportga tovar realizatsiya qilganligi uchun imtiyozli, ya’ni 10,5% da foyda solig‘i hisoblagan. Obodonlashtirish va ijti- moiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hisoblang. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Qanday yuridik shaxslar obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil- mani rivojlantirish solig‘ining to‘lovchilari hisoblanishadi? 2. Korxona bir necha faoliyat turi bilan shug‘ullansa ushbu soliqning to‘lovchisi bo‘la oladimi? 3. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 4. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i stavkasi necha foizni tashkil etadi? 5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i stavkasini qanday holatda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy hokimiyati organlari tomonidan belgi- lanadi?
6. Vazirlar Mahkamasining 453-son qaroriga ko‘ra obodon- lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i qanday tartib- da to‘lanadi? 7. Qanday holatda korxona obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil- mani rivojlantirish solig‘ini budjetga to‘lamaydi? 8. Tabaqalashtirilgan stavkalarni belgilash uchun nimalarni oldin- dan belgilab olish lozim? 9. Soliq hisobotlari qachon soliq organlariga topshiriladi? 10. Soliqni budjetga to‘lash muddatlari qachon amalga oshiri- ladi?
3.9. SUV RESURSLARIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN SOLIQ O‘zbekiston sharoitida suv qadrli hisoblanadi. Chunki, respubli- kamizda qishloq xo‘jaligi asosan sug‘oriladigan yerlardan iborat. Suv har qanday davlat uchun asosiy boylik hisoblanadi. 1982-yildan 1998-yilga qadar suvdan foydalanayotgan korxonalar «suv uchun to‘lov» to‘lashar edi. Iste’molchi- larning suvdan samarali, tejab foydalanish maqsadida respublikamiz soliq qonunchiligiga hamda O‘zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra 1998-yil 1-yanvardan boshlab suv resursla- ridan foydalanganlik uchun soliq joriy etildi. Ushbu soliq umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, respublika budjetining 203
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishi
asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. 2008-yilda Davlat budjetiga suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq tushumi 34920 mln. so‘m tushishi prognozlashtiril- gan bo‘lib, bu budjet daromadlarining 0,5 foizini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29- dekabrdagi 1024-sonli qaroriga asosan ushbu soliq tushumi mahalliy budjetlarning Davlat budjetidagi ulushini ko‘pay- tirish maqsadida to‘liq miqdorda mahalliy budjetlar daro- madiga o‘tkazildi. O‘z faoliyatida suvdan foyda- lanuvchi yuridik shaxslar, deh- qon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va yuridik shaxs tashkil etmaydigan) hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lovchilardir. O‘zbekistonda asosiy, davlat budjeti daromadlarini ushbu manba bo‘yicha ob-havo qiladigan, ya’ni ta’minlab beradi- gan soliq to‘lovchilar bo‘lib Shirin GRESi, Taxiyatosh GRESi, Toshkent GRESi va boshqa shu kabi GRESlar hisoblanishadi. Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan to‘lovchi- lar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida hisob olib borishlari va shu faoliyatda foydalani- ladigan suv hajmidan kelib chiqib suv resurslaridan foy- dalanganlik uchun soliq to‘lashlari kerak. Yuridik shaxslar suvdan foydalanish joyida davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatga olinish joyidan qat’i nazar, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydilar. Aholi punktlarining suv ta’minoti uchun suv yetkazib beruvchi yuridik shaxslar o‘z faoliyatida ishlatiladigan suv uchungina soliq to‘lovchilar hisoblanadi. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan binolar bir qismi, ayrim xonalar boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga ijaraga topshirilganida suv resurslaridan foy- dalanganlik uchun soliqni «Suvoqava» tizimi korxonalari yoki suv xo‘jaligi organlari yoxud boshqa korxonalar bilan suv yetkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan ijaraga beruvchilar to‘laydilar. Bino (xona)ni ijaraga olgan va o‘zlari suv yetkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan yuridik shaxslar suv 204 Soliq to‘lovchilar tarkibi resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni mustaqil ravish- da to‘laydilar. Amaldagi korxonalar va tashkilotlar hududida ta’mir- lash-qurilish va boshqa ishlarni bajaradigan yuridik shaxslar ushbu ishlarni bajarish jarayonida foydalaniladigan suv uchun soliq to‘lamaydilar. Ta’mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajarish chog‘ida foydalaniladigan suv hajmi uchun soliqni ular uchun ushbu ishlar bajariladigan korxona va tashkilotlar to‘laydilar. Yangi qurilish maydonchasida quri- lish ishlarini bajarish chog‘ida qurilish paytida foydalani- ladigan suv hajmi uchun soliqni qurilish tashkiloti to‘laydi. Mulkchilik va bo‘ysunish shaklidan qat’i nazar issiq suv va bug‘ uzatuvchi korxonalar suv resurslaridan foydalan- ganlik uchun soliqni ular tomonidan yuzadagi va yerosti manbalaridan ishlab chiqarish va texnik ehtiyojlar uchun ishlatilgan suv resurslari hajmi uchun to‘laydilar. Yerusti va yerosti manbalaridan foydalaniladigan suv resurslari soliq solish obyekti hisoblanadi. Yerusti manbalariga daryolar, ko‘llar, suv omborlari, yer yuzasidagi boshqa havzalar va suv manbalari, turli xil kanal va hovuzlar kiradi. Yerosti manbalariga artezian quduqlar va skvajinalar, vertikal va gorizontal zovur tarmog‘i kiradi. Foydalanilgan suv resurslarining hajmi soliq solish baza- si hisoblanadi. Suv resurslarining yerusti va yerosti manbalaridan olin- gan suv hajmi suv o‘lchagich asboblarining ko‘rsatkichlari asosida aniqlanadi. Suvdan o‘lchagich asboblarsiz foydalanilgan taqdirda, uning hajmi suvdan foydalanish limitlaridan, suv iste’- molining texnologik va sanitariya normalaridan, ekinlar hamda dov-daraxtlarni sug‘orish normalaridan yoki ma’lu- motlarning to‘g‘riligini ta’minlovchi boshqa usullardan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Soliq to‘lovchilar yerusti va yerosti manbalaridan olib foydalanilgan suv resurslari hajmlarining alohida-alohida hisobini yuritadilar. Yuridik shaxslarning hududida ta’mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajaruvchi soliq to‘lovchilar bu ishlarni bajarish jarayonida foydalaniladigan suv uchun suv resurs- laridan foydalanganlik uchun soliq to‘lamaydi. Ta’mirlash- 205 Soliq solish obyekti, bazasi va soliq stavkalari 206 qurilish va boshqa ishlarni bajarayotganda foydalaniladigan suv hajmi uchun bu ishlar qaysi yuridik shaxslar uchun bajarilayotgan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxslar suv resurslari- dan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi. Qurilish ishlari yangi qurilish maydonida bajarilgan taqdirda, qurilishda foydalaniladigan suv hajmi uchun qurilish tashkiloti suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi. Yagona yer solig‘i to‘lovchilari bo‘lmagan qishloq xo‘ja- ligi korxonalari soliq solinadigan bazani soliq davrida bir gektar sug‘oriladigan yerlarni sug‘orish uchun sarflanadigan suvning butun xo‘jalik bo‘yicha o‘rtacha hajmidan kelib chiqqan holda aniqlaydi. 2009-yilda suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari quyidagi jadval ma’lumotlarida keltirilgan. 21,6
27,5 6,3
9,3 11,9
15,4 1,1
1,3 3.9.1-jadval Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq STAVKALARI 1 1
li qarori. Ko‘rsatkichlar 1 kub. metr uchun stavka (so‘m)
Yerusti suv resurslari manbalari Yerosti suv resurslari manbalari 1. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi korxonalar (2—4-bandlarda ko‘rsatilganla- ridan tashqari) 2. Elektrostansiyalar 3. Kommunal xizmat ko‘rsatish korxonalari 4. Yagona yer solig‘i to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jalik korxonalari, dehqon xo‘ja- liklari (yuridik va jismoniy shaxslar) hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish ja- rayonida suvdan foydalanadigan jismoniy shaxslar Suvdan qishloq xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarini sug‘o- rish uchun foydalanadigan yordamchi xo‘jaliklarga ega yuridik shaxslar, shuningdek, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va o‘quv yurtlarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari soliqni qishloq
xo‘jalik korxonalari uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘laydilar. Soliq kodeksiga ko‘ra suv resurs- laridan foydalanganlik uchun so- liqni to‘lashdan quyidagi yuridik shaxslar ozod etiladi. Jumladan, nogironlarning jamoat bir- lashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston cher- nobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar. Ushbu imtiyoz savdo, vositachilik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslarga nisbatan tatbiq etilmaydi; suv uchun budjetga soliq o‘tkazgan yuridik shaxslardan suv olgan iste’- molchilar; birlamchi foydalanilgan suv uchun to‘lov amal- ga oshirilgan suvdan ikkilamchi foydalanuvchi suv iste’- molchilari; ixtiyoriy tugatilayotgan yuridik shaxslar – tadbirkorlik subyektlari – yuridik shaxslarni davlat ro‘y- xatidan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida qabul qilingan qaror haqida xabardor qilingan kundan e’ti- boran. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblab chiqarishda soliq solinadigan baza quyidagi hajmlarga kamaytiriladi. Jumladan, sog‘liqni saqlash muassasalarida davolash maqsadida foydalaniladigan yerosti mineral suvlari hajmiga; dori vositalarini tayyorlash uchun foy- dalaniladigan suv hajmiga; atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatishining oldini olish maqsadida chiqazib olinadigan yerosti suvlari hajmiga; shaxtadan suvlarni qochirish uchun, foydali qazilmalarni qazib olish vaqtida chiqazib olingan va qatlamdagi bosimni saqlab turish uchun yer qa’riga qaytarib quyiladigan yerosti suvlari hajmiga; gidro- elektr stansiyalari gidravlik turbinalarining harakati uchun foydalaniladigan suv hajmiga; qishloq xo‘jaligiga mo‘ljal- langan sho‘rlangan yerlarni yuvish uchun foydalaniladigan suv hajmiga. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lovchilar tomo- nidan, dehqon xo‘jaliklari (yuri- dik shaxs tashkil etadigan va tashkil etmaydigan)dan tashqari, tasdiqlangan stavkalar 207
Soliq bo‘yicha imtiyozlar Soliqni hisoblab chiqa- rish tartibi va to‘lash muddatlari
bo‘yicha amalda olingan soliqqa tortiladigan suv hajmidan kelib chiqib hisoblanadi. Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va yuridik shaxs tashkil etmaydigan) uchun suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq davlat soliq xizmati organlari tomonidan umuman xo‘jalik bo‘yicha o‘tgan yilda 1 gektar sug‘oriladigan yerga sarflangan suv hajmidan kelib chiqib hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqning hisob- kitobi (10-ilova) suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan quyidagi muddatlarda taqdim etiladi: 1) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam ish haqining ellik baravaridan ko‘pni tashkil etadigan yuridik shaxslar tomonidan (qishloq xo‘jaligi korxonalari, mikrofirmalar va kichik korxonalar bundan mustasno) – har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunigacha; 2) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam ish haqining ellik baravaridan kamni tashkil etadigan yuridik shaxslar, shuningdek, mikrofirmalar va kichik kor- xonalar tomonidan – yilning har choragida, yilning hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda; 3) yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jaligi korxonalari tomonidan – yilda bir marta hisobot davrining 15 dekabrigacha; 4) yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan – yilning har choragida yilning hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lash to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomasi yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklariga davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisobot davridan keyingi yilning 1-fevralidan kechiktirmay topshiriladi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq budjetga quyidagi muddatlarda to‘lanadi: — suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘- lovchilar tomonidan — hisob-kitob taqdim etiladigan mud- datdan kechiktirmay amalga oshiriladi; 208
— yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari tomonidan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lash yiliga bir marta, soliq davridan keyingi yilning 1-mayigacha amalga oshiriladi. Soliq to‘lovchilar joriy yilning 15-yanvariga qadar suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliqni belgilangan limitdan kelib chiqib yoki suv yetkazib berish shartnomasiga ko‘ra har oyda yoki har chorakda to‘lashlari to‘g‘risida bildiruvnoma yuboradilar. Yuridik shaxslarning budjet bilan suv resurslaridan foydalangan- lik uchun soliq bo‘yicha hisob- kitoblarining buxgalteriya hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha (turlar bo‘yicha) qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi. Hisoblab yozilgan soliq summasi quyidagicha aks ettiri- ladi: — davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debeti; — budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hi- sobvarag‘i krediti. Budjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks ettiriladi: — budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i debeti; — pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i krediti. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Sanoat korxonasi hisobot davrida jami 60000 kub. metr suv resurslaridan foydalangan bo‘lib, shundan 35 foizi yerosti manbalaridan, qolgan qismi esa yerusti man- balaridan olingan. Korxona to‘lashi lozim bo‘lgan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq summasini hisob- lang.
Yechilishi: Sanoat korxonalari uchun ushbu soliq stavkalari yerusti manbalaridan olingan suv uchun bir kub metrga 640.0 tiyin, yerosti manbalaridan foydalanilgan suv uchun bir kub metrga 820.0 tiyin belgilangan. Korxona 15000 kub metr (60000 x 35%) yerosti suvla- ridan; 21000 kub metr (60000—15000) yerusti suvlaridan foydalangan. Soliq summasi: 209
Soliqni hisobga olish tartibi
21000 x 640 (6,4 so‘m) = 134400 so‘m. 15000 x 820 (8,2 so‘m) = 123000 so‘mni tashkil etadi. 2-masala. Elektrostansiya hisobot davrida 450000 kb.metr yerusti suv resurslaridan, 50000 kub.metr yerosti suv resurslaridan foydalangan. Korxona to‘lashi lozim bo‘lgan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq sum- masini hisoblang. Yechilishi: 1. Elektrostansiyalar uchun ushbu soliq stavkalari yer- usti manbalaridagi suv resurslaridan foydalanganlik uchun 1 kub.metrga 183.0 tiyin, yerosti manbalaridan foydalanilgan suv uchun 1 kub metrga 273.0 tiyin belgilangan. 2. Foydalanilgan suv hajmidan va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqib soliq summasini hisoblaymiz: 450000 x 183,0 (1,83 so‘m) = 823500 so‘m. 50 000 x 273,0 (2,73 so‘m) = 136500 so‘m. Jami: 823500 + 136500 = 960000 so‘m. 3-masala. Kommunal xo‘jaligi hisobot davrida 170 000 metr kub hajmida aholi punktlarini suv bilan ta’minlangan. Shuningdek, o‘z iste’moli uchun 27000 metr kub yerusti suv resurslaridan foydalangan. Korxona to‘lashi lozim bo‘lgan suv resusrlaridan foydalanganlik uchun soliq sum- masini hisoblang. 4-masala. Sanoat korxonasi Mirzo Ulug‘bek tumani DSIda ro‘yxatga olingan. Korxona hisobot davrida Qibray tumani hududidagi suv resurslaridan (yerusti manbalaridan) 35000 metr kub, o‘zi joylashgan tuman yerosti suv man- balaridan 16000 metr kub foydalangan. Korxonaning hiso- bot davrida to‘lashi lozim bo‘lgan suv resurslaridan foy- dalanganlik uchun soliq summasini aniqlang va korxona soliq hisob-kitobini qaysi tuman DSIga taqdim etadi va soliqni to‘laydi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etishdan ko‘zda tutilgan maqsad nima? 2. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilari kimlar? 3. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni davlat budjeti- ga ta’minlab beradigan asosiy soliq to‘lovchilarni bilasizmi? 210
211 4. Jismoniy shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilari bo‘la olishadimi? 5. Soliqqa tortish obyekti qanday tartibda aniqlanadi? 6. Soliq stavkalari qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi? 7. Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida o‘rnatilgan? 8. Qanday yuridik shaxslar suv resurslaridan foydalanilganlik uchun soliqdan ozod etiladi? 9. Dehqon xo‘jaliklari suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni budjetga to‘lash tartibi qanday amalga oshiriladi? 10. Soliq qaysi muddatda davlat budjetiga o‘tkaziladi? 3.10. YER QA’RIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN SOLIQ Tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanishni ta’min- lashga qaratilgan muhim vosi- ta – bu davlat tomonidan tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog‘liq turli xil to‘lovlardir. Jahon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar tizimini bonuslar, rentals, royalti va soliqlar tashkil etadi. Bonuslar – bir martalik to‘lov bo‘lib, davlat uchun soliqlar kabi unchalik muhim moliyaviy resurs bo‘lmasada, davlat budjeti daromadlarini oshirishning zarur elementlaridan biri hisoblanadi. Bonuslar hajmi har bir mamlakatning qonunchiligi bilan belgilanib, ular tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha kelishuvlar predmeti hisoblanadi. O‘zbekistonda ham xo‘jalik yurituvchi subyektlar tabiiy resurslardan foydalanishi jarayonida bonuslar to‘laydi. Respublikamiz qonunchiligiga muvofiq, bonuslar – bu bitim tuzilgan vaqtda yoki muayyan natijaga erishilgach bitim shartlariga muvofiq belgilangan bir martalik to‘lovlar hisoblanadi. 1 O‘zbekistonda yer qa’ridan foydalanuvchilar ikki xil bonusni to‘laydilar. Bular imzoli bonus hamda tijoratbop topilma bonusi. Rentals tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lov- larning ikkinchi ko‘rinishi hisoblanib, davlat tomonidan tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha shartnoma tuzish Yer qa’ridan foydalanganda soliqqa tortish zarurligi 1 O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar to‘g‘risida»gi Qonuni, 20-modda. 212 vaqtida undiriladigan to‘lov hisoblanadi. Rentals kelishuv davri davomida yoki qazib olish boshlanishidan avval undiriladi. Royalti tabiiy resurslardan foydalanuvchining yalpi daromadidan foiz ko‘rinishida undirilib, davlat tomonidan tabiiy resurslarning egasi sifatida ishlab chiqarilgan mahsu- lotning qat’i ulushi o‘zlashtiriladi. Respublikamiz qonun- chiligiga muvofiq, royalti – bu mineral xomashyoni qazib olish hajmiga yoki ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbatan foiz hisobida bitim shartlariga muvofiq belgilangan va investor tomonidan pul shaklida yoki qazib olingan mi- neral xomashyoning bir qismi tarzida to‘lanadigan mun- tazam to‘lovlardir. 1 Jahon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanishni soliqqa tortish, odatda, foyda solig‘i va tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun maxsus soliqlar, ya’ni renta soliqlari sifatida undiriladi. Shuningdek, ayrim xorijiy mamlakatlar soliq amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanish hisobiga yuqori rentabellikka erishadigan xo‘jalik yurituvchi subyekt- lar uchun aksiz soliqlari ham amal qiladi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin respub- likamiz hududidagi barcha tabiiy, yerosti boyliklari davla- timiz tasarrufiga o‘tdi. O‘zbekiston zaminida juda ulkan va noyob, hali ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilmagan mi- neral xomashyo resurslari to‘plangan. O‘zbekistonda 100 ga yaqin, aniqrog‘i 95 turdagi mine- ral xomashyoni o‘zida mujassam etgan 2700 ta kon aniqlangan. Amalda Mendeleyev davriy jadvalidagi barcha elementlar respublikamizda mavjud. Mamlakatning umu- miy xomashyo salohiyoti 3,3 trillion AQSH dollari miq- dorida baholanmoqda. Mavjud konlardan har yili 5,5 mlrd. AQSH dollariga teng foydali qazilmalar qazib olinmoqda. Respublikamiz qonunchiligiga ko‘ra mavjud yerosti boyliklari umumdavlat mulki hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 23-sentabrdagi «Yerosti boylik- lari to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq 1995-yildan boshlab yerosti boyliklaridan foydalanilganlik uchun soliq joriy etil- di va yerosti boyliklaridan foydalanuvchilar ularning haj- midan kelib chiqqan holda maxsus soliq to‘lay boshladilar. 1 O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar to‘g‘risida»gi Qonuni, 20-modda. 213 Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishi- dan asosiy maqsad – umumdavlat mulki hisoblangan yer- osti boyliklaridan oqilona tarzda butun jamiyat a’zolarini va kelajak avlod manfaatlarini hisobga olgan holda foydalanish samaradorligini oshirish hisoblanadi. O‘zbekistonda 2002-yil 13-dekabrda «Yerosti boyliklari to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri tasdiqlandi va ushbu qonunning asosiy vazifasi bo‘lib, yerosti boyliklariga egalik qilish, ulardan foydalanish va tasarruf etishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iborat ekanligi belgilandi. Soliq kodeksiga ko‘ra yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq umumdavlat soliqlari tarkibiga kiradi. Ushbu soliq tabiiy boyliklardan foydalanishning samaradorligini ta’min- lash bilan birga sof fiskal vazifani ham bajaradi. Respublikamizda yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq yerosti boyliklarining 53 turiga nisbatan belgilangan bo‘lsada, budjetga soliq tushumi faqatgina 4—5 turdagi yer- osti boyliklariga mutlaq ravishda bog‘liq bo‘lib qolmoqda. 1 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining hisobot materiallari asosida tay- yorlangan. 3.10.1-diagramma. Yer qa’ridan foydalanilganlik uchun soliq summasini asosiy yerosti boyliklari bo‘yicha shakllanishi (foizda). 1 3.10.1-diagramma ma’lumotlaridan ma’lumki, 2007-yil- da yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqning tushumlari tarkibida oltin 42,4 foizni, tozalangan mis 39,5 foizni, neft 2007-yil oltin
neft kumush
tozalangan mis tabiiy gaz va gaz kondensati boshqalar
214 4,2 foizni, tabiiy gaz va gaz kondensati 10,1 foizni kumush 1,9 foizni tashkil etadi. Agarda hududlar bo‘yicha tahlil qilinganda jami yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining 39,9 foizi Toshkent viloyatiga, 45,2 foizi Navoiy viloyatiga, 13,0 foizi Qashqadaryo viloyatiga to‘g‘ri kelgani holda qolgan 1,9 foizi respublikamizning boshqa hududlari zimmalariga to‘g‘ri keladi (3.10.2-diagramma). 3.10.2-diagramma. Yer qa’ridan foydalanilganlik uchun soliq summasini hududlar bo‘yicha taqsimoti. 1 Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilari bo‘- lib O‘zbekiston Respublikasi hududida foydali qazilmalarni qazib olish, texnogen mineral hosilalardan foydali qazil- malarni ajratib olayotgan, shuningdek, foydali qazilmalar- dan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta ishlashni amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanishadi. Soliqqa tortish maqsadida yerosti boyliklari deganda yer qobig‘ining yuqori qismini qamrab oladigan hamda foy- dali qazilmalarni tadqiq qilish va qazib olish mumkin bo‘lgan makon, foydali qazilmalar deganda iqtisodiy va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega geologik hosilalar qara- ladi.
Soliq to‘lovchilar, soliqqa tortish obyekti va bazasi 1 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining hisobot materiallari asosida tay- yorlangan. 2007-yil
Toshkent viloyati Qashqadaryo viloyati Navoiy viloyati Boshqa viloyatlar 45,2 39,9
1,9 13
Tarkibida rangli, nodir, asl, qora metallar va boshqa mineral xomashyo bo‘lgan rudalarni bir korxona qazib olib, uni bundan keyin qayta ishlash uchun boshqa korxonalarga bersa (eksport bundan mustasno), qazib olinadigan rudani qayta ishlaydigan va soliq stavkasi belgilangan tayyor mah- sulot chiqaradigan korxona soliq to‘lovchi hisoblanadi. Masalan, Olmaliq mis qazib olish korxonasi tarkibida mis bo‘lgan, qazib olingan rudani boyitish fabrikasiga beradi, fabrika boyitilgan rudani Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinatining mis eritish zavodiga topshiradi. Kombinat tayyor mahsulot — tozalangan mis chiqaradi, soliq stavkasi ham unga belgilangan. Mazkur holatda rudani qazib oluv- chi korxona emas, balki tozalangan misni olganlik uchun kombinat soliq to‘lovchi hisoblanadi. Respublikamizda ushbu soliqni davlat budjetiga ta’min- lab beruvchi (ob-havo qiluvchi) eng yirik soliq to‘lovchilar bo‘lib, Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinati, Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari, Sho‘rtan va Muborak gazni qayta ishlaydigan zavodlari, Navoiy oltinni qayta ishlaydigan korxona shuningdek, Angren ko‘mir qazib oluvchi korxona va boshqa shu kabi yerosti boylikla- rini qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi yirik korxonalar hisoblanadi. Ruda qayta ishlash uchun O‘zbekiston Respublikasidan tashqariga yuklab jo‘natilgan yoki eksport qilingan taqdirda rudani qazib olgan korxona soliq to‘lovchi bo‘lib hisobla- nadi. Quyidagilar yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqqa tortish obyektlari hisoblanadi: A. Foydali qazilmalarni qazib olish hajmi (shu jum- ladan, yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qim- matli komponentlar) ularni qayta ishlashdan olingan mah- sulotning haqiqatda sotilish qiymati bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini chegirgan holda. Qazib olingan ruda tarkibidan, asosiy foydali qazil- madan tashqari, unga doir stavkalar belgilangan boshqa xomashyo ajratib olingan taqdirda yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar soliqqa tor- tish obyekti bo‘lib hisoblanadi. Qazib olingan foydali qazilma yoki uning bir qismi korxona tomonidan boshqa materiallarni ishlab chiqarish yoki tayyorlash uchun xomashyo hisoblangan taqdirda soliq 215
ushbu xomashyoni qazib olishning ishlab chiqarish tan- narxidan kelib chiqib, tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha to‘lanadi. Hisobot oyida qazib olingan, lekin to‘laligicha yoki qis- man sotilmagan foydali qazilmalar hajmi uchun soliq sotil- gan mahsulotning hisobot oyi yoki sotish amalga oshirilgan bundan oldingi oy uchun o‘rtacha hisoblangan qiymatidan kelib chiqib to‘lanadi. Gaz qazib chiqaruvchi korxonalar uchun soliqqa tortish obyekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan sotish bahosi bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirilgan holda, birlamchi tayyorgarlikdan o‘tgan qatlamdan qazib olingan tabiiy (tozalanmagan) gaz hajmi hisoblanadi. B. Texnogen hosilalar hajmi (mineral xomashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari) ajratib olingan asosiy foydali qazilmaning qonun hujjatlariga muvofiq haqiqiy sotilish qiymati bo‘yicha, bunda qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegiriladi. Texnogen hosilalarga, shu jumladan, texnologik yoki boshqa sabablarga ko‘ra vaqtincha ishlatilmayotgan mine- ral xomashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari kiradi. D. To‘plangan chaqnoq tosh xomashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kolleksiya mate- riallarining hisob qiymati. Yig‘ish deganda chaqnoq tosh xomashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kolleksiya mate- riallarini tabiiy ochiq joylar, tabiiy yerosti bo‘shliqlari (g‘orlar), ishlatib bo‘lingan karyerlar, kon qazish sanoati buyumlari, daryo qa’rida konchilik va boshqa maxsus ish turlarini bajarmasdan, yerostining bir butunligini buzmas- dan olib to‘plash tushuniladi. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari O‘zbekis- ton Respublikasi Prezidenti qa- rori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda yetkaziladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda qazib olinadigan xom- ashyo turlari bo‘yicha yer qa’ridan foydalanganlik uchun 216 Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar 217 soliqning tabaqalashtirilgan stavkalari belgilangan. Foydali qazilmalarni qazib olishning tabiiy noqulay sharoitda ish- laydigan konlar davlat tomonidan qo‘shimcha ravishda qo‘llab-quvvatlanadi. Ularga nisbatan pasaytirilgan soliq stavkalarni joriy etish orqali bunday korxonalar ishlab chiqarishini rivojlantirish va zamonaviylashtirishga qo‘- shimcha mablag‘lar yo‘naltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hozirgi vaqtda jami 53 turdagi foydali qazilmalarga nis- batan tabaqalashtirilgan tarzda soliq stavkalari o‘rnatilgan. 2009-yil 1-yanvardan boshlab yer qa’ridan foydalangan- lik uchun soliq stavkalari quyidagicha belgilangan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024- sonli qarori. 30,0
2,6 20,0
20,0 3,8
8,1 1,3
1,3 1,3
10,4 5,0
3.10.1-jadval Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq STAVKALARI 1 Soliq solinadigan bazaga nisbatan soliq stavkalari, foizda Soliqqa tortish obyektining nomi 1. Asosiy va qo‘shimcha foydali qazilmalar olinishiga nisbatan soliq stavkalari Energiya tashuvchilar: Tabiiy gaz Yerostidan qazib olingan gaz Nobarqaror gaz kondensati Neft Ko‘mir
Rangli va noyob metallar: Tozalangan mis Molibdenli sanoat mahsuloti Konsentrantlangan qo‘rg‘oshin Metal rux Volfram konsentrati Asl metallar: Oltin
218 Kumush
Qimmatbaho, yarim qimmatbaho va zeb-ziynat uchun toshlar xomashyosi Qora metallar: Temir
Kon-kimyo xomashyosi: Tosh (ovqatga ishlatiladigan) tuz Kaliy tuzi Natrit sulfat Fosforitlar (grafitlarda) Karbonat xomashyosi (ohaktoshlar, dolomitlar) Glaukonit Mineral pigmentlar Kon-ruda xomashyosi: Plavik shpatli konsentrat Tabiiy grafit Ikkilamchi boyitilmagan kulrang kaolin Kvars – dala shtapli xomashyosi Shisha xomashyosi Betonitli loy Talk va talk toshi Talkomagnizit Mineral bo‘yoqlar Vollostanit Asbest
Mineral tola ishlab chiqarish uchun bazalt Bariy konsentrati Metallurgiya uchun noruda xomashyosi: O‘tga chidamli, qiyin eruvchan, qoliblash gilmoyasi Ohaktoshlar, dolomitlar Kvars va kvarsitlar Qoliplash qumlari 8,0
24,0 3,9
1,7 0,4
0,4 4,8
3,3 3,3
4,8 21,2
7,8 7,9
6,5 1,8
4,8 3,9
3,9 5,7
3,9 3,9
2,3 2,0
3,3 3,9
6,5 1,8
219 Noruda qurilish materiallari: Sement xomashyosi Tabiiy bezaktoshdan bloklar Marmar ushog‘i Gips toshi, ganch Keramzit xomashyosi ¢isht – cherepitsa (qumoqsimon, lyossimon jinslar, zichlovchi sifatida lyosslar, qumlar va boshqalar) Gips va angidrit Arralanadigan, xarsangtosh va shag‘al uchun toshlar Qurilish qumlari Tosh-shag‘al aralashmasi, shag‘al aralashmasi, mayda toshlar, shag‘al Qumtoshlar Chig‘anoq Slanetslar Agloporit Boshqa keng tarqalgan foydali qazilmalar (margellar, argelitlar, amvritlar va boshqalar) 2. Foydali qazilmalarni qazib olish va mineral xom- ashyoni qayta ishlash jarayonida olingan texnogen hosilalardan foydalanganlik huquqi uchun 2,0
1,8 3,8
5,3 3,0
3,1 3,8
3,8 3,0
3,8 1,6
3,8 3,8
2,5 1,6
asosiy foydali qazilma boyligini qazib olganlik stavkasidan 30% Yuridik va jismoniy shaxslar yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha hisob-ki- toblarni soliq organlariga yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bo‘yicha belgilangan shaklda (11-ilova) soliqni to‘lash uchun belgilangan muddatda taqdim etadilar. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni yuridik shaxslar quyidagi tartibda to‘laydilar: a) mikrofirma va kichik korxonalar – yilning har cho- ragida, hisobot davridan keyingi oyning 25 kunidan kechik- tirmay; Soliqni hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash tartibi b) mikrofirma va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydi- gan boshqa soliq to‘lovchi yuridik shaxslar – har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay. Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar yiliga bir marotaba, keyingi yilning 1-fevralidan kechiktirmay davlat soliq xiz- mati organlarining xabarnomasi bo‘yicha hisob-kitobni ularga taqdim etadilar va yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘laydilar. Yuridik shaxslarning yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq bo‘- yicha hisob-kitoblari buxgal- teriya hisobi budjetga to‘lovlar (turlari) bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi. Hisoblab yozilgan soliq summasi buxgalteriyada quyi- dagicha aks ettiriladi: — davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘ining debeti;
— budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ining krediti. Budjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks ettiriladi: — budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ining debeti; — pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘ining krediti.
Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari to‘langan holda, boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarz bo‘lmagan taqdirda, ushbu summalar soliq to‘lovchiga uning yozma arizasiga ko‘ra o‘ttiz kun ichida qaytariladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Neft qazib oluvchi korxona hisobot davrida 1600 tonna neft qazib olgan. Korxona qayta ishlash uchun 1600 ming so‘mga (QQS va aksiz solig‘isiz) realizatsiya qil- gan. Korxonaning hisobot davrida to‘lashi lozim bo‘lgan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq summasini aniqlang. Yechilishi: 1. Neft mahsulotlarini qayta ishlashdan olingan haqi- qatda sotilish qiymatidan 20,0% da to‘lanishi belgilangan; 220
Soliqni buxgalteriyada hisobga olish tartibi 2. Neft mahsulotlarining qayta ishlashdan olingan mah- sulotning haqiqatda sotilish qiymati va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqib yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq summasini hisoblaymiz: 1600 x 20% = 320,0 ming so‘m. 2-masala. Ko‘mir qazib oluvchi korxona hisobot davri- da 1900 tonna ko‘mir qazib olgan va uning 45 foizini 8400 ming so‘mga realizatsiya qilgan. Korxonaning to‘lashi lozim bo‘lgan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq sum- masini hisoblang. 3-masala. Korxona hisobot davrida 2500 tonna temir rudasini qazib olib, uning bir qismini 1300 ming so‘mga QQS bilan realizatsiya qilgan. Korxonaning to‘lashi lozim bo‘lgan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq summasini hisoblang. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Yer qa’ridan foydalanganda soliqqa tortishning zarurligi nima- da?
2. Bonuslar nima? 3. Rentals nima? 4. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumi asosan qaysi yerosti qazilma boyliklari hissasiga to‘g‘ri keladi? 5. Respublikamizda eng yirik soliq to‘lovchilar jumlasiga qaysi korxonalar kiradi? 6. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining asosiy qismi respublikamizning qaysi hududlari hissasiga to‘g‘ri keladi? 7. Yer qa’ridan foydalanganda soliqqa tortish obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 8. Qaysi mezonlar asosida soliq stavkalari tabaqalashtiriladi? 9. Hozirgi vaqtda yer osti qazilma boyliklarining nechta turiga nisbatan soliq stavkalari belgilangan? 10. Soliq kodeksida yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutilganmi? 11. Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan shug‘ul- lanuvchi jismoniy shaxslar qanday tartibda soliq majburiyatlarini amalga oshiradilar? III bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.1., 1.2., 1.7., 1.10., 1.11., 1.12., 1.13., 1.14., 1.15., 1.17., 1.18., 1.19., 1.20., 1.21., 1.22., 1.24., 2.1, 2.2., 2.8., 3.1., 3.3., 3.4., 3.12., 3.14., 3.16., 3.18., 3.24., 3.26., 3.41., 4.15., 4.21., 5.5., 5.6., 6.3., 6.13., 6.15. 221
IV B O B. JISMONIY SHAXSLARNI SOLIQQA TORTISH 4.1. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN MOL-MULK SOLIG‘I Soliq kodeksiga ko‘ra soliq soli- nadigan mol-mulkga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar, chet el fuqaro- lari, shuningdek, yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari jismoniy shaxs- larning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi. Jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi hudu- dida joylashgan uy-joylari, kvartiralari, chorbog‘ va bog‘ uylari, garajlar va boshqa imoratlari, binolar va inshootlari qiymati soliq solish obyekti hisoblanadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkini inventarizatsiya qi- lish qiymati soliq solish bazasi bo‘lib hisoblanadi. Agar jis- moniy shaxslarning mol-mulkini bahosi tegishli vakolatli idoralar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa, bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan mol- mulkning shartli qiymati belgilanadi hamda o‘rnatilgan stavkalar asosida soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mul- kiga soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi, ularni soliq to‘lovchilarga Moliya vazirli- gi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomo- nidan belgilangan tartibda bildiriladi. Soliq stavkalari har yili keyingi moliya yili uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risidaga qarori asosida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. 2009-yil 1-yanvardan jismoniy shaxslar mol-mulk soli- g‘ining stavkalari 4.1.1-jadvalda belgilangan. Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha te- gishli organlar tomonidan belgilangan inventarizatsiya qiy- mati bo‘lmasa soliq undirish uchun Toshkent shahri va 222
Soliq to‘lovchilar, soliq obyekti va bazasi Soliq stavkalari va soliq imtiyozlari 223 viloyat markazlarida – 2100,0 ming so‘m, boshqa shahar- lar va qishloq joylarda – 920,0 ming so‘m miqdoridagi mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulklari texnik inventarizatsiyalash byu- rosi (TIB) xodimlari tomonidan baholanadi. Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo‘yicha pensio- nerlar uchun mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solinmaydigan eng kam miqdor umumiy maydonining 60 kv. metri hajmi- da belgilanadi. Soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslar- ning mulkida bo‘lgan imoratlari, binolari va inshootlariga soliq solinmaydi: a) O‘zbekiston Qahramoni, Sobiq Ittifoq Qahramoni, Mehnat qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan, uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan fuqarolarning; b) ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush qatnashchilari va partizanlari, ularga tenglashtirilgan shaxslar, ichki ishlar va davlat xavfsizligi organlari tarkibida xizmat qilgan shaxs- larning, harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy qismlar, shtablar va muassasalarda shtatdagi lavozimlarni egallagan shaxslar, Leningrad shahri qamalida bo‘lganlarning va kon- sentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari, xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shin- larning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlarning; d) o‘n nafar va undan ortiq farzandi bor ayollarning; e) Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda Turar joylar, kvartiralar, dala hovli va bog‘ uychalari, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar ularning qiymatidan kelib chiqib 4.1.1-jadval Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i STAVKALARI 1 Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi Soliqqa tortish obyekti 0,5 1
li qarori. ishtirok etganlik uchun imtiyozlar olayotgan fuqarolarning (shu jumladan, u yerga vaqtincha yoki xizmat safariga yuborilgan fuqarolarning); f) soliq solinmaydigan maydon o‘lchami doirasida pen- sionerlarning, shuningdek, I va II guruh nogironlarining; g) muddatli xizmat harbiy xizmatchilari va ularning oila a’zolarining — xizmatni o‘tash davrida; h) harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador, kontuziya bo‘lganlik yoki shikastlanganlik oqibatida yoki frontda bo‘lish tufayli orttirilgan kasallik oqibatida halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari va boshqa tur- mush qurmagan rafiqalarining (erlarining); Yuqorida nazarda tutilgan imtiyozlar mol-mulk egasi- ning tanlashiga binoan, imtiyoz olish huquqini beruvchi zaruriy hujjatlar soliq organlariga taqdim etilganda, mol- mulkning faqat bir obyektiga taalluqli bo‘ladi. Bunda mol- mulk imtiyoz oluvchining mulki bo‘lgan hollardagina taqdim etiladi. Yil davomida to‘lovchilarda mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozga ega bo‘lish huquqi paydo bo‘lgan taqdirda ular ko‘rsatilgan to‘lovlardan ana shu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab ozod etiladilar. Yil o‘rtasida mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqi- ni yo‘qotganda soliq solish ushbu huquq yo‘qolgan oydan keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq davlat soliq xizmati organlari tomo- nidan hisoblab chiqariladi. Mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozlar huquqiga ega bo‘lgan shaxslar zarur hujjatlarni davlat soliq xizmati organ- lariga taqdim etadilar. Imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol-mulk solig‘i ularning har yil 1-yanvardagi holati yuzasidan texnik inven- tarizatsiyalashning hududiy kadastr byurolari taqdim etadi- gan inventarizatsiya qiymatiga doir ma’lumotlar asosida hisoblab chiqariladi, bunday ma’lumotlar bo‘lmagan taq- dirda esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilangan mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Bir necha mulkdorning ulushbay asosidagi umumiy mulki bo‘lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol- mulk solig‘i har bir mulkdor tomonidan ushbu imoratlar, 224 Soliqni hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash tartibi
binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda to‘lanadi. Yangi imoratlar, binolar va inshootlar bo‘yicha soliq ular barpo etilgan yoki olingan yildan keyingi yilning boshidan e’tiboran to‘lanadi. Meros bo‘yicha o‘tgan mol-mulkdan soliq merosxo‘r- lardan meros ochilgan paytdan boshlab undiriladi. Mol- mulk yo‘q qilingan, butunlay vayron bo‘lgan hollarda mol- mulk solig‘i undirish ular yo‘q qilingan yoki butunlay vay- ron bo‘lgan oydan e’tiboran to‘xtatiladi. Mol-mulkka mulk huquqi taqvimiy yil davomida bir mulkdordan boshqasiga o‘tganda soliqni birinchi mulkdor o‘sha yilning 1-yanvaridan bu mol-mulkka mulk huquqini yo‘qotgan oyning boshigacha to‘laydi, yangi mulkdor esa mulk huquqini qo‘lga kiritgan oydan e’tiboran to‘laydi. Taqvimiy yil davomida imtiyozga ega bo‘lish huquqi paydo bo‘lgan taqdirda mol-mulk solig‘i ana shunday huquq vujudga kelgan oydan e’tiboran qayta hisoblab chiqi- ladi.
Mol-mulk solig‘ini to‘lash haqidagi to‘lov xabarno- malari to‘lovchilarga davlat soliq xizmati organlari tomo- nidan har yili 1-maydan kechiktirmay topshiriladi. Hisob- langan yillik soliq miqdori teng ulushlarda ikki muddat- da — 15-iyun va 15-dekabrdan kechiktirmay mahalliy bud- jetga to‘lanadi. Agar soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha summalar to‘langan bo‘lsa, soliq va yig‘imlar bo‘yicha qarzlar mavjud bo‘lmasa, ushbu summalar uning yozma arizasiga ko‘ra o‘ttiz kun ichida soliq to‘lovchiga qaytariladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to‘lovchilari hisobi davlat soliq xizmati organlari tomonidan har bir yilning 1-yanvaridagi holat bo‘yicha shahar va tumanlar bo‘yicha, texnik inventarizatsiyalash hududiy ka- dastr byurosida mavjud bo‘lgan imoratlar egalari to‘g‘risida- gi ma’lumotlarga binoan o‘tkaziladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Fuqaro Safarov Sherzod Toshkent shahar Yunusobod tumani S-2, 24-uydan xarid qilgan 4 xonali kvartirasining texnik inventarizatsiyalash byurosi tomo- nidan narxlangan bahosi 1850 ming so‘mni tashkil etadi. Mol-mulk solig‘i summasini hisoblang? 225
8—4777 226 2-masala. Fuqaro Safarov Shohruh 2008-yil sentabr oyida Toshkent shahar, Chilonzor tumanidan 4,0 sotix maydonga ega bo‘lgan turar joy sotib oldi. Sotib olingan turar joyning texnik inventarizatsiyalash byurosi xodimlari tomonidan narxlangan qiymati 2450 ming so‘mni tashkil etadi. Mol-mulk solig‘i summasini hisoblang va fuqaro Safarov Shoxrux 2008-yil uchun qancha miqdorda soliq to‘lashi lozim bo‘ladi?
3-masala. Fuqaro Safarov Sanjar 2008-yilda o‘z shaxsiy avtomashinasi uchun garaj sotib oldi. Garajning narxlangan qiymati 1480 ming so‘mni tashkil etdi. Fuqaro Safarov Sanjar qancha miqdorda mol-mulk soli- g‘ini to‘lashi lozim? O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘ining to‘lovchilari kimlar? 2. Jismoniy shaxslarning qanday mol-mulklari soliq solish obyekti va bazasi hisoblanadi? 3. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i stavkalari kimning qarori bilan belgilanadi? 4. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 2008-yilda necha foiz qilib belgilangan? 5. Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha inventariza- tsiya qiymati bo‘lmasa soliq undirish qanday tartibda amalga oshiri- ladi? 6. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i summasi qaysi davlat organi tomonidan hisoblab chiqariladi? 7. To‘lov xabarnomasi qaysi muddatgacha uchastka soliq inspektorlari tomonidan soliq to‘lovchilarga yetkaziladi? 8. Mol-mulk solig‘idan kimlar ozod etiladi? 9. Pensionerlarning necha kvadrat metr mol-mulki qiymati soliqqa tortilmaydi? 10. Yillik hisoblangan mol-mulk solig‘i qaysi muddatda budjetga to‘lanadi? 4.2. JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN YER SOLIG‘I Soliq kodeksiga ko‘ra o‘z mulki- da, egaligida, foydalanishida yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar, shuningdek, yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzil- gan dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qora- qalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy dav- lat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to‘lanadigan ijara haqi yer solig‘iga tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig‘ini to‘lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish, soliq hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi tatbiq etiladi. Jismoniy shaxslarning quyidagi yer uchastkalari soliq solinadigan obyekt hisoblanadi: œ dehqon xo‘jaligini yuritish uchun meros qilib qoldiri- ladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; œ yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchast- kalari;
œ jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari; œ xizmat yuzasidan qonun hujjatlariga muvofiq berilgan chek yerlar; œ meros bo‘yicha, hadya qilinishi yoki sotib olinishi natijasida uy-joy, dala hovli bilan birgalikda egalik qilish huquqi ham o‘tgan yer uchastkalari; œ qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari; œ tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun doimiy foy- dalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari. Soliq kodeksiga ko‘ra ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiruvchi organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma’lumot- nomalari soliq solinadigan baza bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy shaxslardan undiriladi- gan yer solig‘i stavkalari O‘zbe- 227
Yer solig‘ini to‘lovchilar, soliq obyekti va bazasi Yer solig‘i stavkalari va soliqdan imtiyozlar kiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda xabar qilinadi. Berilgan yerlardan ikki yil davomida foydalanmagan jis- moniy shaxslardan yer solig‘i uch baravar miqdorida undiriladi. Jismoniy shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organ- lari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer uchastkalari uchun yer solig‘i jismoniy shaxslar uchun 1,5 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foy- dalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffi- tsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi. Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan yer uchastkalari maydoni yer berish to‘g‘risida davlat hokimi- yati organlarining qarori, yerga egalik qilish yoki undan foydalanish huquqi uchun davlat dalolatnomasi, yerni ijara- ga olish shartnomasi, yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi guvohnoma va yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydigan boshqa hujjat- larga ko‘ra belgilanadi. Yer uchastkasiga nisbatan mulk, egalik qilish yoki undan foydalanish huquqini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjud bo‘lmasa, soliq butun maydon uchun yuqorida ko‘rsatilgan oshirish koeffitsientlarini qo‘llagan holda to‘lanadi. Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan yer uchastkalaridan soliq korxonalar, muassasalar va tash- kilotlar uchun tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha undiriladi. Jismoniy shaxslar uchun yer solig‘ini hisoblab chiqarish do‘konlar, oshxonalar, ustaxonalar va tadbirkorlik faoliyati- da foydalaniladigan boshqa obyektlar uchun foydalaniladi- gan yer uchastkalari uchun amalga oshiriladi. Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadilar: œ yaylov chorvachiligining cho‘ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari, veterinar vrachlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari; 228
œ O‘zbekiston Qahramoni, Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar, uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar, ikkin- chi jahon urushi yillaridagi urush nogironlari va qatnash- chilari;
œ xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inla- riga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar; œ haqiqiy muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan harbiy xizmatchilarning oilalari — xizmat muddatiga; œ I va II guruh nogironlari; œ yolg‘iz pensionerlar. Soliq solish maqsadlari uchun yolg‘iz pensionerlar deganda bir o‘zlari yoki voyaga yetma- gan bolalari yoki nogiron bolasi bilan birgalikda alohida uyda, kvartira yoki yotoqxonada yashaydigan pensionerlar tushuniladi; œ boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar. Soliq solish maqsadlarida boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar deganda ota-onadan biri yoki ikkalasi vafot etgan hamda oilada 16 yoshga yetmagan 5 va undan ortiq bola bo‘lgan oilalar tushuniladi; œ Chernobil AESdagi falokat oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslar; œ ko‘chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer uchastkalari bo‘yicha — yer uchastkalari berilgan vaqtdan e’tiboran besh yilga; œ shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar; Yuqorida ko‘rsatilgan imtiyozlar yer uchastkalari yakka tartibda uy-joy qurilishi va shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun qonun hujjatlarida nazar- da tutilgan me’yorlar doirasida taqdim etilgan jismoniy shaxslargagina tatbiq etiladi. Yer solig‘i to‘lanmaydigan yer uchastkalarining may- donlari yer uchastkasiga huquqni tasdiqlaydigan hujjatlarga binoan qabul qilinadi. Imtiyoz huquqi yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan shaxslar yashaydigan va birgalikda xo‘jalik yuritadigan butun oilaga tatbiq etiladi. 229
Jismoniy shaxslar uchun yer solig‘ini davlat soliq organlari- ning xodimlari hisoblab chiqaradi. Davlat soliq xizmati organlari yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari yoki yer- dan foydalanuvchilar yoki ijarachilar bo‘lgan jismoniy shaxslarning muntazam hisobini yuritadilar. Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxsni tashkil etmaganlari) hisoblab yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95 foizi- ni budjetga va 5 foizini Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Shu munosa- bat bilan davlat soliq organlari dehqon xo‘jaliklariga yozi- ladigan to‘lov xabarnomalarida budjetga to‘lanadigan yer solig‘i summasi va Jamg‘armaga to‘lanadigan yer solig‘i summasini alohida ko‘rsatadilar. Soliq to‘lanishi to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomalari jismo- niy shaxslarga davlat soliq organlari tomonidan har yili, joriy yilning 1-mayidan kechiktirmay topshiriladi. Yer uchastkalarining maydoni o‘zgarganda va yil davo- mida imtiyoz huquqi paydo bo‘lganda yoki bekor qilingan- da davlat soliq organlari bir oy davomida soliqni qayta hisob-kitob qilishlari va soliq to‘lovchiga to‘lash muddatlari o‘zgarganini hisobga olgan holda yangi yoki qo‘shimcha to‘lov xabarnomasini taqdim etishlari shart. Jismoniy shaxslarga shahar va qo‘rg‘onlarda yakka tar- tibda uy-joy qurish uchun berilgan yer uchastkalarining maydonlari yakka tartibdagi uy-joylarni hisobga olish va nazorat qilish shahar yoki tuman boshqarmasi yoxud ishlab chiqarish uy-joy inspeksiyasining mavjud materiallari bo‘yicha hisobga olinib, har yili naturada aniqlashtiriladi. Jismoniy shaxslarga qishloq joylarda shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkalari tomorqa yerlardan va jamoat yerlarida qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalaridan iborat bo‘lishi mumkin. Bunday holda tomorqa yerlar maydoni yer kadas- tri ma’lumotlari bo‘yicha qabul qilinib, yuz bergan o‘zga- rishlar har yili naturada aniqlashtiriladi. Jamoat yerlarida qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalari maydoni xo‘jalik- larning ma’lumotlari bo‘yicha hisobga olinib, har yili aniq- lashtiriladi. Agar jismoniy shaxs yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkasida tadbirkorlik faoliyati bilan 230 Yer solig‘ini hisoblab chiqarish tartibi shug‘ullansa yoki yerdan maqsadli foydalanishni o‘zgartir- masdan o‘z uyini ofis sifatida rasmiylashtirsa, bunda undan yer solig‘i yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki dehqon xo‘jaligini yuritish uchun berilgan yerlar uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha undiriladi. Ko‘p xonadonli turar joylarda yashaydigan jismoniy shaxslardan yer solig‘i undirilmaydi. Xonadondan yoki ko‘p xonadonli turar joylarning bir qismidan odamlarning yasha- shi bilan bog‘liq bo‘lmagan maqsadlarda foydalanilganda, belgilangan tartibda xonadonning umumiy maydonidan kelib chiqib, yer solig‘ining tegishli hissasi undiriladi. Egalik qilish huquqi meros bo‘yicha turar joy, noturar imorat va inshootlar, bog‘ uychasi o‘tishi bilan birga o‘tgan yer uchastkalari uchun yer solig‘i merosxo‘rlardan, meros qoldiruvchining soliq majburiyatlarini hisobga olgan holda undiriladi. Jismoniy shaxslar hisoblangan yillik yer solig‘ini teng ulushlar- da yiliga ikki muddatda — 15- iyundan va 15-dekabrdan kechiktirmay to‘laydilar. To‘lan- gan soliq summasi belgilangan tartibda mahalliy budjetga tushadi. Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lana- di. Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15-sentabrdagi qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1-oktabr- dan boshlab to‘laydi. Yer solig‘i to‘lovchi jismoniy shaxslar davlat soliq xiz- mati organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslari- ning harakatlari ustidan davlat soliq xizmatining yuqori organlari yoki sudga shikoyat qilish huquqiga egadirlar. Davlat soliq xizmati organlari soliqning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan belgilangan qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshiradilar. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Fuqaro Safarova Shahzoda 2008-yil 10-yan- varda Toshkent viloyati, Qibray tumanidan 6 sotix yer uchastkasini uy-joy qurish uchun sotib oldi. Fuqaro Safarova Shahzoda sotib olgan yer uchastkasi uchun qancha miqdorda yer solig‘ini to‘lashi lozim. Yer solig‘i summasini hisoblang. 231
Yer solig‘ini budjetga to‘lash muddatlari 2-masala. Fuqaro Ramozonov Akbar Surxondaryo vi- loyatining Denov tumanida yashaydi. Uning yer uchast- kasi 15 sotixni tashkil etadi. Fuqaro Ramozonov Akbar yer uchastkasi uchun qancha miqdorda yer solig‘ini to‘lashi lozim. Yer solig‘i summasini hisoblang. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘ining to‘lovchilari kimlar? 2. Jismoniy shaxslarning qanday yerlari soliq solish obyekti bo‘la oladi? 3. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari qanday belgilanadi? 4. Jismoniy shaxslar berilgan yerlardan foydalanmagan holatda qanday tartibda ulardan soliq undiriladi? 5. Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan yer uchastkalaridan qanday tartibda soliq undiriladi? 6. Qanday toifadagi fuqarolar yer solig‘idan ozod etiladi? 7. Jismoniy shaxslarning yer solig‘i qaysi davlat organi tomoni- dan hisoblab chiqariladi? 8. Dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ini budjetga to‘lash tartibi qanday amalga oshiriladi? 9. Yer solig‘i bo‘yicha to‘lov xabarnomalari soliq to‘lovchilarga qaysi muddatgacha yetkaziladi? 10. Yer solig‘i qaysi muddatda mahalliy budjetga to‘lanadi? 4.3. JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN DAROMAD SOLIG‘I Ma’lumki, soliq qonunchiligida soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar ikkiga bo‘lingan, ya’ni yuridik va jismoniy shaxs- larga.
Jismoniy shaxslarga – yuridik shaxs maqomini olmagan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi. Jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar ichida budjet tushumlaridan salmoqli o‘rinni egallaydigan soliq bu jis- moniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘idir. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – davlat budjeti daromad manbalaridan biri bo‘lib, u umum- 232 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiyati, soliq to‘lovchilar, soliq obyekti va bazasi 233 davlat soliqlari tarkibiga kiradi. Uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, soliq jismoniy shaxslarning bevosita daromadla- ridan olinadi. Bugungi kunda jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar va yig‘imlar budjet daromadlarining qariyb 15—20 foizini tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 1991- yilda budjet tushumlarining 6,7 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2000-yilda 13,1 foizni tashkil etgan. 2006-yilgi davlat bud- jeti parametrlari bo‘yicha ushbu soliq davlat budjeti daro- madlarining 15 foizini, to‘g‘ri soliqlar ichida esa 57,7 foizi- ni tashkil etishi prognozlashtirilgan. 4.3.1-diagramma. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini davlat budjeti daromadlarida tutgan o‘rni 1 . 1 Moliya Vazirligi yillik hisobot materiallari asosida tuzilgan. Bu ko‘rsatkichlar jismoniy shaxslardan olinadigan daro- mad solig‘ini budjet daromadlari tarkibida ahamiyatli ekan- ligidan darak beradi. Soliq kodeksiga ko‘ra moliya yilida soliq solinadigan daromadga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni to‘lovchilar hisoblanadi. Soliq solish maqsadida jismoniy shaxslar rezidentlar va norezidentlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoxud tugaydigan o‘n ikki oygacha bo‘lgan istalgan davr mobaynida 183 kun yoki undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan jismoniy shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi.
O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan jismoniy shaxslarga ularning O‘zbekiston Respublikasidagi, shu- ningdek, undan tashqaridagi faoliyati manbalaridan olingan daromadlari bo‘yicha soliq solinadi. O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan jis- moniy shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi hududidagi manbalardan olingan daromadlar bo‘yicha soliq solinadi. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi soliq solish obyekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan baza bo‘lib, jis- moniy shaxslarning jami daromadidan soliq qonunchiligiga ko‘ra belgilangan chegirmalarni ayirib tashlagandan keyin- gi qoldiq summa hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida to‘langan, O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan jismoniy shaxslarning daromad solig‘i summalari O‘zbekiston Res- publikasida soliqni to‘lashda O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq hisobga olinadi. Hisobga olinadigan summalarning miqdori jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan stavkalar bo‘yicha hisoblab chiqarilgan daromad solig‘i summasidan oshmasligi lozim. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga soliq to‘lovchi olishi lozim bo‘lgan (olgan) yoki te- kinga olgan pul yoxud boshqa mablag‘lar kiradi. Jumladan: 1) mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromad- lar;
2) jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari; 3) jismoniy shaxslarning moddiy naf tarzidagi daromad- lari; 4) boshqa daromadlar. Mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlarga jismoniy shaxslarning mehnat shartnomasi bo‘yicha qilin- gan ishlardan va fuqarolik-huquqiy shartnomalar bo‘yicha oladigan daromadlari kiradi. Bundan tashqari mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlarga rag‘batlantirish xususi- yatiga ega bo‘lgan to‘lovlar (yillik ish yakunlari bo‘yicha mukofot, bir yo‘la beriladigan mukofotlar, maoshlarga ustamalar, ta’tilga har yilgi qo‘shimcha haqlar, ko‘p yil ish- laganlik uchun pul mukofoti va boshqalar), kompensatsiya to‘lovlari (tabiiy iqlim sharoitlari noqulay bo‘lgan joylarda- 234 Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadlari tarkibi
gi ishlar bilan bog‘liq qo‘shimcha to‘lovlar, og‘ir, zararli, o‘ta zararli mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun usta- malar, dam olish kunlarida va bayram kunlarida ishlaganlik uchun tarif stavkalariga hamda maoshlarga ustamalar va boshqalar) hamda ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash (xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqt uchun haq to‘lash, mehnatga layoqatini vaqtincha yo‘qotgan xodim- larga qo‘shimcha haq to‘lash, yuridik shaxsning qarori bilan majburiy progul vaqti uchun haq to‘lash, oliy o‘quv yurtini tamomlaganidan keyin yosh mutaxassislarga ta’til vaqti uchun yuridik shaxs hisobidan to‘lanadigan nafaqalar va boshqa shu kabilar) tarzidagi daromadlar ham kiradi. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga foizlar, dividendlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daro- madlar, jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar, royalti va shu kabi qonun- chilikda ko‘zda tutilgan daromadlar kiradi. Moddiy naf tarzidagi daromadlar jumlasiga yuridik shaxs tomonidan jismoniy shaxs manfaatlarini ko‘zlab, tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini, mulkiy huquqlarni to‘- lash, shu jumladan: jismoniy shaxslarning bolalarini mak- tabgacha ta’lim muassasalarida o‘qitish, tarbiyalash; kom- munal xizmatlar, xodimlarga berilgan uy-joy haqini, uy- joydan foydalanish xarajatlari, yotoqxonadagi joylar haqini yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash; oziq-ovqat, oylik yo‘l chiptalari yoki ularning o‘rnini qoplash qiymati- ni to‘lash; sanatoriy-kurortlarda davolanish yo‘llanmalari qiymatini, dam olish, statsionar va ambulatoriyaga qatnab davolanish haqini yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash kabilar kiradi. Jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari jumlasiga esa davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar va pensiyalar; stipendiyalar; donorlik uchun pul mukofotlari; alimentlar; musobaqalar- da, ko‘riklarda, tanlovlarda sovrinli o‘rinlar uchun beriladi- gan sovrinlar, pul mukofotlari; yutuqlar; grantlar; jamg‘arib boriladigan majburiy pensiya badallari, ular bo‘yicha olin- gan foizlar va boshqa daromadlar kiradi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i ko‘pgina mam- lakatlardagi singari O‘zbekiston- da ham progressiv soliq hisobla- 235 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari 236 nadi. Ushbu soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va o‘rnatilgan tartibda davlat soliq idoralari xodimlari tomonidan jismoniy shaxs- larga bildiriladi. Har yili belgilangan stavkalar Vazirlar Mahkamasi tomonidan yoki O‘zbekiston Respublikasi Pre- zidenti qarori bilan qaytadan ko‘rib chiqilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko‘ra jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: œ jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari; œ jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida ola- digan daromadiga soliq stavkasi; œ norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to‘lov manbayida solinadigan soliq stavkalari; œ imtiyozli soliq stavkalari. Soliq qonunchiligiga binoan 1998-yildan respublikamiz- da jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlaridan soliq stavkasi 15, 25, 35, 40, 45 foiz, ya’ni 5 pog‘onali qilib belgilangan edi. 2000-yildan boshlab 4 pog‘onali, ya’ni 15, 25, 36, 40 foiz, 2001-yildan esa 3 pog‘analiga o‘tib, uning stavkasi 12, 25, 30 foizni, 2002-yildan 13, 23, 33 foiz qilib belgilangan edi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son- li qarori. 4.3.1-jadval Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i STAVKALARI 1 Jami daromad miqdori Soliq summasi daromad summasining 12 foizi eng kam ish haqining olti baravari miqdoridan olinadigan soliq + olti baravardan oshadigan summaning 17 foizi
eng kam ish haqining o‘n baravari miqdoridan olinadigan soliq + o‘n baravardan oshadigan summaning 22 foizi
eng kam ish haqining olti baravari miqdorigacha eng kam ish haqining olti baravari miqdoridan (+1 so‘m) o‘n bara- vari miqdorigacha eng kam ish haqining o‘n baravari miqdoridan (+1 so‘m) va undan yuqori summadan 2009-yildan jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlaridan soliq stavkasi yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida hisoblanadi (4.3.1-jadval). Soliq solish maqsadlari uchun eng kam ish haqining miqdori yil boshidan e’tiboran ortib (o‘sib) boruvchi yakun tarzida hisoblanadi. Norezident jismoniy shaxslarning doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan holda O‘zbekiston Respublikasidagi manbadan olgan daromadlariga ularni to‘lash manbayida chegirmalarsiz, quyidagi stavkalar bo‘yicha soliq solinadi: œ dividend va foizlar — 10 foiz; œ xatarni sug‘urtalash yoki qayta sug‘urtalashga to‘lan- gan sug‘urta mukofotlari — 10 foiz; œ O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar o‘rtasida harakat qatnovida xalqaro aloqa uchun telekommunikat- siyalar yoki transport xizmatlari (fraxtdan daromadlar) — 6 foiz; œ royalti, ijaradan kelgan daromadlar, xizmatlar ko‘rsa- tishdan kelgan daromadlar, shu jumladan, boshqaruv bo‘yicha xizmatlar, maslahatlarga oid va boshqa daromad- lar — 20 foiz; To‘lov manbayida soliq solish, to‘lov O‘zbekiston Res- publikasi ichida yoki undan tashqarida amalga oshiril- ganidan qat’i nazar, qo‘llaniladi. Jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foiz- larga 10 foizlik stavka bo‘yicha to‘lov manbayida soliq soli- nadi. Bunda soliq solish maqsadida dividendlarga aksiyalar bo‘yicha hamda qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daro- madlar kiradi. Foizlarga qarz majburiyatlari va xo‘jalik yurituvchi subyektning ustav sarmoyasida ulushbay ishtirokidan keladigan daromadlar va boshqalar kiradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 12-maydagi 250-son qarori bilan tasdiqlangan (12- ilova) ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavo- zimlar va ko‘rsatkichlarning 1, 2 va 3-son ro‘yxatlariga ki- ritilgan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ish- larda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga belgilangan stavkalar bo‘yicha soliq solinadi. Bunda yuqorida aytib o‘tilgan fuqarolar toifalaridan daromad solig‘i olish darajasi 20 foizdan oshmasligi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ko‘rsatib o‘tilgan qarori bilan tasdiqlangan 237
1-son ro‘yxatning 3-qismi hamda 2-son ro‘yxatning 1-qis- mida qayd etilgan ishlarda band bo‘lgan ayollarning daro- madidan soliq olish darajasi ham 20 foizdan oshmasligi lozim.
O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish belgilangan tartibga muvofiq amalga oshiriladi (18-ilova). Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha to‘lovlarga (ish stajiga ustamalar, baland tog‘lik, dasht va suvsiz tumanlardagi ishlar uchun belgilan- gan koeffitsientlar bo‘yicha to‘lovlarga) eng kam stavka bo‘yicha soliq solinadi. Bundan tashqari, korxonalar, muas- sasalar, tashkilotlar tomonidan vaqtinchalik qishloq xo‘jali- gi ishlariga yuborilgan jismoniy shaxslarning shu ishlarni bajarishdan olingan daromadlariga ham eng kam stavka miqdorida soliq solinadi. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarishda dividendlar va foizlar bo‘yicha daro- madlar, qo‘shimcha to‘lovlar jami daromad tarkibidan hisobdan chiqariladi. Soliq qonunchiligiga ko‘ra jis- moniy shaxslarning soliq solinadi- gan daromadiga quyidagilar kiri- tilmaydi: œ mehnat shartnomasi bekor qilinganda to‘lanadigan, eng kam ish haqining o‘n ikki baravari miqdori doirasidagi ishdan bo‘shatish nafaqasi, davlat ijtimoiy sug‘urtasi va davlat ijtimoiy ta’minoti bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik nafaqalari, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari (vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, shu jumladan, oilaning bemor a’zosini parvarishlash nafaqalari bundan mustasno), shuningdek, xayriya va ekologiya jamg‘armalari mablag‘la- ridan fuqarolarga pul va natura shaklida beriladigan nafaqalar va boshqa yordam turlari. Bunda eng kam ish haqi hisobi uchun mehnat shartno- masi to‘xtatilgan kunda amal qilgan (oxirgi ishlagan kunda- gi) oylik eng kam ish haqining miqdori qabul qilinadi; œ olinadigan alimentlar; œ oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maxsus hamda hunar- texnika o‘quv yurtlari hamda ular bazasida tashkil etilgan biznes maktablari, shu jumladan, oliy va o‘rta diniy o‘quv 238 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozlar yurtlari tomonidan o‘z talabalariga va o‘quvchilariga tayin- lanadigan stipendiyalar, shuningdek, xayriya va ekologiya jamg‘armalari mablag‘laridan ta’sis etiladigan stipendiyalar; œ davlat pensiyalari, shuningdek, ularga ustamalar (usta- malarning qonun hujjatlarida chegaralangan miqdorigacha); œ shaxslar qon topshirganlik uchun, donorlikning boshqa turlari uchun, ona suti topshirganlik uchun oladigan summalar, shuningdek, tibbiyot muassasalarining xodimlari qon yig‘ib topshirganliklari uchun oladigan summalar; œ fuqarolarning xorijda ishlashga yuborilishi munosabati bilan davlat budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar va tashkilotlardan chet el valutasida oladigan ish haqi sum- malari va boshqa summalar, qonun hujjatlarida belgilangan summalar doirasida; œ jismoniy shaxslarning xususiy mulk huquqi asosida o‘zlariga qarashli bo‘lgan mol-mulkni sotish natijasida oladigan summalari, tadbirkorlik faoliyati doirasida amalga oshiriladigan mol-mulkni sotish natijasida oladigan daro- madlardan tashqari; œ jismoniy shaxslarning uy xo‘jaligida yoki dehqon xo‘jaligida yetishtirgan qoramol, quyon, nutriya, baliq, par- randalarni ham tirik holatda, ham ularni so‘yib mahsulot- larini xom va qayta ishlangan holda, shuningdek, asalari- chilik mahsulotlarini va bunday xo‘jalikda yetishtirilgan tabiiy yoki qayta ishlangan dehqonchilik mahsulotlarini sotishdan olgan daromadlari summasi. Fuqaroda shaxsiy yordamchi xo‘jalik mavjudligi mahalliy davlat hokimiyati organlari yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ma’lumotnomasi bilan tasdiqlanadi; œ bir yil mobaynida yuridik shaxslardan olingan eng kam ish haqi miqdorining olti baravarigacha bo‘lgan sum- madagi qimmatli sovg‘alar qiymati, shuningdek, xalqaro hamda respublika tanlov va musobaqalarida olingan sovrin buyumlar qiymatining summasi; œ meros qilib qoldirish va hadya qilish natijasida olingan summalar va mol-mulk qiymati, fan, adabiyot va san’at asarlari mualliflarining merosxo‘rlari (huquqiy vorislari) oladigan mualliflik haqi summalari bundan mustasno; œ davlat zayomlarining obligatsiyalari va lotereyalar bo‘yicha yutuqlar, shuningdek, O‘zbekiston Respublika- sining davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlar; œ fuqarolarning sug‘urta bo‘yicha oladigan summalari; 239 œ bir yil mobaynida berilgan moddiy yordam summalari: — tabiiy ofatlar, boshqa favqulodda holatlar munosabati bilan beriladigan moddiy yordam summalari — to‘laligi- cha; — vafot etgan xodimning oila a’zolariga yoki oila a’zo- lari vafot etganligi munosabati bilan xodimga beriladigan moddiy yordam summalari — eng kam ish haqining yigir- ma baravarigacha miqdorda; — boshqa hollarda — eng kam ish haqining o‘n ikki baravarigacha miqdorda; œ depozit sertifikatlar bo‘yicha daromadlar, banklardagi omonatlar va davlat xazina majburiyatlari bo‘yicha foizlar va yutuqlar; œ patent egasi bo‘lgan jismoniy shaxsning (litsenziar- ning) sanoat mulki obyektlaridan o‘z ishlab chiqarishida foydalanishdan yoki foydalanish boshlangan sanadan e’ti- boran amal qilish muddati doirasida ularga litsenziyalar sotishdan, shuningdek, litsenziat sanoat mulki obyektlari- dan foydalana boshlagan sanadan e’tiboran ushbu foy- dalanishdan olgan daromadi summasi: — ixtirolar va seleksiya yutug‘idan — besh yil davomi- da;
— sanoat namunasidan — uch yil davomida; — foydali modeldan — ikki yil davomida; œ bolalar lagerlari va boshqa sog‘lomlashtirish lagerlari- ga, ota-onalarning bolalari bilan dam olishiga maxsus mo‘ljallangan sanatoriy-kurort muassasalariga borish uchun bolalar va o‘smirlarga beriladigan yo‘llanmalar qiymatini, shuningdek, o‘z xodimlarining ambulatoriya yoki statsionar tibbiy xizmatdan foydalanish qiymatini to‘liq yoki qisman kompensatsiyalash tartibida korxonalar, muassasalar va tashkilotlar o‘z xodimlariga yoki ular uchun to‘lagan sum- malar. Ko‘rsatib o‘tilgan to‘lovlar jumlasiga nogironlarning sog‘lomlashtirish va sanatoriy-kurort muassasalariga beril- gan yo‘llanmalari qiymatini, davolanish va tibbiy xizmatdan foydalanish, nogironlikning oldini olish maqsadida texnika vositalari sotib olish uchun hamda nogironlarning salo- matligini tiklash uchun qilingan xarajatlarni to‘liq yoki qis- man to‘lash tartibida korxonalar, muassasalar va tashkilot- lar to‘lagan summalar ham kiradi; œ fuqarolarning ish haqi va soliq solinadigan boshqa daromadlarining davlat korxonalari mol-mulkini sotib 240
olish, xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini olish uchun yo‘naltiriladigan summalari; œ vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishdan olingan daromadlar, basharti bunday ishlar vaqtinchalik bir marta- lik ish bilan ta’minlash markazlari ko‘magida amalga oshi- rilayotgan bo‘lsa; œ xususiy korxona va fermer xo‘jaligi tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin xususiy korxona mulkdori va fermer xo‘jaligining boshlig‘i ixtiyori- ga kelib tushadigan foyda summasi; œ O‘zbekiston Respublikasining davlat mukofotlari va davlat pul mukofotlariga sazovor bo‘lgan jismoniy shaxslar olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari yoki shunga teng bahodagi esdalik sovg‘alarining qiymati; œ olimpiya o‘yinlarida va boshqa xalqaro sport muso- baqalarida sovrinli o‘rinlarni egallaganligi uchun sportchilar olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari; œ jamg‘arib boriladigan majburiy pensiya badallari, ular bo‘yicha foizli daromadlar, shuningdek, jamg‘arib boriladi- gan pensiya to‘lovlari; œ jismoniy shaxslar tomonidan olingan ipoteka kredit- larini hamda ularga hisoblangan foizlarni qoplash uchun yo‘naltiriladigan ish haqining va soliq solinadigan boshqa daromadlarining summalari. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni to‘lashdan quyidagilar to‘laligicha ozod qilinadilar: œ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalarining bosh- liqlari va a’zolari hamda konsullik muassasalarining man- sabdor shaxslari, ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan oila a’zolari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa, O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan oli- nadigan, diplomatlik va konsullik xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlaridan tashqari barcha daromadlari bo‘yicha; œ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalari va kon- sullik muassasalarining ma’muriy-texnik xodimlari va ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan oila a’zolari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olinadigan, diplomatlik va konsullik xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlaridan tashqari barcha daromadlari bo‘yicha; 241
œ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalariga, kon- sullik muassasalariga xizmat ko‘rsatadigan xodimlar tarkibi- ga kirgan shaxslar, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa o‘z xizmati yuzasidan oladigan barcha daro- madlari bo‘yicha; œ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalariga va kon- sullik muassasalari xodimlarining uylarida ishlovchilar, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa o‘z xizmati yuzasidan oladigan barcha daromadlari bo‘yicha; œ hukumatga qarashli bo‘lmagan xalqaro tashkilotlar- ning mansabdor shaxslari — agar ular O‘zbekiston Respub- likasi fuqarosi bo‘lmasa, ushbu tashkilotlarda olgan daro- madlari bo‘yicha; œ Mudofaa, Ichki ishlar va Favqulodda vaziyatlar vazir- liklarining, Milliy xavfsizlik xizmatining harbiy xizmatchi- lari, ichki ishlar organlari va bojxona organlarining oddiy xizmatchilari va boshliqlari tarkibiga mansub shaxslar, shuningdek, o‘quv yoki sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar — xizmatni o‘tash (xizmat vazifasini bajarish) munosabati bilan olgan pul ta’minoti, pul muko- fotlari va boshqa to‘lov summalari bo‘yicha; œ gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyasi bo‘lgan shaxslar gastrol-konsert faoli- yatidan olingan daromadlari bo‘yicha; œ mansab darajalari bor prokuratura organlari xodimlari. Quyidagi soliq to‘lovchilarning daromadlari jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida to‘lash- dan ozod etiladi: a) O‘zbekiston Qahramoni, Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan shaxs- lar, urush nogironlari yoxud ikkinchi jahon urushi yillari- dagi urush davrida yoki harbiy xizmatning boshqa majbu- riyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish yoki shikastlanish oqibatida yoxud frontda bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli nogiron bo‘lib qolgan harbiy xiz- matchilar jumlasidan bo‘lgan boshqa nogironlar, sobiq par- tizanlar jumlasidan bo‘lgan nogironlar, shuningdek, pensiya 242
ta’minoti bo‘yicha mazkur toifadagi harbiy xizmatchilarga tenglashtirilgan boshqa nogironlar; b) xizmatni harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy qismlar, shtablar va muassasalarda o‘tagan harbiy xizmat- chilar, sobiq partizanlar jumlasidan bo‘lib, fuqarolar urushi va ikkinchi jahon urushi, sobiq Ittifoqni himoya qilish bo‘yicha boshqa jangovar operatsiyalarning qatnashchilari, ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush davri mehnat fron- tining faxriylari va konsentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari; d) Leningrad qamali paytida 1941-yil 8-sentabrdan 1944-yil 27-yanvargacha bo‘lgan davrda shu yerda ishlagan fuqarolar; e) ichki ishlar organlarining boshliqlari va oddiy xiz- matchilari jumlasidan bo‘lib, xizmat vazifalarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish va shikastlanish oqi- batida nogiron bo‘lib qolganlar; f) bolalikdan nogiron bo‘lib qolganlar, shuningdek, I va II guruh nogironlari; g) o‘n va undan ortiq bolasi bo‘lgan ayollar; h) sobiq Ittifoqni himoya qilish yoxud harbiy xizmat- ning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish yoxud shikastlanish oqibatida yoki front- da bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarining ota-onalari va rafiqalari. «Halok bo‘lgan jangchining bevasi (onasi, otasi)» shtampi bosilgan yoki pensiya guvohnomasini bergan muassasa muhri va rahbarining imzosi bilan tasdiqlangan tegishli yozuv qayd etilgan pensiya guvohnomasi asosida imtiyoz taqdim etiladi. Sobiq Ittifoqni himoya qilish yoki harbiy xizmatning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yoxud frontda bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarning rafiqalariga faqat ular ikkinchi marta tur- mush qurmagan taqdirda, imtiyoz taqdim etiladi; i) xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inla- riga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar; j) Chernobil AESdagi falokat oqibatida jabr ko‘rgan shaxslar. 243
Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi ma’lumotnomasi, nogironning maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatish ishtirokchisining guvohnomasi, shuningdek, imtiyoz taqdim etilishida asos hisoblanadigan boshqa vakolatli organlar tomonidan berilgan hujjatlar asosida imtiyoz beriladi; k) ikki va undan ortiq o‘n olti yoshga to‘lmagan bolalari bor yolg‘iz onalar. Mehnat va ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan beri- ladigan «yolg‘iz onaning shaxsiy daftarchasi» asosida imti- yoz beriladi; l) ikki va undan ortiq bolasi bor va boquvchisini yo‘qot- ganlik uchun pensiya olmaydigan beva ayol va beva erkak- lar.
Turmush o‘rtog‘i (ayoli) vafot etganligi to‘g‘risidagi guvohnoma va bolalarining mavjudligini hamda qayta ni- kohdan o‘tmaganligini tasdiqlovchi pasport, boquvchisini yo‘qotganligi tufayli pensiyasining tayinlanmaganligi to‘g‘- risida mehnat va ijtimoiy ta’minot organlarining ma’lumot- nomasi imtiyoz berilishida asos hisoblanadi; m) bolaligidan nogiron bo‘lgan va doimiy parvarishni talab qiladigan farzandi bilan birga yashab, uni tarbiya- layotgan ota-onasidan biri. Pensiya guvohnomasi yoki doimiy parvarish talab eti- lishini tasdiqlovchi sog‘liqni saqlash muassasasining tibbiy ma’lumotnomasi, birga yashashligi haqida — fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining ma’lumotnomasi asosida imtiyoz taqdim etiladi. Jismoniy shaxslarning imtiyozlarga bo‘lgan huquqi ular hisobot yili uchun tegishli hujjatlarni taqdim etganida vujudga keladi. Hisobot yili uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi imtiyoz imtiyozlarga bo‘lgan huquq yuzaga kelgan oy boshidan taqdim etiladi. Eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi im- tiyoz jismoniy shaxslarning asosiy ish joyida, agar asosiy ish joyi mavjud bo‘lmasa, unda yashash joyidagi davlat soliq xizmati organlari tomonidan jami yillik daromad to‘g‘ri- sidagi deklaratsiya asosida soliq hisoblab chiqarishda qo‘lla- niladi.
Fuqaro imtiyozlarga bo‘lgan huquqni yo‘qotganligini 15 kundan kechiktirmay, undan soliq ushlab qoladigan 244
korxona, muassasa, tashkilot, shuningdek, jismoniy shaxs- larni yoxud soliq organini (agar mazkur organ hisob-kitob- ni amalga oshirsa) ma’lum qilishi lozim. Chet ellik jismoniy shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi hudu- dida O‘zbekiston Respublikasi- ning xalqaro shartnomalarida bel- gilangan xususiyatlarni hisobga olgan holda soliq solinadi. Rezident — chet ellik jismoniy shaxsdan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi singari jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq undiriladi. Norezident — chet ellik jismoniy shaxslardan to‘langan joyidan qat’i nazar O‘zbekiston Respublikasidagi manbalar- dan olingan daromadlar bo‘yicha jismoniy shaxslar daro- madiga solinadigan soliq undiriladi. Soliq solish maqsadida norezident jismoniy shaxslar O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali fao- liyatni amalga oshiradigan norezident sifatida yoki doimiy muassasa bilan bog‘liqlikda bo‘lmagan norezident shaxs sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali faoliyatni amalga oshiradigan norezident jismoniy shaxs doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lgan O‘zbekiston Res- publikasidagi manbalardan olingan daromadlari bo‘yicha soliq to‘lovchi hisoblanadi. Chet ellik jismoniy shaxslardan soliqlar va yig‘imlarni undirish tegishli chet davlatda O‘zbekiston Respublikasi- ning jismoniy shaxslariga nisbatan ham xuddi shunday chora-tadbirlar ko‘rilgan hollarda o‘zaro kelishuv asosida to‘xtatilishi yoki cheklanishi mumkin. Chet ellik jismoniy shaxslar bilan bitimlar tuzish chog‘ida, bunday bitimlarning shartlariga O‘zbekiston Respublikasida faoliyatni amalga oshiradigan soliq to‘lov- chilar hamda boshqa shaxslar chet ellik jismoniy shaxslar- ning soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlarini o‘z zimmasiga olishini nazarda tutadigan soliq haqidagi izohlarning kiritilishiga ruxsat berilmaydi. Asosiy ish joyidan olinadigan mehnat haqi to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslar- ning daromadlariga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan ularni hisoblab 245 Chet ellik jismoniy shaxs- larning daromadiga soliq solishning xususiyatlari Soliqni hisoblab chiqarish tartibi yozishning borishiga qarab soliq solinadigan jami daromad summasidan amalga oshiriladi. Fuqaro bir yil mobaynida asosiy ish (xizmat, o‘qish) joyini o‘zgartirsa, u yangi ish joyidagi buxgalteriyaga dast- labki ish haqi olguniga qadar belgilangan shakl bo‘yicha joriy yilda to‘langan daromadlar hamda ushlab qolingan soliq summasi haqidagi ma’lumotnomani taqdim etishi shart.
Yangi ish (xizmat, o‘qish) joyi bo‘yicha soliqni hisoblab chiqarish taqvim yili boshidan ilgarigi va yangi ish (xizmat, o‘qish) joyida olingan jami daromaddan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Avvalgi ish joyidan ma’lumotnoma taqdim etilmagan yoki soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami taqdim etil- magan hollarda soliq solinadigan daromaddan eng yuqori stavka bo‘yicha soliq undiriladi. Ma’lumotnoma keyinroq taqdim etilsa, u holda undirilgan umumbelgilangan tartib- da qayta hisob-kitob qilinadi. Avvalgi asosiy ish joyidagi mehnat majburiyatlarining xodim tomonidan bajarilishi bilan bog‘liq mukofot va boshqa to‘lovlar unga ishdan bo‘shatilganidan so‘ng to‘lan- gan bo‘lsa, mazkur mukofot va to‘lovlar umumbelgilangan tartibda ularni to‘lash chog‘ida jismoniy shaxslarning daro- madiga solinadigan soliqqa tortiladi. Bu fuqarolarga to‘lan- gan daromadning hamda ushlab qolingan soliqning umu- miy summasi haqida korxona, muassasa, tashkilot bir oy muddatda istiqomat joyidagi davlat soliq xizmati organiga ma’lum qilishi shart. Asosiy bo‘lmagan ish joyidan olingan mehnat haqi to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslar daro- madiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan soliq solinadigan jami daromad summasidan ularni hisoblab yozishning borishiga qarab (agar bunday daromadlar to‘langan bo‘lsa), belgilangan stavkalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar asosiy bo‘lmagan ish joyidagi mehnat to‘lovi bo‘yicha daromad oluvchi jismoniy shaxs buxgalteriyaga eng yuqori stavka bo‘yicha daromadidan soliq ushlab qoli- nishi haqida ariza topshirsa, daromadlarni to‘lovchi yuridik shaxslar soliq to‘lovchining arizasiga ko‘ra soliqni ushlab qoladilar. 246
Asosiy bo‘lmagan ish joyidan daromad olgan jismoniy shaxslar daromadidan olingan daromadlar, qilingan xarajat- lar va ushlangan soliq summasi to‘g‘risidagi taqdim etilgan deklaratsiya ma’lumotlari bo‘yicha soliq xizmati organi tomonidan daromad solig‘i yakuniy summasi hisoblab chi- qariladi. Rezident jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Res- publikasidan tashqarida (shu jumladan, asosiy ish joyidan) olgan daromadlaridan daromad solig‘i yakuniy summasini hisoblab chiqarish ham xuddi shunday tartibda amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni ushlab qolish va budjetga o‘tkazish uchun yuridik shaxs javobgardir. Soliq summasi ushlab qolinmaganda yuridik shaxs ushlab qolinmagan soliq summasini hamda u bilan bog‘liq jarima va penyalarni budjetga to‘lashi shart. Yuridik shaxslar quyidagilarni bajarishi shart hisoblanadi: 1) soliq davri tugaganidan so‘ng o‘ttiz kun ichida davlat soliq xizmati organlariga daromadlar olgan jismoniy shaxs- lar to‘g‘risida (asosiy ish joyi bo‘yicha daromadlar olgan jis- moniy shaxslardan tashqari) belgilangan shaklda ma’lumot- noma taqdim etishi shart, unda quyidagilar aks ettiriladi: — soliq to‘lovchining – jismoniy shaxsning identifika- tsiya raqami; — soliq to‘lovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, doimiy yashash joyi manzili; — o‘tgan soliq davri yakunlari bo‘yicha daromadlarning umumiy summasi va jismoniy shaxslardan olinadigan daro- mad solig‘ining ushlab qolingan umumiy summasi; — soliq agentining identifikatsiya raqami; — soliq agentining nomi, joylashgan yeri (pochta man- zili); 2) yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oy- ning 25-kuniga qadar, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliya hisobotini taqdim etish muddatida davlat soliq xiz- mati organlariga hisoblangan va amalda to‘langan daro- madlar summalari hamda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining ushlab qolingan summalari to‘g‘risida- gi ma’lumotlarni belgilangan shaklda taqdim etishi shart. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq to‘lov manbayida ushlab qolinganda soliq jamg‘arib bori- 247 Hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi
ladigan tizimda qatnashuvchi fuqarolarning shaxsiy jam- g‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga belgilangan tar- tibda hisoblab yozilgan badallar chegirilgan holda quyidagi muddatlarda to‘lanadi: a) daromad to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ush- lab qolingan soliq summasi shu maqsadlarda pul mablag‘lari olish uchun bankka hujjatlar taqdim etish bilan bir vaqtda budjetga o‘tkaziladi; b) to‘lovni natura holida yoki mahsulotni realizatsiya qilishdan, ishlar bajarish yoxud xizmat ko‘rsatishdan tush- gan tushumdan to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ush- lab qolingan soliq summasi to‘lov amalga oshirilgan oy tugaganidan keyin besh kun ichida budjetga o‘tkaziladi. Bankda hisobraqamiga ega bo‘lgan yuridik shaxslar tomonidan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq- ni to‘lash sanasi soliq to‘lovchi hisobraqamidan mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun, boshqalar, shu jumladan, jis- moniy shaxslar uchun esa mablag‘lar kredit muassasasining kassasiga o‘tkazilgan kun hisoblanadi. Jismoniy shaxslar- ning hisob-kitob varag‘idan soliq summasi jismoniy shaxs tomonidan to‘langanda, to‘lov sanasi jismoniy shaxs hisob- raqamidagi mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun hisob- lanadi. Davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisoblab chiqarilgan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni to‘lash to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan muddat- larda amalga oshirilishi kerak. Jismoniy shaxslarning daro- madiga solinadigan soliqning yil mobaynida to‘lab borilgan summalari tegishli hisobot yili uchun soliq to‘lovchiga hisoblab chiqarilgan soliq hisobiga o‘tkaziladi. Deklaratsiya – soliq idoralariga soliq to‘lovchi jismoniy shaxslar tomonidan topshiriladigan va o‘z ichiga olingan daromadlar va ushbu daromadlar bilan bog‘liq xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni aks ettiradigan hamda soliq to‘lovchining hisoblangan soliqlarni ixtiyoriy ravishda va belgilangan vaqtda davlat budjetiga to‘lashga majbur etadigan hujjat hisoblanadi. Soliq kodeksiga ko‘ra jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi haqidagi deklaratsiya quyidagi hollarda soliq organlariga topshiriladi: 248 Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklara- tsiya usulida soliqqa tortish tartibi
a) mulkiy daromad, fan, adabiyot va san’at asarlarini yaratganlik hamda ulardan foydalanganlik uchun mualliflik haqqi tariqasida olingan daromad (agar bunday daromad- larga to‘lov manbayida soliq solinmagan bo‘lsa); b) asosiy bo‘lmagan ish joyidan (O‘zbekiston Respub- likasidagi, shuningdek, uning hududidan tashqaridagi man- balardan) daromad olgan jismoniy shaxslar tomonidan (Asosiy bo‘lmagan ish joyidagi mehnat to‘lovi bo‘yicha daromad oluvchi jismoniy shaxs buxgalteriyaga eng yuqori stavka bo‘yicha daromadidan soliq ushlab qolinishi haqida ariza topshirganlar bundan mustasno); d) rezident — chet ellik jismoniy shaxslar tomonidan; Jismoniy shaxslar doimiy istiqomat joyidagi davlat soliq xizmati organlariga jami yillik daromadlari haqida deklara- tsiyani quyidagi muddatlarda taqdim etishlari kerak: œ asosiy bo‘lmagan ish joyidan (O‘zbekiston Respub- likasidagi, shuningdek, uning hududidan tashqaridagi man- balardan) daromad olgan rezident — jismoniy shaxslar hisobot yilidan keyingi yilning 1-aprelidan kechiktirmay; œ rezident — chet ellik jismoniy shaxslar nazarda tuti- layotgan daromadlar haqida — O‘zbekiston Respublikasiga kelgan kundan boshlab bir oy mobaynida belgilangan shakl- da. Chet ellik jismoniy shaxsning faoliyati taqvimiy yil mobaynida to‘xtagan va u O‘zbekiston Respublikasidan chiqib ketadigan bo‘lsa, amalda olingan daromadlar haqida jo‘nab ketishdan kamida bir oy oldin deklaratsiya taqdim etilishi kerak. Yakuniy deklaratsiya belgilangan shaklda hisobot yilidan keyingi yilning 1-aprelidan kechiktirmay taqdim etilishi kerak. Agar chet ellik jismoniy shaxs – O‘zbekiston Respublikasi rezidenti joriy yilning 1-fevraliga qadar doimiy yashash uchun xorijga chiqib ketayotgan bo‘lsa, joriy yil uchun daromadlar bo‘yicha deklaratsiya taqdim etilmaydi. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni to‘lash chog‘ida deklaratsiya topshirish orqali soliqlar quyidagi muddatlarda to‘lanadi: a) asosiy bo‘lmagan ish joyidan daromad olgan rezi- dent — jismoniy shaxslar — jami yillik daromad haqidagi deklaratsiya ma’lumotlari bo‘yicha hisobot yilidan keyingi yilning 1-iyunidan kechikmay, yil mobaynida qayta hisob- langanda esa, deklaratsiya davlat soliq xizmati organlariga taqdim etilgan kundan e’tiboran bir oy ichida; 249
b) jismoniy shaxslar – O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari hisoblab chiqarilgan daromad solig‘ini xorijiy davlatda joylashgan bank hisobvarag‘idan chet el valutasida to‘lashi mumkin. Bunda jismoniy shaxslardan olinadigan, milliy valutada ifodalangan soliq jismoniy shaxslardan oli- nadigan daromad solig‘i to‘langan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs bo‘yicha chet el valutasida qayta hisoblab chiqiladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala. Jismoniy shaxsga 2007-yilning may va iyun oylarida 270000 so‘m (135000+135000) ish haqi hisoblan- gan. May oyi uchun 29400 so‘m soliq ushlangan. Jismoniy shaxsdan iyun oyida ushlanishi lozim bo‘lgan daromad solig‘i summasini aniqlang. Yechilishi: 1. STD= 270000 so‘m. 2. May va iyun oylari uchun eng kam ish haqi 24800 so‘m (12400 + 12400) ni tashkil etadi. 24800 x 5 (karra) = 124000. 24800 x 10 (karra) = 248000. 124000 x 13 % = 16120 so‘m. 16120 + ((248000 – 124000) x 18%) = 16120 + 22320= = 38440. 38440 + ((270000 – 24800) x 25 %) = 38440 + 5500 = 43940. 3. Iyun oyi uchun ushlanishi lozim bo‘lgan soliq sum- masi 43940 – 29400 = 14540 so‘mni tashkil etadi. 2-masala. O‘zR Soliq kodeksi bo‘yicha har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida imti- yozga ega bo‘lgan jismoniy shaxsga 2007-yil may oyida 135000 so‘m ish haqi hisoblangan. Jismoniy shaxsdan ush- lanishi lozim bo‘lgan daromad solig‘ini aniqlang. Yechilishi: 1. 2007-yil may oyi uchun eng kam ish haqi 12400 so‘m. Jismoniy shaxsning soliqqa tortilmaydigan daromadini aniqlaymiz, ya’ni 49600 so‘m (12400 x 4); STD = 135000 – 49600 = 85400 so‘m; 2. 12400 x 5 (karra) = 62000 so‘m. 12400 x 10 (karra) = 124000. 62000 x 13 % = 8060 so‘m. 250
8060 + ((85400 – 62000) x 18 %) = 8060 + 4212= 12272.
Demak, imtiyozga ega bo‘lgan ushbu jismoniy shaxs 135000 so‘m ish haqidan 12272 so‘m daromad solig‘ini budjetga to‘lashi lozim. 3-masala. Jismoniy shaxsga 2007-yil iyul va avgust oylarida 274000 so‘m (137000+137000) ish haqi hisoblan- gan. Shuningdek, iyul oyida 70000 so‘m mukofot berilgan. Jismoniy shaxsdan iyul va avgust oylarida ushlanishi lozim bo‘lgan soliq summasini hisoblang? 4-masala. 2-guruh nogironiga 2007-yil avgust va sen- tabr oylarida 360000 so‘m (180000+180000) ish haqi hisoblangan. Avgust oyida 40448 so‘m soliq ushlangan. Sentabr oyida ushlanishi lozim bo‘lgan soliq summasini hisoblang? 5-masala. Korxona hisobchisi U.Badalovga 2008-yil yanvar oyida 285000 so‘m ish haqi hisoblangan. Undan qancha miqdorda daromad solig‘ini undirish lozimligini aniqlang? Yechilishi: 1. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni aniqlash uchun birinchi navbatda jismoniy shaxsning ushbu oy uchun soliqqa tortiladigan daromad (STD)i aniqlanishi lozim, ya’ni ushbu misolda soliqqa tortiladigan daromad 285000 so‘mni tashkil etadi. STD = 285000 so‘m. 2. STD dan O‘zR. Soliq Kodeksida belgilangan (jis- moniy shaxsning ish haqi, mukofot pullar va boshqa daro- madlaridan) stavkalar bo‘yicha daromad solig‘i undiriladi. Yanvar oyi uchun eng kam ish haqi miqdori 20400 so‘mni tashkil etadi. 20400 x 6 (karra) = 122400. 20400 x 10 (karra)= 204000. 122400 x 13 % = 15912. 15912 + ((204000 – 122400)x18%) = 15912 + 14688 = = 30600.
30600 + ((285000 – 204000)x25%) = 30600 + 20250 = = 50850. 50850 – 2040 (jamg‘arib boriladigan pensiya jamg‘ar- masiga to‘lov) = 48810. 251
Demak, korxona hisobchisi U.Badalov yanvar oyi ish haqidan budjetga 48810 so‘m daromad solig‘i to‘lashi lozim. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiya- tini tushuntirib bering. 2. Qanday shaxslarni jismoniy shaxslar deb atashadi? 3. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining o‘ziga xos xususiyatlari nimada? 4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i budjet daro- madlari tarkibida qanday ahamiyatga ega? 5. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining to‘lov- chilari kimlar? 6. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadlariga qaysi daromad turlari kiradi? 7. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari qaysi mezonlar asosida belgilanadi? 8. Mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlar tarkibi- ga qanday daromadlar kiradi? 9. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga soliq stavkalari qanday belgilanadi? 10. Norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to‘lov man- bayida qanday tartibda soliq stavkalari qo‘llaniladi? 11. Qaysi jismoniy shaxslarning daromadlari har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida soliqdan ozod etiladi? 12. O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga qanday stavkada soliq belgi- lanadi?
13. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortish tartibini tushuntirib bering. 4.4. JISMONIY SHAXSLARDAN TRANSPORT VOSITALARI UCHUN BENZIN, DIZEL YONILG‘ISI VA GAZ ISTE’MOLIGA SOLIQ Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga oli- nadigan soliq to‘lovchilari bo‘lib jismoniy shaxslarga trans- port vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gazni chakana sotadigan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisoblanadi. Bunda ularning joylash- gan joyidan qat’i nazar avtomobilga yonilg‘i quyish shoxob- 252
Soliq to‘lovchilar, soliq obyekti va bazasi chalariga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar soliq to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy shaxslarga transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gazni chakana sotish soliq solish obyekti hisoblanadi. Jismoniy shaxslarga sotilgan o‘zi ishlab chiqargan ham- da chetdan xarid qilingan benzin, dizel yonilg‘isi va gaz- ning natural hajmi soliq solish bazasi hisoblanadi. Benzin, dizel yonilg‘isi va gazni sotish deganda ularni jismoniy shaxslarga amalda berish tushuniladi. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga oli- nadigan soliq stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi, uning miqdorlari O‘z- bekiston Respublikasining butun hududida yagona hisob- lanadi. 2008-yilda 1 litr benzin va dizel yonilg‘isi uchun 100 so‘m, 1 kg gaz uchun ham 100 so‘m miqdorida soliq stavkasi belgilangan. Soliq summasi chakana narxga qo‘shimcha ravishda belgilanadi va jismoniy shaxs — xaridorga beriladigan chek- da alohida satr bilan ko‘rsatiladi. Soliq summasi jismoniy shaxslarga sotiladigan benzin, dizel yonilg‘isi va gaz uchun mablag‘ to‘lanishi bilan bir vaqtda undiriladi. Soliq summasi quyidagi formula bo‘yicha hisobla- nadi: N = V x St, bu yerda: N — hisoblab yozilgan soliq V — jismoniy shaxslarga sotilayotgan benzin, dizel yonilg‘isi yoki gazning natural ifodadagi hajmi; St — soliq stavkasi. Hisoblab chiqarilgan va ushlangan soliq summasi xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun tushum deb hisoblan- maydi hamda boshqa to‘lanadigan soliqlar, yig‘imlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha soliq solish obyekti yoki bazasi bo‘lmaydi. Soliq to‘lovchilar sotilgan ben- zin, dizel yonilg‘isi, gaz hisobi hamda hisoblangan soliq sum- malari hisobini alohida yuritadilar. 253 Soliq stavkasi va hisoblash tartibi Soliq hisobini yuritish va uni budjetga to‘lash muddatlari Budjet bilan hisob-kitoblar hisobi «Budjet bilan hisob- kitoblar» hisobvarag‘i bo‘yicha — «Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq» ilova hisobvarag‘ida yuritiladi, soliqni o‘tkazish «Hisob-kitob varag‘i» hisobvarag‘i bo‘yicha aks ettiriladi. Undirilgan soliq mahalliy budjetga O‘zbekiston Res- publikasi budjetlari daromad va xarajatlarining tegishli tas- nifiga ko‘ra bo‘lim va paragrafga to‘lanadi. Joriy o‘n kunlik to‘lovlar hisobga olingan soliq bo‘yicha hisob-kitob (13-ilova) avtomobilga yonilg‘i quyish shoxob- chalari joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organla- riga: — korxonalar tomonidan (mikrofirmalar va kichik korxonalardan tashqari) – har oyda hisobot davridan ke- yingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi; — mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil- ning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa — yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida, belgilangan shaklda taqdim etiladi. Soliq bank muassasalari orqali har o‘n kunda, benzin, dizel yonilg‘isi va gaz jismoniy shaxslarga sotilgan oy o‘n kunligi tugaganidan so‘ng uchinchi kundan kechiktirmay to‘lanadi. Soliq hisobotida ko‘rsatilgan ma’lumotlarning haqqo- niyligiga javobgarlik soliq to‘lovchining zimmasiga yukla- nadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliqni budjetga bevosita to‘lovchilar kimlar?
2. Soliq solish obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 3. Benzin, dizel yonilg‘isi va gazni sotish deganda nima tushuni- ladi? 4. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi davlat organlari tomonidan belgilanadi? 5. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel 254
yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida belgilanadi? 6. Soliq summasi qaysi formula yordamida topiladi? 7. Soliq summasi jismoniy shaxslardan qaysi vaqtlarda undiriladi? 8. Soliq to‘lovchilar soliq idoralariga jismoniy shaxslardan trans- port vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga solig‘i bo‘yicha qaysi muddatda hisobot topshiradi? 9. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq tushumi qaysi budjetga tushadi? 10. Soliq to‘lovchilar tomonidan taqdim etilgan soliq hisobotla- ridagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga kim javobgar hisoblanadi? 4.4.1. Mahalliy yig‘im (Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im) Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xiz- matlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibiga kiradi va u mahalliy budjet daromadlaridan biri hisoblanadi. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im- ning to‘lovchilari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududi- da ushbu tovarlar bilan qonunchilikda belgilangan tartibda chakana savdoni amalga oshiradigan va ayrim turdagi xiz- matlarni ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar hisobla- nadi.
Ushbu yig‘im ayrim turdagi tovarlar bilan chakana sav- doni amalga oshirish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqini olish uchun to‘lanadi. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi ruxsat guvohnomasi bilan tasdiqlanadi. Ruxsat guvohnomasi joylardagi mahalliy hokimiyat organ- lari tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda beriladi. Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati O‘zbe- kiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat guvohnomasi yuridik shaxs yoki yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarga o‘z arizalarida ko‘rsatilgan muddatlarga, lekin ushbu muddat 255
256 qonunchilikda nazarda tutilgan muddatdan ortiq bo‘lmagan muddatga beriladi. Jumladan, yuridik shaxslarga ko‘pi bi- lan — 3 yil, jismoniy shaxslarga — 2 yil. Yig‘imlar o‘rnatilgan minimal ish haqi miqdoriga nis- batan belgilanadi. 2009-yil 1-yanvardan boshlab ayrim tovar turlari bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig‘im alkogolli mahsulotlar uchun – 1 oylik savdo uchun eng kam oylik ish haqi miqdorining 5 baravari miqdorida, qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar uchun – 1 oylik savdo uchun eng kam oylik ish haqi miqdorining 3,5 baravari miqdorida belgilangan. Avtotransport vositalarini parkovka qilish (saqlash) bo‘yicha pullik xizmatlarni ko‘rsatganlik uchun yig‘im har oyda 8 minimal ish haqi miqdorida undiriladi. Ushbu yig‘imlar har oyda hisobot oyining 25-kuniga qadar budjetga to‘lanadi. Mahalliy yig‘imning o‘z vaqtida to‘lanishi, qonun huj- jatlariga rioya qilinishi uchun javobgarlik yig‘imni to‘lov- chilar zimmasiga yuklanadi. Davlat soliq xizmati organlari esa o‘zlariga berilgan vakolat doirasida qonun hujjatlariga muvofiq yig‘imni to‘lovchilarning budjet oldidagi majburiyatlarini bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Mahalliy yig‘im deganda nimani tushunasiz? 2. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im Soliq kodeksining qaysi moddasiga tegishli? 3. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim tur- dagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im to‘lovchilari kimlar? 4. Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi? 5. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat guvohnomasi qancha muddatga beriladi? 6. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im qancha miqdorda undiriladi? 7. Mahalliy yig‘imning o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan javobgarlik kimlarning zimmasiga yuklangan? IV bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.1., 1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.16., 1.21., 1.23., 1.25., 2.8., 3.1., 3.7., 3.12., 3.25., 3.40., 3.41., 4.3, 4.10., 5.5., 6.11., 6.14.
257 V B O B. DAVLAT BUDJETINING SOLIQSIZ DAROMADLARI 5.1. DAVLAT BUDJETI SOLIQSIZ DAROMADLARINING ZARURLIGI, MOHIYATI VA TURKUMLANISHI Davlat budjetining soliqsiz da- romadlari tarkibiga davlatga te- gishli mulklarni sotishdan va xususiylashtirishdan kelgan daro- madlar, tashqi iqtisodiy faoliyatdan kelgan daromadlar, xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar va davlat- ning maxsus maqsadli budjet jamg‘armalari kiradi. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risi- da»gi qonuniga muvofiq davlat budjetining soliqsiz daro- madlariga yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident – yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan budjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to‘lovlar va davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar kiritilgan. 1 Ushbu qonunda soliqsiz daromadlarning yoki soliqdan tashqari to‘lovlarning uch asosiy turi e’tirof etil- gan.
Rossiya Federatsiyasida yuqorida qayd etilgan uchta asosiy daromad turidan tashqari, Federal yo‘l jamg‘ar- masining mablag‘lari, markazlashgan ijtimoiy rivojlantirish jamg‘armasining mablag‘lari ham budjetning soliqsiz daro- madlari tarkibiga kiritilgan. Davlatning maxsus maqsadli jamg‘armalari pul mab- lag‘larini soliqsiz daromadlar tarkibiga kiritish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Buning sababi shundaki, birinchidan, mazkur jamg‘armalarga qilingan ajratmalar soliq xarakteri- ga ega bo‘lib, bunda soliq to‘lovchilar bilan davlat o‘rtasi- da tovar-pul munosabatlari mavjud emas; ikkinchidan, maqsadli jamg‘armalarga qilingan ajratmalar soliqlarga xos Davlat budjeti soliqsiz daromadlarining zarurligi va mohiyati 1 O‘zbekiston Respublikaci «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy qonunlari. — T.: Adolat, 2001. — 8-b. 9—4777
bo‘lgan muhim xususiyatga, ya’ni to‘lovni amalga oshirish- da subyektlar mulk shaklining o‘zgarishi xususiyatiga ega- dir. Soliqqa kirmaydigan, ya’ni soliqsiz daromadlarning ko‘pchiligi doimiy, qat’i belgilangan stavkada undiriladigan xazina (budjet) daromadlari ko‘rinishiga ega bo‘lmaydi. Budjetning soliqsiz daromadlari qat’iy rejalashtirilmasligi kerak, lekin amaliyotda ko‘p hollarda ular, odatda, ilgarigi yildagi tushumlar darajasida rejalashtiriladi. Soliqsiz daro- madlar soliq daromadlari kabi O‘zbekiston Respublikasi- ning vakillik organlari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslar uchun joriy qilinadi. Soliqsiz daromadlar ham majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bo‘lishi mumkin. Soliqsiz daromadlar ro‘yxati hamma darajadagi budjetlar uchun yagona bo‘lib, budjet tas- nifi bilan belgilanadi va o‘z ichi- ga quyidagilarni oladi: 1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkdan yoki xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar, shu jumladan: œ davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni foydalanishga berishdan olingan daromadlar; œ davlatga tegishli aksiyalar bo‘yicha dividendlar; œ davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkni ijaraga berishdan, shu jumladan, qishloq xo‘jaligi va noqishloq xo‘jaligi maqsadlaridagi yerlar uchun ijara to‘lovidan olingan daromadlar; œ vaqtinchalik bo‘sh turgan budjet mablag‘larini bank va kredit tashkilotlarida joylashtirishdan olingan daromad- lar;
œ xizmat ko‘rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan olingan daromadlar; œ davlat va mahalliy tashkilotlardan to‘lovlar; œ davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkdan yoki xo‘jalik faoliyatidan olinadigan boshqa tushumlar. 2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkni sotishdan olingan daromadlar, shu jumladan: œ davlat mulki bo‘lgan korxonalar va tashkilotlarni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan tushumlar; 258 Davlat budjeti soliqsiz daromadlarining turkumlanishi œ kvartiralarni sotishdan tushumlar; œ davlatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlarini, transport vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni sotishdan olingan daromadlar; œ musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat egali- giga o‘tgan egasiz mol-mulkni sotishdan olingan daromad- lar.
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar. 4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan daro- madlar. 5. Davlatga qarashli bo‘lmagan manbalardan kapital transfertlar tizimlari. 6. Jarima-jazolarni qo‘llash, yetkazilgan zararni qop- lash, shu jumladan: œ standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda tayyorlangan mahsulotni ishlab chiqarganlik va sotganlik uchun tushumlar summasi; œ narxlarni qo‘llash tartibini buzganlik uchun jazolar; œ jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida aybdor bo‘lgan shaxslardan undiriladigan summalar. 7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu jumladan: œ davlat kreditlari bo‘yicha foizlar; œ davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar; œ markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi; œ tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan boshqa tushumlar. 8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar. Budjetning soliqsiz daromadlari hududiy belgiga ko‘ra (muayyan darajadagi budjetga kiritish), jalb qilish va shakl- lantirish usuliga ko‘ra (majburiy yoki ixtiyoriy) va soliqsiz tushumlarini shakllantiradigan to‘lovlarni undirishning konkret asoslariga ko‘ra (davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar) tasniflanadi. Soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning ko‘pgina o‘xshash to- monlari bilan birga qator farqli tomonlari ham mavjud. Pul mablag‘larining muayyan qismi davlat xazinasiga soliqsiz to‘lovlar tarzida kelib tushadi. Ular soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar singari davlatning qonun chi- qaruvchi idorasi tomonidan belgilanadi. Shu bilan birga soliqlar va soliqsiz to‘lovlar o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Jumladan, bu farqlarni quyidagi- lardan iborat deb belgilash mumkin: 259
œ soliqsiz to‘lovlar soliqlardan farq qilib, ikki tomonla- ma huquq va burchlar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Masalan, faoliyatning muayyan turi bilan shug‘ullanish huquqini beradigan litsenziyalarni olish maqsadida belgi- langan to‘lovlarning amalga oshirilishi boshqa shartlar bajarilgani taqdirda vakolatli ruxsatnomani berishi lozim bo‘ladi;
œ soliqlardan farq qilib, soliqsiz to‘lovlar ko‘pchilik hol- larda majburiy ravishda to‘lanmaydi. Soliq esa uni to‘lash obyekti mavjud bo‘lganida to‘lanadi; œ soliqlardan farq qilib, soliqsiz to‘lovlar muayyan maqsadga mo‘ljallanadi hamda ana shu maqsadda undan foydalanish lozim. Soliqsiz to‘lovlar respublika budjeti va mahalliy budjet- lar daromadlarida jamlanadi. Ushbu mahalliy soliq va yig‘imlarning to‘lovchilar doirasi, soliq solish obyektlari, soliq va yig‘imlar yuzasidan yengillik va imtiyozlar, soliq va yig‘imni hisoblab chiqish va to‘lash tartiblari mahalliy hokimiyat idoralarining bevosita o‘zlari tomonidan belgi- lanadi. Soliqsiz to‘lovlar hududiy belgisiga ko‘ra: umumdavlat miqyosidagi va mahalliy to‘lovlarga; shakllanish usuliga ko‘ra: majburiy va ixtiyoriy; jamlanish usuliga ko‘ra: davlat budjetida yoki budjetdan tashqari jamlanadigan turlarga bo‘linadi. Soliqsiz to‘lovlar undirish asoslariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: œ tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar. Bu to‘lovlarning tabiiy resurslardan tejab-tergab, sama- rali foydalanishda ahamiyati kattadir; œ davlat idoralari tomonidan yuridik va jismoniy shaxs- larga huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan turli xizmatlar ko‘rsatishdan olinadigan to‘lovlar. Ular jumlasiga: œ tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyat tufayli bojxona ido- ralariga to‘lanadigan to‘lovlar; œ sud va boshqa huquq-tartibot idoralariga murojaat qilinganda to‘lanadigan davlat boji; œ davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, litsenziya (ruxsatnoma) olish va tovarlar uchun sertifikatlar olishdagi to‘lovlar; œ bozorlar, yarmarkalar va boshqa savdo shoxobchala- ridan olinadigan bir martalik patta to‘lovlari; 260
261 œ qimmatli qog‘ozlar chiqarish va joylashtirish, lotereya o‘yinlarini o‘tkazish uchun to‘lovlar; œ davlat mulkini xususiylashtirishdan kelib tushadigan daromadlar; œ jarima tarzidagi to‘lovlar (jarimalar, penyalar va bosh- qalar). Davlat budjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga davlat- ga tegishli bo‘lgan mulklarni sotish va xususiylashtirish natijasida olingan daromadlarni, davlatning tashqi-iqtisodiy faoliyatidan olingan daromadlarni va xorijiy davlatlardan qaytarib bermaslik sharti bilan olinadigan pul mablag‘larini kiritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Umuman olganda, soliqsiz daromadlarning zarurligi quyidagi omillar bilan belgilanadi: 1. Davlatga tegishli mulklardan foydalanish sama- radorligining pasayishi natijasida davlat sektoriga tegishli korxonalarning moliyaviy holatini yaxshilash maqsadida ularni xususiylashtirishning zarurligi. Davlat sektoriga mansub bo‘lgan korxonalarning faoli- yati ko‘pchilik hollarda xususiy sektor korxonalariga nis- batan samarasiz bo‘ladi. Shvetsiya, Fransiya va Buyuk Britaniya davlatlarining amaliyotida bunday holatlar bir necha marotaba kuzatilgan. Masalan, XX asrning 90-yillari oxirida Buyuk Britaniyada davlat sektoriga mansub bo‘lgan korxonalarning sezilarli qismi moliyaviy yilni zarar bilan yakunladi. 1998-yilda eng yirik davlat korxonalaridan biri «British telekom» xususiylashtirildi. Uning aksiyalarining bozor bahosi 6,9 mlrd. funt sterlingni tashkil etar edi. XX asr 90-yillarining ikkinchi yarmida Fransiyada davlat mulkini xususiylashtirish natijasida 7,0 mln. kishi aksiyadorlarga aylandi. Umuman olganda, ijtimoiy-iqti- sodiy hamkorlik tashkilotiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda davlat sektorining defitsiti 1999-yilda yalpi milliy mahsu- lotning 4,5 foizini tashkil qildi. 1 Davlat korxonalarini xususiylashtirish ular faoliyatining moliyaviy barqarorligini oshishiga, iste’mol bozorini tovar- lar bilan to‘ldirilishini ta’minlashga, ishsizlik muammosini hal qilishga hamda o‘rta va uzoq muddatli davriy oraliqlar- 1 Mariette D. Bercy report azero sur le dossier du Gredit Donciur. // Tribu- ne. — P., 1998. — Sept., p. 9. 262 da soliq tushumlarini ko‘paytirishga sezilarli darajada hissa qo‘shadi. 2. Davlat budjeti daromadlarining miqdorini oshirish zaruriyatining yuzaga kelishi. Davlat budjeti xarajatlarini sezilarli darajada o‘sishi, davlatning iqtisodiy xarajatlarini oshirish zaruriyatini paydo bo‘lishi hukumatga soliqsiz daromadlarni oshirish tadbirla- rini ishlab chiqarish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Ana shu maqsadda davlatga tegishli mulklarni sotish, davlatga tegishli xorijiy valutalar va nodir metallarni xorijiy moliya bozorlarida joylashtirish yo‘li bilan daromadlar olish va xorijiy tashkilotlarning moliyaviy yordamlarini jalb qilish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Masalan: O‘zbekiston Res- publikasida hukumatga tegishli oltin-valuta zaxiralarining ma’lum qismi xalqaro moliya bozorlarida muddatli depozit shaklida joylashtiriladi va undan foiz ko‘rinishda daromad olinadi. Bundan tashqari, soliqsiz daromadlardan davlat budjeti defitsitini kamaytirish maqsadida ham faol tarzda foydalanish mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 25-dekabridagi 567-sonli «O‘zbekiston Respublikasining 2004-yilgi davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 2004-yilda davlat budjeti defitsitini faqat qadrsizlanmaydigan (noin- flyatsion) manbalar, shu jumladan, davlat mulkini xususiy- lashtirishdan olinadigan tushumlar hisobidan moliyalash- tirishni ta’minlash ko‘zda tutilgan edi. 1 Rivojlangan xorijiy davlatlar ichida Yaponiya soliqsiz daromadlarning davlat budjeti daromadlarining hajmidagi salmog‘ining yuqori ekanligi bilan ajralib turadi. Bu ko‘r- satkich Yaponiyada 15 foizni tashkil etadi. Yaponiya ma- halliy budjetlari daromadlarining 25 foizgacha bo‘lgan qismi soliqsiz daromadlardan tashkil topadi. Yaponiya bud- jet qonunchiligiga muvofiq soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagi daromadlar kiritiladi: — ijara to‘lovlari; — davlatga tegishli yer maydonlari va boshqa qo‘z- g‘almas mulklarni sotishdan olingan daromadlar; — jarimalar; — obligatsiyalarni sotishdan olingan tushumlar; 1 Soliqlar va bojxona xabarlari. ¹ 4 (496), 2004-y, 23-yanvar. 263 — yutuqli lotereyalarni sotishdan olingan tushumlar; — o‘tgan yillarda ishlatilmay qolgan budjet mablag‘- lari.
1 Davlat budjetining soliqsiz daromadlari daromad man- balari sifatida nobarqaror va doimiy xususiyatga ega bo‘lgan daromadlar hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchi- dan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohiyatiga ko‘ra nobarqaror jarayon bo‘lib, xususiylashtirishdan oli- nadigan daromadlarni nobarqaror bo‘lishiga olib keladi; ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valuta zaxiralarini bozor stavkalarida joylashtirish natijasida olinadigan daromadlar joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga va bozor stavkalarining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lganligi sababli ular- dan olinadigan daromadlarning summasi doimiy ravishda tebranib turadi; uchinchidan, xorijiy tashkilotlardan va davlatlardan olinadigan moliyaviy yordamlarning miqdori ularni beruvchilar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bu esa ularning miqdorini oldindan belgilash imkonini bermaydi. 1 Íàëîãîâûå ñèñòåìû çàðóáåæíûõ ñòðàí. Ó÷. ïîä ðåäàêöèåé Â. Ã. Êíÿçå- âà, ïðîô. Ä. Á. ×åðíèêà. — Ì.: «Çàêîí è ïðàâî», 1997. — Ñ. 97. 2 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari asosi- da hisoblangan. 100,0
100,0 100,0
100,0 100,0
100,0 X 12,6 17,0 8,8
8,6 4,6
4,5 -8,1
5.1.1-jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining tarkibida soliqsiz daromadlarning ulushi 2 (foizda) Ko‘rsatkichlar Yillar
2008-yilda 2002-yilga nisbatan o‘zgarishi, punktda 2002
2003 2004
2005 2006
2008 prog.
Davlat bud- jeti daromad- lari – jami shu jumladan: — soliqsiz daromadlar- ning jami budjet
daromadlari hajmidagi salmog‘i
264 Davlat budjetining soliqsiz daromadlari fiskallik va iqti- sodiy funksiyalarni bajaradi. Ular daromad manbayi sifati- da nobarqaror bo‘lib, davlat budjeti daromadlarining umu- miy hajmida nisbatan kichik salmoqni egallaydi (5.1.1-jad- valga qarang). Jadval ma’lumotlarida soliqsiz daromadlarning davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘ining tahlil qilingan davr mobaynida nobarqarorligi kuzatilgan. Bu esa, soliqsiz daromadlarning mohiyatiga ko‘ra nobar- qaror daromad manbayi ekanligi bilan izohlanadi. 2002—2008-yillar mobaynida mazkur ko‘rsatkichning nobarqarorligi kuzatilgan holda uning 2002-yilga nisbatan 8,1 punktga pasayishi yuz bergan. Bu esa, soliqsiz daro- madlarning soliqli daromadlarga nisbatan davlat budjeti daromadlarining tarkibidagi o‘rni va ahamiyatining pasayib borayotganligidan dalolat beradi. Rivojlangan xorijiy davlatlar budjet amaliyotida ham soliqsiz daromadlarning ahamiyati juda past. Masalan, AQSHda soliqsiz daromadlarning Federal budjet daromad- lari hajmidagi salmog‘i 4 foizdan oshmaydi. 1 O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Soliqsiz daromadlarning zarurligi nimada? 2. Soliqsiz daromadlarga qanday daromadlar kiradi? 3. Budjetning soliqsiz daromadlari oldindan rejalashtiriladimi? 4. Soliqsiz daromadlar qanday tartibda turkumlanadi? 5. Mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkdan yoki xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlarga nimalar kiradi? 6. Mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkni sotishdan olingan daromadlarga nimalar kiradi? 7. Soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning o‘xshash va farqli tomonlari qanday?
8. Soliqsiz to‘lovlar qaysi budjetga tushadi? 9. Soliqsiz to‘lovlar undirish asoslariga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? 10. Soliqsiz daromadlarning zarurligi qaysi omillar bilan belgi- lanadi? 1 Ôèíàíñû. Ó÷. ïîä. ðåäàêöèåé Ë. À. Äðîáîçèíîé. — Ì., ÞÍÈÒÈ, 2003. — Ñ. 125. 265 5.2. SOLIQSIZ DAROMADLARNING DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINING HAJMIDAGI O‘RNI VA DINAMIKASI Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat budjetining soliqsiz daro- madlarini sezilarli qismi xorijiy mamlakatlardan olingan moliyaviy yordamlardan iborat ekanligi ushbu mamlakatlarda davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda sezilarli muammolarning mavjudligi bilan izohlanadi. Xorijiy moliyaviy yordamlarning aksariyat qismi xalqaro moliya-kredit tashkilotlari tomonidan beriladi. Bunda asosiy o‘rinlarni xalqaro valuta fondi (XVF) va Jahon tik- lanish va taraqqiyot banki (JTTB) egallaydi. XVF rivoj- lanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam berishda asosiy e’tiborini mamlakatning to‘lov balansining holatiga qaratadi. XVF tomonidan ajratiladigan moliyaviy yor- damlar to‘lov balansi doimiy ravishda defitsitga ega bo‘lgan mamlakatlarga birinchi navbatda beriladi. JTTB rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy yordam berishda asosiy e’tiborini mamlakat aholisining qashshoqlik darajasiga qaratadi. Hozirgi kunda Afrikaning Saxara dav- latidan janubdagi mamlakatlar sayyoramizning eng qash- shoq mamlakatlari hisoblanadi. Bu yerda mehnatga yaroqli aholining bir kunlik ish haqi 1 AQSH dollaridan pastdir. Shu sababli mazkur mamlakatlar bankning moliyaviy yor- damlarini birinchi navbatda oladilar. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki paytlardan boshlab, xorijdan mablag‘lar jalb qilish masalasiga alohida e’tibor berdi. 2006-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra xorijiy mamlakat- lardan va xalqaro moliya-kredit tashkilotlardan jalb qilingan mablag‘larning umumiy summasi 1980,5 mln. AQSH dol- larini tashkil qildi. Shuning 93,6 foizi kredit majburiyatla- rining hissasiga to‘g‘ri keladi. Jalb qilingan mablag‘larning qolgan qismi turli shakllarda olingan moliyaviy yordamlar hissasiga to‘g‘ri keladi. 1 Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mo- liyaviy yordamlarning miqdori nisbatan kichik bo‘lib, ular Xorijiy mamlakatlardan olingan moliyaviy yordamlar 1 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ma’lumotlari. 2006. 266 davlat budjeti daromadlari nuqtayi nazaridan sezilarli dara- jadagi amaliy ahamiyatga ega emas. Budjetning soliqsiz daromadlari tarkibidagi asosiy daromad tur- laridan biri – davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashti- rishdan keladigan daromadlar hisoblanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda, shu jumladan, MDHga a’zo mamlakatlarda davlat mulkini xususiylashtirishdan va sotishdan olingan daromad soliqsiz daromadlar tarkibida sezilarli salmoqni egallaydi. Mazkur mamlakatlarda ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish zaruriyati davlat mulkini xususiylashtirishni dolzarb masalasiga aylantirdi. Xususan, Rossiya Federatsiyasida 2006-yilda davlat mulkini xususiy- lashtirish va sotishdan olingan budjet daromadlarining umumiy summasi 25061,2 mln. rublni tashkil qildi. Bu summaga munitsipial mulkchilik tasarrufida bo‘lgan davlat mulkini sotish summasini qo‘shsak, u holda davlat mulki- dan olgan budjet daromadlarining umumiy summasi 52057,3 mln. rublni tashkil qiladi. Bu summani budjet daromadlari nuqtayi nazaridan baholash uchun uning soliq- siz daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘ini o‘rga- nish kifoya qiladi. Agar 2000-yilda davlat mulkini sotish va xususiylashtirishdan olingan budjet daromadlari soliqsiz daromadlarning umumiy hajmidagi salmog‘i 14,0 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2005-yilda bu ko‘rsatkich 50,5 foizni tashkil qildi. 2006-yilga kelib esa mazkur ko‘rsatkich 45,2 foizni tashkil qildi. 1 Keltirilgan ma’lumotlarning tahlilidan ko‘rinadiki, bi- rinchidan, davlat mulkini sotish va xususiylashtirishdan olingan daromadlar Rossiya Federatsiyasi davlat budje- tining soliqsiz daromadlari tarkibida asosiy o‘rinni egallay- di; ikkinchidan, soliqsiz daromadlarga xos bo‘lgan nobar- qarorlik ushbu daromad turiga ham xos ekanligi yaqqol kuzatiladi. Davlatga tegishli mulklarni sotishda va davlat korxo- nalarini xususiylashtirishda ushbu korxonalarning davlatga tegishli bo‘lgan oddiy aksiyalarini sotish muhim o‘rin egal- laydi. Aksiyalarni sotishda ularning bozor bahosi katta aha- Davlat mulkini xususiy- lashtirishdan olingan daromadlar 1 Áóðêîâ Ñ. Íåíàëîãîâûå äîõîäû îò ãîññîáñòâåííîñòè è áþäæåòíûé ïî- òåíöèàë ñòðàíû. // Ðîcñèéñêèé ýêîíîìè÷åñêèé æóðíàë. ¹ 9, 2006. — Ñ. 25. miyatga ega. Agar oddiy aksiyalarning bozor bahosi yuqori bo‘lsa, u holda aksiyalarni sotishdan olingan budjet daro- madlarining miqdori nisbatan katta bo‘ladi. O‘z navbatida, oddiy aksiyalarning bozor bahosi emitent sof foydasining miqdoriga bog‘liq: sof foydaning miqdori qanchalik katta bo‘lsa, ularga to‘lanadigan dividendning miqdori ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish dasturiga muvofiq, mazkur davr mobaynida respublikamiz- da ustav kapitalida davlatning ulushi 25 foizdan 51 foiz- gacha bo‘lgan 673 ta korxonadagi davlatning ulushi birja va birjadan tashqari bozorlarda sotilishi mo‘ljallangan. Bu korxonalarning ichida iqtisodiy salohiyati yuqori bo‘lgan bir qator yirik korxonalar – «Agama» sanoat korxonasi, «Jizzaxplastmass» HJ, «Elektrokimyozavodi» HJ, «O‘zbek- selmash» HJ, «Toshqishloqmash» HJ kabi korxonalar mav- jud. Ularning ustav kapitalidagi davlatga tegishli aksiyalar- ning sotilishi davlat budjetining soliqsiz daromadlari haj- mining oshishiga olib keladi. 2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish dasturiga muvofiq, ustav kapitalida davlatning ulushi 51 foiz va undan yuqori bo‘lgan 644 ta korxonaning ustav ka- pitalida davlatning ulushini qisqartirish ko‘zda tutilgan. Shunisi xarakterliki, ko‘pchilik korxonalarning ustav kapi- talidagi davlatning ulushini 40 foizdan ortiq qismini sotish ko‘zda tutilgan. Masalan, «Navoimontajavtomatika» DAK- ning ustav kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini, «Andijon bioxim zavodi» HJning ustav kapitalidagi davlat ulushining 45,0 foizini, «O‘zkimyosanoat» DAKning ustav kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini, «Olmaliq tog‘- metallurgiya kombinati» HJning ustavkapitalidagi davlat ulushining 46,5 foizini sotish mo‘ljallangan. Mazkur kor- xonalarning ustav kapitalidagi davlat ulushining muvaf- faqiyatli tarzda sotilishi O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining soliqsiz daromadlari hajmini sezilarli darajada o‘sishiga olib keladi. Davlat mulki bilan bog‘liq daromadlarning ikkinchi turi davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni ijaraga berishdan oli- nadigan daromadlar hisoblanadi. Ijara to‘lovlari shaklidagi mazkur daromadning miqdori ijaraga beriladigan mulklar- ning umumiy maydoniga va ijara stavkalariga bog‘liqdir. Rossiya Federatsiyasida 2001-yilning 1-iyun holatiga, 267
Federal budjetga hisoblangan ijara to‘lovlarining atigi 318,0 ming rubli Federal budjetga kelib tushdi. Holbuki, mazkur daromad turi bo‘yicha Federal budjetga kamida 5300 mln. rubl kelib tushishi lozim edi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, birinchidan, juda katta umumiy maydonga ega bo‘lgan davlat mulklari bo‘yicha (82,7 kv. metr) yangi ijara shartnomalari tuzilmagan; ikkinchidan, to‘lov intizomining yaxshi emasligi sababli 794,9 mln. rubl miqdoridagi ijara to‘lovlari bo‘yicha muddati o‘tgan qarz- dorlik mavjud; uchinchidan, ijara stavkalari va umuman ijara to‘lovlari bo‘yicha asossiz imtiyozlar mavjud. Davlat mulki bilan bog‘liq budjet daromadlarining uchinchi turi davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar hisoblanadi. Davlat mulkini sotishda kompaniyaning kapi- talizatsiya darajasi muhim o‘rin tutadi. Kapitalizatsiya dara- jasi qanchalik yuqori bo‘lsa, davlat mulkini sotishdan olin- gan daromadlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi. Masalan, bir qator Rossiya Federatsiyasining davlat korxonalarida 2002—2007-yillarda kapitalizatsiya darajasining keskin pasayishi kuzatilgan. Xususan, «Slavneft» korxonasida 2006-yilda kapitalizatsiya darajasi mavjud 1070,2 mln. AQSH dollaridan 752,2 mln. AQSH dollariga tushib qol- gan. Ya’ni, korxonaning kapitalizatsiya darajasi 318,0 mln. AQSH dollariga pasaygan. Bu esa, korxonaning bozor bahosini 2006-yilda 25 foizga pasayishiga olib keldi. Ros- siya Federatsiyasi hisob palatasi tomonidan o‘tkazilgan tek- shirishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, «Slavneft» shuba kor- xonalarining aktivlarini boshqa kompaniyalarga o‘tkazib yuborilganligi natijasida korxonaning kapitalizatsiya darajasi keskin pasayib ketgan. «Slavneft» korxonasining boshqa kompaniyalarning balansiga o‘tkazib yuborilgan sof aktiv- larining miqdori 9213,0 mln. rublni tashkil qildi. Davlat mulki bilan bog‘liq daromadlarning to‘rtinchi turi davlatning davlat korxonalarining ustav kapitaliga qo‘ygan investitsiyalaridan oladigan daromadlari hisoblana- di. Davlat korxonalarining moliyaviy holati qanchalik bar- qaror bo‘lsa, ular tomonidan oddiy aksiyalarga to‘lanadigan dividendlarning darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Rossiya hukumatiga yirik miqdorda dividendlar to‘lovchi korxo- nalar bo‘lib RAO «Gazprom», NKA «LUKoyl», NKA «Rostneft», NKA «Slavneft», AKA «Transneft», AKA «Transnefteprodukt», RAO «YEES Rossii», OAO «Texsna- 268
269 beksport», AK «Alrosa» va OAO «TVEL» kompaniyalari hisoblanadi. Ular 2002-yilda davlat tomonidan olingan jami dividendlarning 68,0 foizini to‘lagan bo‘lsa, 2007-yilga kelib bu ko‘rsatkich 88,0 foizni tashkil qildi. Mazkur kompaniyalar moliyaviy holatining barqarorligi ularning sof foydasi miqdorini katta bo‘lishiga olib keldi. Natijada, davlatga tegishli bo‘lgan aksiyalarga to‘g‘ri keladi- gan sof foyda miqdorining minimal summasi 98712,0 mln. rublni tashkil qildi. O‘zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog‘liq daromadlarning amaldagi holatini tahlili (5.2.1-jadval) 2003-yilni hisobga olmaganda, tahlil qilingan davr mobaynida 2004-yildan boshlab davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan daro- madlarning miqdori o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini iz- chillik bilan amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. 78,4 155,1
110,8 160,2
108,4 +30,0
7,2 — 5,9 8,6 12,0
+5,2 9,2
X 5,3
5,3 11,1
+1,9 Ko‘rsatkichlar Yillar 2006-yilda 2002-yilga nisbatan
o‘zgarishi, punktda
2002 2003
2004 2005
2006 1. Davlat budjeti- ning soliqsiz daro- madlari — jami (mlrd. so‘m). 2. Xususiylashtirish- dan olingan daro- madlar (mlrd. so‘m). 3. Xususiylashtirish- dan olingan budjet daromadlarining so- liqsiz daromadlar- ning umumiy hajmi- dagi salmog‘i (%). 5.2.1-jadval Davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan daromadlarning O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining soliqsiz daromadlari tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi 1 1
2006. 270 Davlat mulkini xususiylashtirish natijasida ulardagi ish- lab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish va bir vaqtning o‘zida soliqsiz daromadlar hajmini oshirish borasi- da Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida boy tajriba to‘plangan. XX asrning 90-yillari boshlariga kelib, xususiylashtirish Fransiya, Belgiya, Italiya, Germaniya, Gollandiya, Ispa- niya, Shvetsiya va Avstriyada hukumat iqtisodiy siyosati- ning asosiga aylandi. Buning asosiy sababi bo‘lib, mana shu davrda davlat korxonalarining moliyaviy holatini keskin yomonlashgani kuzatilgan edi. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar deganda nimani tushunasiz? 2. Xorijdan olingan moliyaviy yordamlar qaysi xalqaro tashkilot- lar tomonidan beriladi? 3. Xorijdan olingan moliyaviy yordamlarning davlat budjeti daro- madlarini shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 4. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan keladigan daromadlar deganda nimani tushunasiz? 5. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan keladigan daromadlarning nobarqarorlik xususiyati nimada? 6. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan keladigan daromadlarning soliqsiz daromadlar tarkibidagi ahamiyati qanday? 7. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni ijaraga berishdan olinadi- gan daromadlar deganda nimani tushunasiz? 8. Davlat mulkini sotishdan olingan daromadlarning soliqsiz daromadlar tarkibidagi ahamiyati qanday? 9. Kompaniyaning kapitalizatsiya darajasi deganda nimani tushunasiz? 10. Xorijiy davlatlarda kapitalizatsiya darajasi qanday ahvolda? V bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.4., 1.13., 2.1, 2.4., 3.2., 3.4., 3.7., 3.21., 4.6., 4.7., 4.19., 5.4., 5.5., 6.11., 6.13., 6.15., 6.16.
VI B O B. BUDJETDAN TASHQARI JAMG‘ARMALARGA MAJBURIY AJRATMALAR 6.1. YAGONA IJTIMOIY TO‘LOV VA PENSIYA JAMG‘ARMASIGA SUG‘URTA BADALLARI Yagona ijtimoiy to‘lov O‘zbekis- tonda 2004-yildan amal qilib ke- linmoqda. Soliq kodeksining 305-moddasiga binoan yagona ijtimoiy to‘lovni to‘lovchilari bo‘lib, yuridik shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari, O‘zbekiston Respub- likasida faoliyatni doimiy muassasa, chet ellik yuridik shaxslarning vakolatxonalari va filiallari orqali amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari hamda jismoniy shaxslar hisoblanadi. Jismoniy shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi fuqaro- lari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashovchi va ishlovchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxs- lar fuqarolarning budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari (bundan keyin matnda sug‘urta badallari deb yuritiladi) to‘lovchilardir. Sug‘urta badallarini hisoblash va ushlab qolish majbu- riyati, shuningdek, ularning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi uchun javobgarlik ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi. Yagona ijtimoiy to‘lovning va sug‘urta badallarini hisoblash uchun obyekt bo‘lib, ish haqi tarzidagi daromad- lar hisoblanadi. Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish uchun baza imtiyoz sifatida belgilangan to‘lovlar chegirib tashlangan ish haqi tarzida to‘lanadigan daromad- lar summasi sifatida belgilanadi. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari bazasi hisoblanayotganda quyidagi to‘lovlar chegirib tashlanadi: 1) amaldagi Soliq kodeksining 174-moddasi 5, 8, 9, 11 va 12-bandlarida ko‘rsatilgan kompensatsiya to‘lovlari; 2) xodimga hisoblanadigan va uning roziligi bilan tegishli budjet yoki xayriya jamg‘armalarga (shanbaliklar, 271 Yagona ijtimoiy to‘lovni to‘lovchilari, to‘lov obyekti, bazasi hamda to‘lovdan chegirmalar
yakshanbaliklar va shu kabilar uchun) o‘tkaziladigan ish haqi tarzidagi daromadlar; 3) xodimning muhim sanasi, uzoq yillik xizmati, jamoat faoliyatida erishgan yutuqlari munosabati bilan unga beri- ladigan rag‘batlantirish tarzidagi to‘lovlar; 4) xodimga tabiiy ofat, boshqa favqulodda holatlar munosabati bilan to‘lanadigan to‘lovlar; 5) yosh mutaxassislarga oliy o‘quv yurtini tamomlagan- laridan so‘ng ta’til vaqti uchun yuridik shaxslar hisobidan to‘lanadigan nafaqalar. Yagona ijtimoiy to‘lov va su- g‘urta badallari har oyda soliq solinadigan bazadan hamda bel- gilangan stavkalardan kelib chiq- qan holda hisoblab chiqariladi. Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lov stavkasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli qa- roriga asosan 24 foiz miqdorida belgilangan. Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lov davlat maqsadli jamg‘armalari hamda Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi o‘rtasida belgi- langan tartibga muvofiq quyidagi miqdorlarda taqsimla- nadi:
— budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga — 23,6%; — davlat bandlikka ko‘maklashish fondiga — 0,2%; — kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashiga — 0,2%. Sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqiga nisbatan 2,5% miqdorida belgilangan. Yagona ijtimoiy to‘lov yuridik shaxslarning mablag‘lari hisobidan to‘lanadi, sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqidan ushlab qolinadi va soliq agentlari tomonidan jamg‘armaga o‘tkaziladi. Yagona ijtimoiy to‘lovning hisob-kitobi (14-ilova) soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ- lariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan: — mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil- ning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda; — mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir- maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda hisobot 272 Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish hamda to‘lash tartibi
davridan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi- gan muddatda taqdim etiladi. Sug‘urta badallarining hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tkazil- gan joydagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragi- da hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktir- may taqdim etiladi. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari yuridik shaxslar tomonidan quyidagi muddatlarda amalga oshiri- ladi: — yagona ijtimoiy to‘lov – har oyda, keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay; — sug‘urta badallari – ish haqiga pul mablag‘lari olish uchun bankka hujjatlarni taqdim etish vaqtida. Yakka tartibdagi tadbirkorlar hamda yuridik shaxs tashkil et- gan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining a’zolari sug‘urta badallari miq- dorini oyiga eng kam ish haqi- dan kam bo‘lmagan miqdorda, qoramollarni yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi dehqon xo‘jaliklarining a’zolari esa oyiga eng kam ish haqining 50 foizidan kam bo‘lmagan miqdorda belgilaydilar. Dehqon xo‘jaliklarining a’zolari sug‘urta badallarini ixtiyoriy ravishda amalga oshiradilar. Yoshga doir pensiya olish huquqiga ega bo‘lgan, shu- ningdek, I va II guruh nogironlari bo‘lgan yakka tartibdagi tadbirkorlar hamda yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining a’zolari uchun sug‘urta badalining miqdori eng kam ish haqining kamida 50 foizini tashkil etishi kerak. Sug‘urta badallarini to‘lash har oyda keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi. To‘lov top- shiriqnomasida soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami va to‘lov to‘lanayotgan davr albatta ko‘rsatilishi kerak. Agar davr ko‘rsatilmagan bo‘lsa, to‘lov u amalga oshirilayotgan oy uchun to‘langan deb hisoblanadi. Mavzuga doir masalalar 1-masala: 2008-yil yanvar oyi uchun ishchi va xiz- matchilarning mehnatga haq to‘lash fondidan pensiya jam- 273
Ayrim toifadagi jismoniy shaxslar uchun sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish va to‘lashning o‘ziga xos xususiyatlari
274 g‘armasiga ajratiladigan yagona ijtimoiy to‘lov summasini aniqlang: — ish haqi hisoblangan – 11600 ming so‘m; — ishchi va xizmatchilarning yo‘l pattalariga ajratilgan xarajatlar – 600 ming so‘m; — ishchilarga moddiy yordam ajratilgan – 10600 ming so‘m;
— ishchilarning tushlik ovqatlariga – 930 ming so‘m; — kunlik xarajatlar berilgan: me’yor chegarasida – 8950 ming so‘m; me’yordan yuqori – 7500 ming so‘m; — yarim yil yakuniga asosan mukofot puli hisoblan- gan – 250 ming so‘m. Eng kam minimal ish haqi miqdori – 12420 so‘m. 2-masala: Fuqaro O‘. Rasulovga ish joyidan uning yubi- leyi munosabati bilan mukofot puli berildi. Bunday muko- fot puliga sug‘urta ajratmalari to‘lanadimi? O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Yagona ijtimoiy to‘lov to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanisha- di? 2. Fuqarolarning ish haqidan budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga majburiy sug‘urta badallarining to‘lovchilari kimlar? 3. Yuridik shaxsni tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasining sug‘urta badallari to‘lovchilari bo‘la oladimi? 4. Yagona ijtimoiy to‘lov mablag‘lari qanday tartibda jamg‘ar- malarga taqsimlanadi? 5. Yagona ijtimoiy to‘lov va pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badalining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi? 6. Yagona ijtimoiy to‘lovdan qanday chegirmalar nazarda tutil- gan?
7. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari qanday tartibda hisoblab chiqariladi? 8. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallarini to‘lash tartibini tushuntiring. 9. Mikrofirma va kichik korxonalar yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini qaysi muddatda to‘lashadi? 10. Ayrim toifadagi jismoniy shaxslar uchun sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish va to‘lashning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunti- ring.
6.2. BUDJETDAN TASHQARI PENSIYA JAMG‘ARMASIGA MAJBURIY AJRATMA O‘zbekiston Respublikasi fuqa- rolari pensiya yoshiga yetganda, mehnat qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotganda, boquvchi- siz qolganda ijtimoiy yordam olish bo‘yicha konstitutsiyaviy huquqqa egadirlar. Ushbu huquqiy me’yorlar O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 3-sentabrda qabul qilgan «Fuqa- rolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunida ham belgilab berilgan. Pensiya ta’minoti tizimidagi boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha maj- buriy badallar to‘liq yig‘ilishini samarali tashkil qilish, amaldagi boshqaruv tuzilmalarini qisqartirish hamda pen- siyalar va nafaqalar to‘lashga yo‘naltiriladigan mablag‘lar- dan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-noyabrdagi «O‘zbe- kiston Respublikasi pensiya ta’minotini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 444-sonli qarori bilan budjet- dan tashqari pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funksiyasi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi zimmasiga yuklatildi va budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar soliqlarga tenglashtirildi. Pensiya jam- g‘armasining daromadlari va xarajatlari har yili O‘zbekiston Respublikasining yig‘ma budjeti tarkibiga kiritiladigan bo‘ldi hamda pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni hisoblab chiqish va to‘lash tartibi buzilganligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan moliyaviy jazolar qo‘llanilishi, shu jumladan, to‘lovlar o‘z vaqtida to‘lanma- ganligi uchun penya hisoblanishi qonun hujjatlarida belgi- lab qo‘yildi. Budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga mablag‘lar to‘plash tartib-qoidalari Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 23 dekabrdagi «Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va sarflash tartibi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida»gi 498-sonli qarori bilan tas- diqlangan Nizom asosida 2004-yilgacha amalga oshirilib keldi.
275 Majburiy ajratma to‘lovchilari, obyekti, bazasi va stavkalari 276 Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 25-dekabrdagi 567- sonli qarori bilan budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi- ga ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartiblarini sod- QQS chegirilgan holda, vositachilik haqi summasi QQS chegirilgan holda tovar aylanmasi hajmi yalpi daromad QQS chegirilgan holda ta’minot-sotish ustamasi va chegirmasi daromad foizli daromad mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi hajmi, QQSni va tegishincha issiqlik ta’minoti korxonalari uchun — issiqlik energiyasi, suv ta’minoti korxonalari uchun — suv, gaz ta’minoti korxonalari uchun — tabiiy gazning xarid qiymatini chegirgan holda QQSni chegirgan holda o‘z kuchlari bilan bajarilgan ishlar hajmi mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi hajmi, QQS va aksiz solig‘ini chegirgan holda Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmaga tortish obyektlari ¹ To‘lovchilar Ajratmaga tortish obyekti 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Vositachilik, topshiriq shartnomalari va vositachilik xizmatlarini ko‘rsa- tishga doir boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar Tayyorlov, ta’minot-sotish tashki- lotlari
Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiradigan respublika ixti- soslashtirilgan ulgurji baza-kontora- lari va ularning hududiy (viloyat, viloyatlararo va tumanlararo) baza- lari
«O‘zdonmahsulot» AK korxonalari (g‘alla qabul qilish korxonalari va don qabul qilish faoliyatini amalga oshiruvchi donni qayta ishlash kor- xonalari) Kredit va sug‘urta tashkilotlari Moliyaviy ijara (lizing) xizmatlarini ko‘rsatadigan korxonalar Kommunal xo‘jalik tizimining issiq- lik, suv va gaz ta’minoti korxonalari Qurilish, qurilish-montaj, ta’mir- lash-qurilish, ishga tushirish-soz- lash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqi- qot tashkilotlari Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari korxonalari dalashtirish maqsadida, budjetdan tashqari Pensiya jam- g‘armasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va kasaba uyushmalari jamg‘armasiga ajratmalar birgalikda yagona ijtimoiy to‘lov nomi bilan yuritiladigan bo‘ldi. Soliq kodeksining 312-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar bud- jetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmani to‘lovchilari hisoblanadi. Quyidagilar budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmaning to‘lovchilari bo‘lmaydi: — notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno; — yagona soliq to‘lovini to‘lovchi yuridik shaxslar. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmaning obyekti va bazasi quyidagicha belgilangan. Yuridik shaxslar bir necha xil obyektlarga ega bo‘lgan hollarda, ular obyektlarning alohida-alohida hisobini yuri- tishi va tegishli obyektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘ar- masiga majburiy ajratmalarni to‘lashi shart. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12- dekabrdagi PQ-744-sonli qaroriga asosan budjetdan tash- qari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratma 2008-yil 1-yanvardan 1,0% miqdorida belgilandi. Budjetdan tashqari Pensiya jam- g‘armasiga majburiy ajratmalar har oyda soliq solinadigan baza- dan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi (15-ilova) soliq bo‘yicha hisob- ga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib bo- ruvchi yakun bilan: — mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil- ning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda; — mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir- maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil 277
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni hisoblab chiqarish, ularning hisob-kitoblarini taqdim etish tartibi 278 yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi- gan muddatda taqdim etiladi. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25- kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Mavzuga doir masalalar 1-masala: Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiradigan respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza-kon- toralariga qarashli tumanlararo baza 2008-yil birinchi chorakda 52,5 mln so‘m yalpi daromadga ega bo‘ldi. Baza qancha miqdorda Pensiya jamg‘armasiga ajratma to‘lashi lozimligini aniqlang. 2-masala: Alskom sug‘urta kompaniyasi 2008-yil 1- chorakda sug‘urta xizmatlaridan 32 mln. so‘m miqdorida daromadga ega bo‘ldi. Ushbu daromaddan kompaniya qan- cha miqdorda jamg‘armaga ajratmaga to‘lashi lozim? O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi qachon va nima maqsadda tashkil etilgan? 2. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarning to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanadi? 3. Notijorat tashkilotlar qanday holatda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining to‘lovchilari bo‘lishadi? 4. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratma to‘lashadimi? 5. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarning obyekti va bazasi qanday topiladi? 6. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajrat- malar qanday manbalardan tashkil topadi? 7. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajrat- malar stavkalari qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi? 8. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy sug‘urta badallari necha foizni tashkil etadi? 9. Jamg‘armaga to‘lovlarni hisoblash tartibi qanday amalga oshiriladi? 10. Jamg‘armaga to‘lovlarni to‘lash muddati qachon?
6.3. RESPUBLIKA YO‘L JAMG‘ARMASI O‘zbekiston Respublikasi Prezi- dentining 2003-yil 19-avgustdagi PF-3292-sonli, Vazirlar Mah- kamasining 2003-yil 21-avgust- dagi 361-sonli «O‘zavtoyo‘l davlat aksiyadorlik kompa- niyasi va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzu- ridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi faoliyatni tashkil etish masalalari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan 2003-yil 1-ok- tabridan boshlab yo‘l xo‘jaligini boshqarish tuzilmasidagi respublika, viloyat va mahalliy yo‘l jamg‘armalari tugatildi va ularning o‘rnida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazir- ligi huzurida Respublika yo‘l jamg‘armasi tuzildi. Ushbu jamg‘armaga mablag‘larni yig‘ish va uni nazorat qilish va- zifasi Davlat soliq qo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasi zimmalariga yuklatildi. Soliq kodeksining 316-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning to‘lovchi- lari bo‘lib quyidagi yuridik shaxslar hisoblanmaydi: — notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno; — yagona soliq to‘lovi to‘lovchi yuridik shaxslar; — ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jaligi boshqaruvi organi tuzilmasiga kiradigan korxonalar, Respublika yo‘l jam- g‘armasi mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladigan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash, ta’mirlash, rekonstruksiya qilish va qurish bo‘yicha ishlarni bajarganlik uchun olingan daromadlari bo‘yicha. Sof tushum yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish obyekti va soliq solinadigan bazasi qilib belgi- langan.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish obyekti va soliq solinadigan bazasi quyidagi- lardir: 1) kommunal xo‘jalik tizimining issiqlik, suv va gaz ta’minoti korxonalari uchun – mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i va tegishincha 279 Majburiy ajratmalar to‘lovchilari, obyekti va stavkalari issiqlik ta’minoti korxonalari uchun issiqlik quvvatining, suv ta’minoti korxonalari uchun suvning, gaz ta’minoti korxonalari uchun tabiiy gazning xarid qiymati chegirib tashlangan holda realizatsiya qilingan hajmi; 2) qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashki- lotlari uchun – o‘z kuchlari bilan bajarilgan, tegishincha qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushi- rish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi qiy- mati; 3) vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi, shu jumladan, tovarlarni sotish bo‘yicha, vositachilik va topshiriq shartno- masi bo‘yicha hamda vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun – ko‘rsatilgan xizmat- lar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi mukofot summasi; 4) savdo faoliyatini amalga oshiradigan yuridik shaxslar uchun – tovar oboroti; 5) kredit tashkilotlari va sug‘urta tashkilotlari uchun – Soliq kodeksining 148- va 150-moddalariga muvofiq aniqlanadigan daromadlari; 6) asosiy faoliyati mol-mulkni lizingga berishdan iborat bo‘lgan yuridik shaxslar uchun – moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha foizli daromad summasi. Yuridik shaxslar turli xil obyektlarga ega bo‘lgan hollar- da, ular obyektlarning alohida-alohida hisobini yuritishi va tegishli obyektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashi lozim. Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar soliq soli- nadigan bazadan va tasdiqlangan stavkadan kelib chiqqan holda har oyda hisoblab chiqariladi. Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi (16-ilova) soliq bo‘yicha hisobga olish joyida- gi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan:
— mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil- ning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25- 280 Majburiy ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartibi
281 1,0
1,0 1,0
1,0 1,5
1,5 1,5
Majburiy ajratmalar stavkalari 2008-yilda quyidagicha belgilangan ¹ To‘lovchilar To‘lash obyekti To‘lash
obyek- tiga
nisbatan stavkalar %larda 1
3 4 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Vositachilik, topshiriq shartno- malari va vositachilik xizmat- larini ko‘rsatishga doir boshqa shartnomalar bo‘yicha vosita- chilik xizmatlari ko‘rsatadigan korxona va tashkilotlar Tayyorlov, ta’minot-sotish tashkilotlari Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiradigan respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza — kontoralari va ularning hududiy (viloyat, vi- loyatlararo va tumanlararo) bazalari «O‘zdonmahsulot» AK korxo- nalari (g‘alla qabul qilish va don qabul qilish faoliyatini amalga oshiruvchi donni qayta ishlash korxonalari) Kredit va sug‘urta tashkilotlari Moliyaviy ijara (lizing) xizmat- larini ko‘rsatadigan korxonalar Kommunal xo‘jalik tizimining issiqlik, suv va gaz ta’minoti korxonalari QQSni chegirgan hol- da vositachilik haqi summasi QQSni chegirgan hol- da tovar aylanmasi hajmi
Yalpi daromad QQSni chegirgan hol- da ta’minot-sotish us- tamasi va chegirmasi daromad foizli daromad mahsulot (ishlar, xiz- matlar) sotilishi haj- mi, QQSni va tegi- shincha issiqlik ta’mi- noti korxonalari uchun — issiqlik ener- giyasi, suv ta’minoti korxonalari uchun — suv, gaz ta’minoti korxonalari uchun — tabiiy gazning xarid qiymatini chegirgan holda
282 kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda; — mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir- maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi- gan muddatda taqdim etiladi. Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechik- tirmay amalga oshiriladi. Soliq kodeksining 54-bobiga asosan Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalardan tashqari yig‘imlar ham to‘lanadi. Respublika yo‘l jamg‘armasi yig‘imlariga quyidagilar kiradi: — avtotransport vositalarini olganlik va (yoki) O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im;
— chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbe- kiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im. Amaldagi Soliq kodeksining 321-moddasiga binoan avtotransport vositalarini oluvchi yoki O‘zbekiston Res- publikasi hududiga vaqtinchalik olib kirishni amalga oshi- QQSni chegirgan hol- da o‘z kuchlari bilan bajarilgan ishlar hajmi QQSni chegirgan hol- da mahsulot (ishlar, xizmatlar) realiza- tsiyasi hajmi mahsulot (ishlar, xiz- matlar) sotilishi haj- mi, QQS va aksiz so- lig‘ini chegirgan holda Mol-mulkini sotib olishdan tushgan mab- lag‘larning budjetga tushishi lozim bo‘lgan umumiy summasidan ajratmalar Qurilish, qurilish-montaj, ta’- mirlash-qurilish, ishga tushi- rish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari Avtotransport korxonalari Iqtisodiyotning boshqa tarmoq- lari korxonalari «O‘zavtoyo‘l» DAK korxona va tashkilotlari 8. 9.
11. 1,5
2,5 1,5
50,0 Yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlarni to‘lovchilar, obyekti va bazasi ruvchi O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari va norezident- lari avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Chet davlatlar avto- transport vositalarining egalari yoki foydalanuvchilari ushbu vositalarning O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘imi to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Yig‘imlar uchun obyekt quyidagilardir: — avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish; — chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbe- kiston Respublikasi hududiga kirishi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tish. Yig‘imlar undiriladigan baza sifatida quyidagilar belgi- langan:
— olingan yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kiriladigan avtotransport vositalarining qiymati; — O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganida yoki uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganida chet davlat- larning avtotransport vositalari. Avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘imni to‘lashdan quyi- dagilar ozod qilinadilar: 1) ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan qo‘l bilan boshqarishga moslashtirilgan yengil avtomobilni yoki motoaravachani oluvchi barcha guruhlardagi nogironlar; 2) ixtisoslashtirilgan savdo tarmog‘idan O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan yangi avtomobil oluvchi fuqarolar, shuningdek, yaqin qarindoshlaridan hadya shart- nomasi yoki meros asosida avtomobillar va motoarava- chalarni oluvchi fuqarolar; 3) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash, ta’mirlash, rekonstruksiya qilish va qurishni amalga oshi- ruvchi ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jalik boshqaruvi organi tuzilmasiga kiradigan korxonalar – mazkur ishlarni amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan avtotransport vositalari bo‘yicha; 283
Yig‘imlar stavkasi, imtiyozlar va yig‘imlarni to‘lash tartibi
284 4) faoliyatining asosiy turi yo‘lovchilar tashish bo‘lgan, qonun hujjatlariga muvofiq yo‘lovchilar tashish uchun bel- gilangan namunadagi litsenziyaga ega bo‘lgan avtotransport korxonalari – yo‘lovchilar tashishni amalga oshiruvchi transport vositalari bo‘yicha (yengil avtomobillar va yo‘na- lishli taksilardan tashqari); 5) yuridik shaxslar – qirq tonnadan ortiq yuk ko‘taradi- gan, olingan kon avtosamosvallari bo‘yicha; 6) homiylik (beg‘araz) yordami sifatida avtomobillarni olgan (sotib olgan) bolalar uylari, ixtisoslashtirilgan mak- tab-internatlar, qariyalar va kichik yoshdagi nogironlar uchun internat-uylar, shuningdek, budjet hisobidan mo- liyalashtiriladigan tibbiyot muassasalari; 7) yuridik shaxslar – avtotransport vositalarini bitta tizim (davlat va xo‘jalik boshqaruvi organi) ichida balans- dan balansga bepul o‘tkazishda; 8) qayta tashkil etish natijasida avtotransport vositasini olgan huquqiy voris; 9) avtotransport vositalarini 3–5-bandlarida ko‘rsatilgan yuridik shaxslarga lizingga berish uchun oluvchi lizing beruvchilar. Respublika yo‘l jamg‘armasiga undiriladigan yig‘imlarning 2008-yildagi stavkalari ¹ Yig‘imlar turlari foizlarda 1. 1.1 1.2 6,0
20,0 Sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans- port vositalari qiymatidan ushbu vositalarni sotib olganlar (foydalanuvchilar) tomonidan O‘zbekiston Respublikasi IIV organlarida ro‘yxatdan o‘tkazish chog‘ida to‘lanadi- gan yig‘imlar: — sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans- port vositalari (shu jumladan, maxsus avtomobillar) nar- xidan. Bundan 1.2— bandda ko‘rsatilganlari mustasno; — sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans- port vositalari narxidan: qirqtagacha o‘tirish joylari bo‘l- gan avtobuslar; 10 tonnagacha yuk ko‘taradigan yuk avto- transport vositalari. Avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im ular O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi 285 400
130 50 90 300 300
50 100
150 25 O‘zbekiston Respublikasi hududiga xorijiy va chegaradosh davlatlardan avtotransport vositalarini olib kirish, olib chiqish va tranzit qilishdan yig‘imlar stavkalari ¹ Yig‘imlar turlari Yig‘imlar stavkalari (AQSH dollarida) 1. 2. 3. 4. 5. O‘zbekiston Respublikasi hududiga chet el davlatlari- dan avtotransport vositalarini olib kirganlik uchun to‘lov, bir avtotashuvchini olib kirganlik uchun (2—5- bandlarda ko‘rsatilgan mamlakatlar bundan mustasno) O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali Tojikiston Res- publikasining har bir yuk avtotransport vositasi va avto- busini olib kirganlik va tranzit qilganlik uchun yig‘im: — bitta yuk avtotransport vositasi va avtobusdan — yuk avtotransport vositasi va avtobus O‘zbekiston Respublikasi hududida bo‘lgan 8 sutkadan oshgan har bir kun uchun — yuk avtotransport vositalari va avtobuslarni O‘zbe- kiston Respublikasi hududi orqali uchinchi mamlakat- larga (MDH mamlakatlaridan tashqari) tranzit olib o‘tganlik uchun Qozog‘iston Respublikasining yuk avtotransport vosita- larini O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirganlik yoki olib chiqib ketganlik uchun yig‘im, O‘zbekiston Respublikasi hududiga tranzit qilish bundan mustasno, bitta yuk avtotransport vositasini olib kirganlik va olib chiqib ketganlik uchun yig‘im O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali Qirg‘iziston Respublikasining yuk avtotransport vositalari va avto- buslarini olib kirish va tranzit qilish uchun yig‘im O‘zbekiston Respublikasi hududi bo‘ylab avtotransport vositalari turlari bo‘yicha Turkmaniston Respublikasi avtotransport vositalarini olib kirish va tranzit qilish uchun yig‘im: — quyidagi hajmdagi yuklarni ko‘taradigan yuk avto- transport vositalari: 10 tonnagacha 10 tonnadan 20 tonnagacha 20 tonnadan ko‘p o‘rindiqlar soni quyidagicha bo‘lgan avtobuslar: 12 o‘rindiqqacha 286 organlarida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilayotganda, qayta ro‘yxatdan o‘tkazilayotganda quyidagi hollarda undiriladi: 1) avtotransport vositalari oldi-sotdi, almashtirish, hadya, bepul berish shartnomasi asosida, shuningdek, qo- nun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa bitimlar asosida mulk qilib olinganda; 2) avtotransport vositalari yuridik shaxsning ustav fondi- ga (ustav kapitaliga) yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibda dividendlar sifatida olinganda; 3) avtotransport vositalari lizingga berish uchun olin- ganda. Yig‘im taraflarning yozma kelishuviga ko‘ra lizing beruvchidan yoki lizing oluvchidan undiriladi. Lizing be- ruvchi O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bo‘lgan taqdirda, yig‘im lizing oluvchidan undiriladi. Lizing shart- nomasi muddati tugaganidan so‘ng mazkur lizing (ikkilam- chi lizing) shartnomasi predmeti bo‘lgan avtotransport vositasi qayta ro‘yxatdan o‘tkazilayotganida takroran yig‘im undirilmaydi; 4) avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hu- dudiga vaqtinchalik olib kirilganda. Avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Res- publikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘im to‘langanligi to‘g‘risidagi hujjat taqdim etilmagan holda avtotransport vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘y- xatdan o‘tkazish yoki texnik ko‘rikdan o‘tkazish amalga oshirilmaydi. Chet davlatlar avtotransport vositalari O‘zbekiston Res- publikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tran- zit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im chet davlatning avto- transport vositasi O‘zbekiston Respublikasi hududiga ki- rayotganida undiriladi. Mavzuga oid masala Masala: Chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxona asosiy faoliyatidan tashqari ishlab chiqarish faoliyati bilan 13 o‘rindiqdan 30 o‘rindiqqacha 30 o‘rindiqdan ko‘p tranzit yo‘nalishli yengil avtotransport vositalari tranzit yo‘nalishli mototsikllar 50 100 30 15
ham shug‘ullanadi. 2008-yil 1-chorak uchun tovarlarni sotishdan tushgan tushum — 12000 ming so‘m, korxona o‘zi ishlab chiqargan mahsulotini sotish natijasida tushgan tushumi — 6600 ming so‘m. Yuk avtomobili sotib olin- gan — 11000 ming so‘m. Respublika yo‘l jamg‘armasiga to‘lanishi lozim bo‘lgan summani aniqlang. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Respublika yo‘l jamg‘armasi qachon va nima maqsadda tashkil topgan? 2. Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning to‘lovchilari kimlar? 3. Xo‘jalik yurituvchi subyekt bir nechta faoliyat turi bilan shug‘ullansa, jamg‘armaga ajratma qanday tartibda amalga oshirila- di? 4. Ajratma yuridik shaxslarning qaysi daromadlaridan olinadi? 5. Xorijiy davlatlarning avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganda undiriladigan to‘lov qanday tartibda amalga oshiriladi? 6. Stavkalar qanday tartibda va qaysi mezonlarga asosan belgi- lanadi? 7. Tijorat banklari daromadlaridan jamg‘armaga necha foiz to‘lovlarni amalga oshiradi? 8. Respublika yo‘l jamg‘armasiga tushumlarni tushushini nazorat qilish qaysi davlat organi zimmasiga yuklatilgan? 9. Majburiy ajratmalarni to‘lovchilar hisob-kitoblarni qaysi tash- kilotga taqdim etadilar? 10. Majburiy ajratmalarni to‘lashdan kimlar ozod etiladi? 6.4. MAKTAB TA’LIMINI RIVOJLANTIRISH JAMG‘ARMASI O‘zbekiston Respublikasi Prezi- dentining 2004-yil 21-maydagi Farmoniga muvofiq maktab ta’- limini 2004—2009-yillar davomida rivojlantirish maqsadida budjetdan tashqari Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘ar- masi tashkil etildi. Maktab ta’limini rivojlantirish majburiy to‘lovi maktab ta’limini rivojlantirish 2004—2009-yillar Davlat umummil- liy dasturiga kiritildi va ular davlat soliqlari va yig‘imlariga tenglashtirilgan. 287 Majburiy ajratmani to‘lovchilar Qonunchilikka asosan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Soliq solishning alohida tartibiga ega bo‘lgan yuridik shaxslar, shuningdek, ko‘rsatilgan ajratmalar to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Yuridik shaxslar deb o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va hisob raqamiga ega bo‘lgan korxona, tashkilot va muassasalarning barcha turlari hisoblanadi. Maktab ta’limini rivojlantirish uchun kelib tushadigan mablag‘lar budjetdan tashqari Maktab ta’limi jamg‘ar- masining O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomo- nidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Toshkent shahri Bosh boshqarmasining hisob-kitob kassa markazida ochiladigan maxsus hisob raqamida jamlanadi. Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalarga tortish obyekti bo‘lib quyidagilar hisob- lanadi: a) yalpi daromad — ulgurji va chakana savdo qiluvchi dorixona muassasalari uchun; b) komission taqdirlash summasi – vositachilik xizma- tini ko‘rsatuvchi dilerlar va dallollik korxonalar uchun; d) qo‘shilgan qiymat solig‘ini chegirgan holda, o‘z kuchlari bilan amalga oshirgan ishlar hajmi — qurilish, qurilish-montaj, qurilish-ta’mirlash, loyiha qilish, izlanish va ilmiy-tekshirish tashkilotlari uchun; e) daromad – tijorat banklari, kredit uyushmalari, sug‘urta tashkilotlari, videosalonlar (videoko‘rsatuv shoxob- chalari), kim oshdi savdolari, kazinolar, nusxa olish hisobi- ga daromad oladigan korxonalar, video- va audio man- balarni ijaraga beruvchilardan, pullik yutuqlar o‘tkazadigan o‘yin avtomatlarini ekspluatatsiya qiluvchilar, lotereyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni hamda ommaviy konsert-tomosha tadbirlarini o‘tkazuvchi tash- kilotlar uchun; f) lizingga beruvchining daromadi (marja) – lizing kompaniyalari uchun; 288 Majburiy ajratmalarga tortish obyekti g) tovar aylanmasi hajmi – savdo va umumiy ovqat- lanish korxonalari, tayyorlov, ta’minlov-savdo tashkilotlari uchun; h) mahsulotning (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi hajmi- dan, bunda issiqlik ta’minlovchi korxonalari — issiqlik energiyasi, suv, gaz bilan ta’minlovchi tabiiy gazlarning sotib olish narxi chegirib tashlanganda – kommunal xo‘jaligining issiqlik, suv va gaz ta’minoti korxonalari uchun; i) qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib tash- langanda, realizatsiya qilingan mahsulotlar (ishlar, xizmat- lar) hajmi – iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi korxo- nalar uchun. Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar stavkasi O‘z- bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgi- lanadi.
Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar to‘lashdan notijorat tashkilotlar ozod etiladi, ularning tad- birkorlik faoliyatidan olingan daromadi va tushumlari bun- dan mustasno. Jamg‘armaga to‘lanishi lozim bo‘lgan maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar summasi belgilangan majburiy ajratmalarga tortish obyekti va stavkasidan kelib chiqqan holda to‘lovchilar tomonidan aniqlanadi. Majburiy ajratmalarning hisob-kitoblari (17-ilova) to‘lovchilar tomonidan davlat soliq xizmatining organlariga belgilangan tartibda hisobot oyidan keyingi oyning 15- kunidan kechiktirmay, o‘sib boruvchi yakun bilan har oyda taqdim etiladi. Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar har oyda hisob-kitoblar taqdim qilish muddatidan kechik- tirmay to‘lanadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktir- may, Jamg‘armaning Ijro etuvchi direksiyasiga hisobot oyi- dan keyingi oyning 1-kunidagi holat bo‘yicha hisoblangan va tushgan majburiy ajratmalar summalari, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri bo‘yicha mazkur ajratmalar bo‘yicha qarzdorlik to‘g‘risidagi tezkor hisobotni taqdim etadi. 289 Majburiy ajratma stavkasi va imtiyozlar, uni hisoblash hamda to‘lash tartibi 10—4777
290 Jamg‘armaning Ijro etuvchi direksiyasi majburiy ajrat- malar to‘lovlaridan tushgan mablag‘larga tegishli bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni Davlat soliq qo‘mitasidan so‘rash huquqiga ega. Maktab ta’limiga majburiy ajratmalar to‘lovchilari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq mazkur to‘lovning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javob beradilar. Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi majburiy ajrat- malarning kelib tushgan summalarning maqsadli ishlatilishi uchun amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq javob beradi. Majburiy ajratmalarning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi, to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazorat davlat soliq xizmatining organlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunda, davlat soliq xizmatining organlari qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy sanksiyalar qo‘llash huquqiga ega. O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar 1. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasi qachon va nima maqsadda tashkil topgan? 2. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy ajrat- malarning to‘lovchilari kimlar? 3. Korxona bir nechta faoliyat turi bilan shug‘ullansa, u holda jamg‘armaga ajratma qanday tartibda amalga oshiriladi? 4. Ajratma korxonalarning qaysi daromadlari hisobiga shaklla- nadi? 5. Majburiy ajratmalar stavkalari qanday tartibda va qaysi me- zonlar asosida o‘rnatiladi? 6. Lizing xizmati ko‘rsatadigan korxonalar uchun jamg‘armaga to‘lovlarni amalga oshirish obyekti bo‘lib nima hisoblanadi? 7. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga tushumlarni tushushini nazorat qilish qaysi davlat organi zimmasiga yuklatilgan? 8. Majburiy ajratmalarni to‘lovchilar hisob-kitoblarni qaysi tash- kilotga taqdim etadilar? 9. Majburiy ajratmalarni to‘lashdan kimlar ozod etiladi? 10. Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi qanday huquqlarga ega?
VI bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.4., 1.12., 1.13., 2.2., 2.8., 3.5., 3.27, 3.37., 4.12., 6.9., 6.10., 6.14., 6.15.
291 VII B O B. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHLARGA BARHAM BERISH VA ULARNING OLDINI OLISH DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINI KO‘PAYTIRISH OMILI 7.1. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHLARGA SOLIQ TIZIMI ORQALI TA’SIR ETISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 51-mod- dasida har bir fuqaroning qonun tomondan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash majburiyati ko‘rsa- tilgan
1 . Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan soliqlarni o‘z vaqtida to‘lamaslik, soliq bazasini yashirish, hisobga olin- magan operatsiyalarni amalga oshirish va soxta bitimlar tuzish yo‘li bilan soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy shakllari hisoblanadi. Soliqqa oid qonunbuzilishlar davlat budjetining daro- madlari hajmiga bevosita ta’sir qiladi, chunki davlat budjeti daromadlarining asosiy qismi soliq tushumlaridan iboratdir. Bundan tashqari, soliqqa oid qonunbuzilishlar iqtisodiy taraqqiyotga ham kuchli tarzda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu ta’sir davlat tomonidan soliq stavkalarining oshiri- lishida, yangi soliq turlarining joriy etilishida va budjet xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga bank tizimining kreditlarini keng ko‘lamda jalb qilinishi orqali inflyatsiya- ning va budjet xarajatlarining oshishida namoyon bo‘ladi. Soliq ilmining taniqli namoyandalari G. Stayn, M. Bernst, A. Lafferlar soliqlar soliq to‘lovchilarning xo‘jalik faoliyatiga jiddiy zarar yetkazmasliklari, ularning ishlab chiqarishdan manfaatdorliklarini pasaytirmasliklari lozim, degan xulosaga kelishgan. Ularning fikriga ko‘ra, yuqori soliqlar ishlab chiqaruvchilar va ishchilarning soliq to‘lashdan keyin qoladigan mablag‘lar hisobidan oladigan ijtimoiy to‘lovlar summasini sezilarli darajada qisqarishiga 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: XIX chaqiriq O‘zbekiston Respub- likasi Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. — T.: O‘zbekiston, 1998. — 18-b. 292 olib keladi. A. Laffer va ularning tarafdorlari chegaraviy (mukammal) soliq stavkalarining muhimligini e’tirof etgan- lar, chunki bu stavkalar qo‘shimcha jamg‘arma va investi- tsiyalash xususida qarorlar qabul qilishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi 1 .
jeti daromadlarining miqdori o‘rtasidagi miqdoriy bog‘liq- likni tahlil qilar ekan A.Laffer, soliqlarning kamayishi tad- birkorlarning investitsion faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, degan xulosaga keldi. A.Lafferning fikriga ko‘ra, agar muvaffaqiyatli ishlayot- gan bozor yuqori va progressiv soliqlar shaklidagi tobora kuchayib borayotgan diskriminatsiyaga duch kelsa, u holda xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy faolligi pasayadi. Soliq stavkalarining o‘sishi o‘zlarining ma’lum darajasigacha soliq tushumlarining o‘sishini rag‘batlantiradi, keyin esa bu o‘sish sekinlashadi va pirovard natijada, davlat budjeti daro- madlarini keskin tarzda kamayishi yuz beradi. Hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan soliq tizimlarini shartli ravishda ikkiga bo‘lish mumkin: 1) amerikacha soliq tizimi; 2) shvedcha soliq tizimi. Soliq tizimining Amerika modeli tadbirkorlarga soliq tazyiqining minimal darajasiga asoslanadi. Ammo bunda tadbirkorlarning ixtiyorida ishlab chiqarishni rivojlantirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun zarur bo‘lgan sezi- larli darajadagi mablag‘lar qoladi. Shvetsiyada soliqlar dara- jasi Yevropadagi boshqa davlatlardagi soliqlarga nisbatan sezilarli darajada yuqori, ammo Shvetsiyada aholini ijtimoiy himoyalash tizimining dunyodagi eng barqaror turi mavjud- dir. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, Shvetsiyada keyingi vaqtlarda soliq yukining og‘irligi tufayli salbiy iqti- sodiy holatlarning yuzaga kelayotganligi bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda 2 . Shvetsiyada ishlab chiqaruvchilar soliq yukining og‘irligi hisobidan ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va milliy iqtisodiyotning bar- qarorligini ta’minlash masalasi muvaffaqiyatli tarzda hal etilmoqda, ammo ishlab chiqaruvchilarning mehnatdan 1 Ìàêêîíåëë Ê. Ð., Áþ Ñ. Ë. Ýêîíîìèêà: ïðèíöèïû, ïðîáëåìû è ïîëèòè- êà.  2 Ò. Ïåð. ñ àíã. II-ãî èçä. Ò 1. — Ì.: Ðåñïóáëèêà, 1993. — Ñ. 356. 2 Íå÷àåâ À. Íàëîãîâàÿ ñèñòåìà ïîäòàëêèâàåò áèçíåñ ê óõîäó â òåíåâîé ñåê- òîð // Ôèíàíñîâûå èçâåñòèÿ. — 1995. — ¹ 56. — Ñ. 4. 293 manfaatdorligining pasayayotganligi, kapitalning mam- lakatdan chiqib ketish jarayonlari kuchayayotganligi sezil- moqda.
Hozirgi vaqtda xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy faoli- yati ko‘proq baynalminal xarakterga ega bo‘lib, bu holat tovarlar, mehnat resurslarini, moliyaviy va real investi- tsiyalarni doimiy ravishda bir davlatdan ikkinchi davlatga o‘tishini ta’minlamoqda. Bu tendensiyani kelgusida yanada kuchaytirishni tasdiqlovchi zaruriy dalillar mavjud. Iqti- sodiy faoliyatning baynalmilallashuvi turli soliq tizimlariga ega bo‘lgan mamlakatlar o‘rtasida amalga oshmoqda. Shunga muvofiq, bu mamlakatlar amalga oshirayotgan soliq siyosatining xususiyatlaridan kelib chiqqan soliq yukining darajasi bo‘yicha ham bir-biridan keskin farq qiladi. Soliqqa tortishning past darajasiga ega bo‘lgan har qanday davlat investitsiyalarni joylashtirish uchun nisbatan jozibador hisoblanadi. Shu munosabat bilan ayrim xorijlik iqtisodchi olimlar kapitallarni jahon miqyosida samarasiz taqsimlash tendensiyasining kuchayayotganligidan tashvishga tush- moqdalar. Ularning fikriga ko‘ra, kapitallarni jahon miqyo- sida taqsimlashning asosiy mezoni bo‘lib, investitsiyalarning soliqqa tortishgacha bo‘lgan daromadlilik miqdori emas, balki u yoki bu mamlakatda soliq yukining darajasi hisob- lanmoqda 1 . Shunday qilib, soliq stavkasining ma’lum darajaga yetishi ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan rag‘batni so‘ndiradi, soliqqa tortish bazasiga kiruvchi daromadlarning ma’lum qismini xufyona iqtisodiyotga o‘tib ketishiga sabab bo‘ladi. A.Laffer nazariyasini tanqidiy jihatdan o‘rganish nati- jalari shuni ko‘rsatadiki, unda soliq standartining qabul qilinishi bilan uni amalga oshirish o‘rasidagi farq hisobga olinmagan. A.Laffer nazariyasining ikkinchi kamchiligi shundan iboratki, soliqlarning kamayishi taklifga qaraganda talabga ko‘p ta’sir ko‘rsatadi, bu esa dastlab yirik budjet defitsitini yuzaga keltiradi, keyin esa inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi.
1 Tanzi V. Taxation in an Integrationg World. — Washington.: The Brooklngs Institut, 1995. — c 134: G‘armer P., Lya R. EC Tax Law. — Oxford.: Clarendon Press, 1994. — C. 297. 294 A.Laffer nazariyasining uchinchi kamchiligi shundan iboratki, egri chiziqning aynan qaysi nuqtasida soliqlarni kamaytirish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan paytda iqti- sodiyot normal holatga tushishini bilib bo‘lmaydi. Umuman olganda soliqqa oid qonunbuzilishlar va soliq tizimi o‘rtasida ikkiyoqlama aloqadorlik mavjuddir. Bir tomondan soliq yukining og‘ir ekanligi, soliqqa oid qonun- buzilishlarning kuchayishi uchun zamin yaratsa, ikkinchi tomondan, soliq to‘lovchilarning nohalol, nopok ekanligi hamda ularda moddiy boylikka ruju qo‘yish kayfiyatining kuchayishi soliqqa oid qonunbuzilishlarni yuzaga keltirish orqali soliq tizimi holatining yomonlashuviga olib keladi. Xufiyona iqtisodiyot va soliqqa oid qonunbuzilishlarni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy izlanishlarning natijalari shuni ko‘rsatadiki, soliqqa oid qonunbuzilishlar xufiyona iqtisodiyotning yadrosini, ya’ni o‘zagini tashkil qiladi. Qonunda ko‘zda tutilgan soliq majburiyatlarini bajarishdan ongli ravishda bo‘yin tovlash soliq qonunbuzilishlarining mohiyatini tashkil qiladi 1 .
sodiy jinoyatchilikning tarkibiy qismi hisoblanadi va xufi- yona iqtisodiyotning yanada rivojlanishi uchun moddiy zamin yaratadi 2 . Soliq qonunchiligini buzish hollarining ko‘payishi nafaqat soliq yuki darajasining oshishiga, balki soliq yuki- ning soliq to‘lovchilar o‘rtasida noteng taqsimlanishiga ham bog‘liqdir. Klassik iqtisodchi olimlardan biri, soliqqa tortish naza- riyasining asoschisi A. Smit 1776-yilda o‘zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risidagi tadqiqotlar» nomli kitobida soliqqa tortishning quyidagi tamoyilini shakllantirdi: aniqlik, qulaylik, tejamkorlik, adolat tamoyil- lari. Soliqqa tortishning adolat tamoyiliga muvofiq, davlat- ning har bir fuqarosi davlat xarajatlarini moliyalashda o‘zining daromadlari va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qatnashishi shart. Iqtisodiy nuqtayi nazardan olib qaraganda, adolat tamoyili davlatning soliqlari va xarajatlari 1 Ìàêàðîâ Ä. Ã. Óãîëîâíûé êîäåêñ â áîðüáå ñ òåíåâîé ýêîíîìèêîé. Ïðî- áëåìû è ïåðñïåêòèâû. // Íàëîãîâûé âåñòíèê. — 2000. ¹ 1. — Ñ. 120. 2 Ãóðîâ Ì. Ï. Òåíåâàÿ ýêîíîìèêà: ñóùíîñòü, ñòðóêòóðà è îñîáåííîñòè ïðî- ÿâëåíèÿ â óñëîâèÿõ ïåðåõîäà ê ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå â Ðîññèè: Àâòîðåôåðàò êàíä. ýêîí. íàóê. — ÑÏÁ., 1998. — Ñ 14. soliq yukini ba’zi odamlar zimmasiga yuklash va undan boshqa odamlarning foydalanishini ta’minlash yo‘li bilan daromadlarni taqsimlashga ta’sir ko‘rsatadi. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda mazkur tamoyillarning ikki jihati mavjud: gorizontal va vertikal. Gorizontal ado- latlilik tamoyiliga ko‘ra soliq to‘lovchilar teng mavqega egadirlar va shu sababli bir xil miqdorda soliq to‘lashlari kerak. Ushbu tamoyil asosida «undiriladigan soliqlar sum- masi to‘lovchilarning daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘naltirilganligi haqida»gi g‘oya yotadi. Vertikal adolatlilik tamoyiliga ko‘ra esa, soliq to‘lovchilar o‘zaro noteng mavqega egadirlar, shuning uchun ular bir xilda soliq to‘lamasliklari lozim. Boshqacha qilib aytganda, ush- bu tamoyilga ko‘ra, «davlatdan kim ko‘p mablag‘ yoki ne’- matlar olayotgan bo‘lsa, o‘sha ko‘proq soliq to‘lashi kerak». V.Petti o‘zining «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida trak- tat» nomli asarida ta’kidlaydiki, «aholining soliqlarni to‘lashni xohlamasligi soliqlarning noteng undirilishi va taqsimlanishidadir». Taniqli rus iqtisodchi-olimlaridan bir A.I.Turgenev soliqqa tortishning asosiy qoidalaridan biri sifatida soliqlarni teng taqsimlashni taklif qiladi. Uning fikriga ko‘ra, soliq to‘lovchilar o‘rtasida soliqlarni teng taqsimlash soliq to‘lovchilarning daromadlariga mos kelishi kerak. Butun boshli «xalq sinflarini» soliq to‘lashdan ozod etish mumkin emas. Shuni ta’kidlash joizki, respublika miqyosida va mahal- liy miqyosda qo‘llaniladigan ko‘plab soliq imtiyozlari soliq yukini murakkablashtiradi. Bunday imtiyozlardan jismoniy va yuridik shaxslarning ma’lum toifalari foydalanadilar. Natijada, undirilmagan soliq summalari soliq imtiyozlari- dan foydalanmaydigan yuridik va jismoniy shaxslar zim- masiga yuklatiladi. Buning psixologik jihati shundaki, kor- xonalarning rahbarlari nima uchun boshqalar to‘lamaydi- gan soliqni biz to‘lashimiz kerak, degan xulosaga keladilar. Bu xulosa amaliyotda soliq to‘lovchilar tomonidan qonun- chilikni buzgan holda soliq to‘lovlarini minimallashtirishga urinishni yuzaga keltiradi. Rivojlanayotgan davlatlarning soliq tizimiga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri shundaki, ularda xo‘jalik sub- yektlarining soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlari davlat budjeti xarajatlarini moliyalashtirish muammosini yuzaga 295
296 keltiruvchi omil darajasiga ko‘tarilgan. Masalan, rossiyalik iqtisodchi V.Zyabrikovning fikriga ko‘ra, «Rossiya Federa- tsiyasida soliqlar bo‘yicha undirilmagan summa taxminan soliq to‘lovlari miqdoriga to‘g‘ri keladi, bu esa Rossiya soliq tizimini boshqarib bo‘lmaydigan holatga yaqinlashtiradi» 1 .
yashirish va soliqqa tortishning boshqa obyektlarini noto‘g‘ri ko‘rsatish natijasida mamlakat yig‘ma budjetiga har yillik soliq tushumlarining 30 foizdan 50 foizgacha bo‘lgan qismi tushmayapti 2 .
tushumlarining davlat budjetining jami daromadlariga nis- batan salmog‘i o‘rtacha 24,0 foizni tashkil qiladi 3 .
biri – xo‘jalik subyektlari tomonidan tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lmasdan, soliq inspeksiyalariga soliq hisobini, balans hisobotlarini topshirmasdan moliya-xo‘jalik faoliyatini yuri- tish hisoblanadi. Ayrim hollarda soliq organlariga subyekt- ning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini mavjud emasligidan guvohlik beruvchi tegishli soliq hisobi, balanslar topshirila- di. Ammo ko‘pincha, soliq organi xodimlari tomonidan joyiga borib hujjatli tekshirish o‘tkazilganda subyektlar tomonidan mavjud faoliyatning haqiqatda bo‘lganligi aniq- lanmoqda. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning keng tarqalgan turla- ridan biri bo‘lib, noqonuniy xarakterdagi operatsiyani kor- xonaning buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilmasligi hisob- lanadi. Bundan ko‘zlangan maqsad amalga oshirilgan hisob-kitoblarni imkoniyat qadar ishonchli tarzda yashirish hisoblanadi. Bunda hisobga olinmagan naqd pul mab- lag‘lari vositasida hisoblashish keng tarqalgan. Ko‘pchilik hollarda naqd pullar ulgurji va chakana savdo o‘rtasidagi munosabatlarda hisobdan chiqib qoladi. Chunki, bu yerda soxta hujjatlarning asosiy qismi yuzaga keladi. Ulgurji-chakana tijorat strukturalari o‘rnatilgan kassa limitidan ortiqcha xarajat qilishga, O‘zbekiston Respub- 1 Çÿáðèêîâ Â. Â. Íàëîãîâîå ïëàíèðîâàíèå êàê ñïîñîá ñîãëàñîâàíèÿ èí- òåðåñîâ ôèðìû è ãîñóäàðñòâà: Àâòîðåôåðàò äèñ. êàí. ýêîí. íàóê. — ÑÏá, 1997. — Ñ. 7. 2 Ïàíñêîâ Â. Ã. Íàëîãîâîå áðåìÿ â ðîññèéñêîé íàëîãîâîé ñèñòåìå // Ôè- íàíñû. — 1998. ¹ 11. — Ñ 20. 3 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi yillik hisobot ma’lumotlari asosida hisoblangan. likasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi pul-kredit komissiyasi tomonidan naqd pulda to‘lovlarni amalga oshirish ruxsat etilmagan operatsiyalarni bajarishga yo‘l qo‘yadilar, ular ko‘pchilik hollarda olingan naqd pullarni kassaga kirim qil- maydilar. O‘zbekiston Respublikasi hukumatining nazorat-kassa mashinalarini chakana savdo tizimida qo‘llash va kassa inti- zomiga rioya etish xususidagi bir qator qarorlari va ko‘rsat- malari mavjud bo‘lishiga qaramasdan, chakana savdo shoxobchalarida nazorat-kassa mashinalarini to‘liq joriy etish imkoni bo‘lmayapti. Ayniqsa, tovarni bevosita ombor- xonadan oladigan chakana savdo korxonalari bo‘yicha bu jarayonni nazorat qilish samarasiz hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda amaliyotda yirik sanoat korxonalari tomonidan pul mablag‘larini shuba korxonalari orqali noqonuniy tarzda o‘zlashtirish hollari uchramoqda. Bunda korxona o‘ziga tegishli pul mablag‘larining ma’lum qismini shuba korxonasining hisob-raqamiga o‘tkazadi. O‘z nav- batida, mazkur shuba korxonasi pul mablag‘larini soxta shartnomalar orqali xorijiy davlatlarga o‘tkazib beradi yoki soxta kirim-chiqim hujjatlari orqali naqd pulga aylantirila- di va o‘zlashtiriladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida hozirga qadar barter bitimlarining hisob-kitoblar hajmidagi salmog‘i yuqoridir. Bu holat soliqni to‘lamaslik uchun muhim zamin yaratadi. O‘zbekiston Respublikasida korxonalar va tash- kilotlar o‘rtasida barter asosida hisoblashish amaliyotiga chek qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasida veksellar muomalasi vaqtin- chalik to‘xtatilgan, lekin Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘is- ton, Ukraina davlatlarida veksellar muomalasi mavjud bo‘lib, u soliq to‘lovlariga salbiy ta’sir qilmoqda. Buning boisi shundaki, veksel yuridik shaxslar o‘rtasida hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida o‘zaro hisoblashish shakli bo‘lib, ko‘pchilik hollarda soliqqa tortish bazasining kamayishiga, soliqqa oid qonunbuzilishlarning ko‘payishiga olib keladi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning kuchayishi va budjet daromadlarining miqdori o‘rtasidagi ikkiyoqlama xarakter- ga ega bo‘lgan bog‘liqlik soliqlardan ongli ravishda bo‘yin tovlash holatlariga ilmiy asosda baho berish zaruriyatini yuzaga keltiradi. 297
298 7.2. SOLIQ TO‘LASHDAN BO‘YIN TOVLASHNING ASOSIY USULLARI Hozirgi vaqtda mamlakatimizda soliq majburiyatlaridan soliq to‘lovchilarning bo‘yin tovlashi masalasi dolzarb hisoblanadi. Xorijiy davlatlarning iqtisodiy adabiyotlarida soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlash ma- salalariga katta e’tibor berilib kelinadi. Masalan, K.A.Pers- xalava mazkur usullarni xo‘jalik operatsiyalarining turlariga bog‘liq ravishda turkumlashni tavsiya qiladi 1 . Lekin mazkur yondoshuv bir qator kamchiliklarga ham ega. Jumladan, muallif soliqdan bo‘yin tovlashning ishlab chiqarish xarajat- larini o‘zgartirish usulini va xodimlar sonini rasman oshi- rish usulini alohida guruhlarga ajratadi. Holbuki, xodimlar sonining rasman oshirilishi korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar tannarxining oshishiga olib kela- di. Chunki, ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar ish- lab chiqarish korxonalarida xomashyo va materiallardan keyingi o‘rinda turuvchi xarajatlar hisoblanadi. Demak, mehnat haqi xarajatlarining o‘sishi ishlab chiqarish xarajat- larining o‘sishi sifatida baholanishi mumkin. Rus olimi I.Kucherov tomonidan taklif qilingan tur- kumlash mezoni ko‘proq real amaliyotga mos keladi. I.Kucherov soliqdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlashda soliq mexanizmining elementlarini va ularning qay usulda ta’sir qilishini hisobga olishni taklif qiladi 2 . Ammo shuni e’tirof etish lozimki, birinchidan, soliqqa tortish obyektini noto‘g‘ri ko‘rsatish va soliqqa tortish bazasini kamaytirish imkonini beruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni soxtalashtirish usullarini alohida-alohida guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq emas, chunki soliqqa tortish obyektlari xususida noto‘g‘ri ma’lumotlar berish bevosita iqtisodiy ko‘rsatkich- larni soxtalashtirish orqali amalga oshiriladi; ikkinchidan, soliq to‘lovchilarning birlamchi buxgalteriya hujjatlarida soxta ma’lumotlarning mavjudligi natijasida soliqqa tortish bazasining qisqarishi usuli I.Kucherov tomonidan taklif qilingan turkumlashda o‘z aksini topmagan. 1 Ïåðöõàëàâà Ê. À. Âûÿâëåíèå è ïåðâîíà÷àëüíûé ýòàï ðàññëåäîâàíèÿ óê- ëîíåíèé îò óïëàòû íàëîãîâ èëè ñòðàõîâûõ âçíîñîâ â ãîñóäàðñòâåííûå âíå- áþäæåòíûå ôîíäû. Äèñ. íà ñîèñ. ó÷. ñòåïåíè ê.ý.í. — Ì., 1999. — Ñ. 86. 2 Êîâàëåâñêàÿ Ä. Å. Íàëîãîâûå ïðåñòóïëåíèÿ â óãîëîâíîì ïðàâå Ðîññèé- ñêîé Ôåäåðàöèè. // Íàëîãîâûé Âåñòíèê. — 2000. ¹ 11. — Ñ. 101. Soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlarini bajarishdan bo‘yin tovlash usullarini quyidagi guruhlarga ajratgan holda turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1. Soliq to‘lovchilarning soliq organlariga soliq hisob-kito- bi va buxgalteriya hisobotlarini topshirmasliklari. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lovchi- lar qonunda ko‘rsatilgan muddatda soliq organlariga har bir soliq turi bo‘yicha soliq hisob-kitobini, shuningdek, bux- galteriya hisoboti va balanslarini taqdim etishlari shart. Ammo ushbu usulni qo‘llashda moliya-xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun soliq organlariga hujjatlarni taqdim etish talab etilmaydi. Soliq to‘lovchilar tomonidan soliq organ- lariga «nollik» balanslarni, moliya-xo‘jalik faoliyatini amal- ga oshirilmaganligi to‘g‘risidagi soxta ma’lumotlarning berilishi ham mazkur usulga kiradi. Respublikamizda hozir- gi vaqtda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning birinchi usuli- ni fuqarolarga nisbatan qo‘llashning huquqiy asoslari mavjud emas. 2. Yuridik va jismoniy shaxslarning soliq nazoratidan chetda qolishi. Soliq nazoratini amalga oshirish maqsadida har bir soliq to‘lovchi korxonaning joylashgan o‘rniga ko‘ra, fuqarolarni esa yashash joylariga ko‘ra soliq organlarida hisobda tu- rishlari shart. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini yuritishni soliq organlari- dan yashirish soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning juda keng tarqalgan usullaridan biriga aylangan. Ayrim hollarda kor- xonalar tomonidan umuman, joriy davrda moliyaviy- xo‘jalik faoliyatini yuritilmaslik to‘g‘risida soxta ma’lumot- lar beriladi. Shuning uchun hisobga qo‘yish to‘g‘risidagi ariza qabul qilinayotganda amaldagi qonunchilikka ko‘ra xususiy tadbirkor o‘zining shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi shart. Hisobga olish masalasida tashkilot tomonidan ariza berilganda tegishli tartibda tasdiqlangan quyidagi hujjatlarning bir nusxasi taqdim etiladi. Ro‘yxat- dan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnoma, ta’sis hujjatlari va davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun zarur bo‘lgan boshqa huj- jatlar mazkur usulni amalga oshirishda tadbirkorni ro‘yxat- dan o‘tkazishda soxta yoki o‘g‘irlangan hujjatlar shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar sifatida hisobga qo‘yiladi. Shunday qilib, soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati boshqa shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. 299
Mazkur usulni qo‘llash, ko‘pchilik hollarda, «bir kunlik firma»larning yuzaga kelishiga olib keladi. Ularni soliq organlarida hisobga qo‘yish bir yoki bir necha moliyaviy- xo‘jalik operatsiyasini bajarish maqsadida amalga oshiriladi. Ko‘zda tutilgan operatsiyalar amalga oshirilgandan so‘ng, mazkur firma tugatiladi. Mana shunday firmalarning yuza- ga kelishi va faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiluvchi manzilli qonuniy me’yorlarning mavjud emasligi davlat budjetiga jiddiy zarar yetkazadi. 3. Soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatlari nati- jalarini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilmasligi. Mazkur usuldan foydalanish, asosan, korxonalarning buxgalteriya hisobida ayrim bitimlarni aks ettirilmasligida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalte- riya hisobi to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq korxona va tashkilotlarning barcha operatsiyalari birlamchi buxgalteriya hujjatlarida o‘z aksini topishi shart. Ana shu birlamchi bux- galteriya hujjatlariga asosan buxgalteriya hisobi yuritilishi lozim. Shuning uchun ham ayrim operatsiyalarni yashirish maqsadida soliq to‘lovchilar birlamchi buxgalteriya hujjat- larini yo‘q qiladilar yoki ularni rasmiylashtirmaydilar. O‘zbekiston Respublikasi sharoitida, tovarlarni sotish nati- jasida olingan naqd pullarni kassaga kirim qilmaslik holat- lari mazkur usul namoyon bo‘lishining asosiy shakli hisoblanadi. Mazkur usulni amalga oshirish aholi bilan hisob-kitoblarni nazorat-kassa mashinalarisiz va xaridor- larga chek berish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. 4. Soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish imkonini be- ruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni noqonuniy o‘zgartirish yo‘li bilan soliqqa tortish obyekti xususidagi ma’lumotlarni soxta- lashtirish. Amaldagi qonunchilikka muvofiq soliqqa tortish obyektlari sifatida mulk, foyda, daromad, sotilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati maydonga chiqadi. Soliqqa tortish obyekti soliqqa tortishning muhim ele- mentlaridan biri hisoblanadi va u soliq yukini shakllan- tirishda muhim rol o‘ynaydi. Soliq to‘lovchining jismoniy yoki yuridik shaxs ekanligi, uning moliyaviy-xo‘jalik faoli- yatini amalga oshirishga xos bo‘lgan xususiyatlar soliqqa tortish obyektining miqdoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa soliq to‘lovchiga noqonuniy asosda soliq yukini kamay- tirish imkonini beradi. 300
Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq har bir soliq turi bo‘yicha alohida soliq stavkalari belgilangan. Bularning ustiga soliq imtiyozlari ham soliq to‘lovchilarning har bir toifasi uchun alohida qilib belgilangan. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulidan foydalanish o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladiki, buning natijasida soliqqa tortish obyektining haqiqiy miqdori uning e’lon qilingan miqdoridan sezilarli darajada yuqori bo‘- ladi. 5. «Soxta eksport» operatsiyalarini amalga oshirish yo‘li bilan qo‘shilgan qiymat solig‘ini noqonuniy qoplash. Ma’lumki, qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlarni, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarni sotish bo‘yicha oborotlar hisoblanadi. Davlat budjetiga to‘lanadigan soliq summasi sotilgan mahsulotlar (xizmatlar, ishlar) uchun xaridorlardan olingan soliq summasi bilan mol yetkazib beruvchilarga to‘langan soliq summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. O‘zbekiston soliq qonunchiligiga ko‘ra eksport qilina- yotgan tovarlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan ozod qilingan. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulidan foydalanish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: œ eksport qilinayotgan tovar haqiqatda mamlakat che- garasidan chiqmaydi, eksportchi korxona budjetdan qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirish uchun bojxona organ- larining soxta muhridan foydalanadi; œ olib chiqib ketilayotgan tovarlar atayin yuqori baho- larda aks ettiriladi; œ qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha budjetdan qoplash summasini undirish uchun amalda bitta eksport bitimi bo‘yicha bir necha soliq to‘lovchilar murojaat qilishadi. Soliqdan bo‘yin tovlash mazkur usulining namoyon bo‘lish shakllaridan biri qo‘shma faoliyat xususidagi shart- nomani rasmiylashtirish yo‘li bilan bitimni yashirish hisoblanadi. Ayrim shaxslar ikki yoki undan ortiq kishidan iborat yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan uyushmalar tashkil etadilar. Bundan maqsad noqonuniy asosda foyda olish hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar 301
to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq uyushgan korxonalarning ixtiyorida soliq to‘lagandan keyin qoladigan mablag‘lar foyda solig‘iga qayta tortilmaydi. Ushbu usul hamkorlik asosida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirish- da pul mablag‘lari va boshqa mulklarni soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash maqsadida qaytarib olmaslik sharti bilan berishda va soliqqa tortishning imtiyozli rejimidan noqo- nuniy ravishda foydalanishda ishlatiladi. 6. Notijorat tashkilotlari tomonidan foyda solig‘iga tortil- maydigan asosiy faoliyat turi bahonasida tijorat faoliyatini yuritish. Mazkur usulning mavjudligi, faoliyati foyda olishni ko‘zlamaydigan tashkilotlarning mavjudligi bilan izohlana- di. Bu tashkilotlarning asosiy faoliyat turi bo‘yicha pul mablag‘lari soliqqa tortilmaydi, ammo ularning tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlari foyda solig‘iga tortila- di. Ular notijorat faoliyat shaklida tijorat faoliyatini amalga oshiradilar. Bu usul notijorat tashkilotlari tomonidan ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishda, asosiy vositalarni ijaraga berishda ko‘p qo‘llaniladi. Ular, odatda, ta’lim xizmatlari ko‘rsatish- dan olingan pul mablag‘larini a’zolik badallari sifatida ras- miylashtiradilar, ijaraga berilgan asosiy vositalardan kelgan tushumlarni esa xayr-ehson badallari sifatida rasmiylashti- radilar.
7. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni aksiz solig‘iga tor- tilmaydigan tovarlar sifatida ishlab chiqarish va sotish. O‘zbekiston Respublikasida aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi. Faqat paxta tolasi, zargarlik buyu- miga aksiz solig‘i stavkalari hamda aksiz solig‘ini to‘lash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. «Uzdeuavto» AJ avtomobillariga aksiz solig‘ini Moliya vazirligi Davlat soliq qo‘mitasi bilan birga belgi- laydi.
Aksiz solig‘i to‘laydigan tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan barcha xo‘jalik operatsiyalari birlamchi bux- galteriya hujjatlarida aks etgan bo‘lishi kerak. Soliq to‘lash- dan bo‘yin tovlashning mazkur usulida soliq to‘lovchilar birlamchi buxgalteriya hujjatlaridagi ma’lumotlarni soxta- lashtiradilar. Mazkur usulni qo‘llashda soliq to‘lovchilar eksport ope- ratsiyalari haqiqatda amalga oshirilmagan sharoitda aksiz 302
solig‘i bo‘yicha berilgan yengilliklardan noqonuniy tarzda foydalanadilar. Shunisi xarakterliki, nafaqat aksiz solig‘i, balki boshqa soliq turlari bo‘yicha ham soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Jumladan, korxonalarning foydasidan olinadigan soliqni to‘lashdan bo‘yin tovlash usullariga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: — ishlab chiqarish jarayonini texnik jihatdan qayta qurollantirish, rekonstruksiya qilish, uy-joy qurilishi kabi foyda hisobidan moliyalashtiriladigan xarajatlar yuzasidan beriladigan soliq imtiyozlari summasini oshirib ko‘rsatish; — korxonaning balansida turgan ijtimoiy-madaniy muassasalarni saqlash yuzasidan beriladigan soliq imtiyoz- lari summasini oshirish; — ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi va mehnat fronti faxriy- lari tashkil etgan korxonalarga foyda solig‘idan berilgan imtiyoz summasidan noqonuniy tarzda foydalanish; — boshqa shu kabi xususiyatlar. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanishga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: — o‘zaro hisoblashishlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblamaslik; — soliq deklaratsiyalarida qo‘shilgan qiymat solig‘i summalarini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish; — budjetdan qoplanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiy- mat solig‘i summalarini noqonuniy tarzda oshirib ko‘rsa- tish;
— qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha pul omonatlari, joriy hisobvaraqlar, to‘lovlar, o‘tkazmalar, cheklar va boshqa qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yi- cha berilgan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foy- dalanish; — o‘zi ishlab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlari- ning sotish hajmini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish; — boshqa xususiyatlar. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanishga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar naqd pulda olingan daromadlar bo‘yicha quyidagilardan iborat: 303
— yirik miqdorda moddiy yordamlar olish faktini yashirish; — qaytarib bermaslik sharti bilan olingan ssudalar sum- masini ko‘rsatmaslik; — jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiyada daro- madlarni to‘liq ko‘rsatmaslik; — o‘z vaqtida deklaratsiyani soliq organlariga taqdim etmaslik; — boshqa xususiyatlar. Yuqorida qayd etilgan usullardan sezilarli darajada farq qiluvchi usullar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu guruhdagi usullar mijozning pul mablag‘lari xususidagi ma’lumotlarni soxtalashtirishi natijasida paydo bo‘ladi. Mazkur guruh- ga mansub bo‘lgan usullarga quyidagilarni kiritish mum- kin: a) hisob-kitoblarning ma’lum qismini naqd pullarda amalga oshirish va naqd pulda olingan tushumlarni aylan- ma kassaga kirim qilmaslik. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonunining 7-moddasi 3-bandiga muvofiq, soliq to‘lovchilar tomonidan qonunchilikda belgilangan muddatlarda to‘lanmagan soliqlar soliq organlari tomo- nidan soliq to‘lovchining hisob-raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan inkassa topshiriqnomasi qo‘yish yo‘li bilan undi- rib olinadi. Ayrim korxonalar olayotgan tushumlarini soliq organ- larining inkassa topshiriqnomalari asosida to‘lanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida naqd pulda olingan tushumlarni aylanma kassaga kirim qiladilar, lekin hisob-raqamiga kirim qilmaydilar, kassaga kirim qilingan naqd pullar hisobdor shaxslarga berish, mol yetkazib beruvchilar bilan hisob- lashish kabi maqsadlarga xarajat qilinadi; b) budjetdan qarzdorlik (boqimanda) mavjud bo‘lgan sharoitda hisob-kitoblarni uchinchi shaxs orqali amalga oshirish. Mazkur usuldan foydalanishdan ko‘zlangan maqsad soliq to‘lovchining joriy hisob-raqamidagi pul mablag‘lari hisobidan majburiy tartibda undirilishi lozim bo‘lgan soliq to‘lovlaridan bo‘yin tovlash hisoblanadi. Bunday sharoitda tovarlarni sotish natijasida olinadigan tushum summasini soliq organining inkassa topshiriqnomasiga asosan olib 304
305 qo‘yilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mol yetkazib beruv- chi xaridordan to‘lov summasini uchinchi shaxsning joriy hisob-raqamiga o‘tkazishni talab qiladi. Mazkur usuldan foydalanish ko‘lamini tavsiflovchi ko‘r- satkichlardan biri – boqimandalar summasi mutlaq miq- dorining tahlil qilingan davr mobaynida sezilarli ravishda o‘sishi hisoblanadi. Umuman olganda soliq majburiyatlaridan bo‘yin tovlash usullari umumiy belgilariga ko‘ra aniq guruhlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, har bir soliq turi bo‘yicha ushbu usullardan foydalanishga xos bo‘lgan xususiyatlar mavjud bo‘lib, ular, pirovard natijada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari mohiyatini ochishga xizmat qiladi. 7.3. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHNING OLDINI OLISH TADBIRLARINING SAMARADORLIGINI OSHIRISH Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash jarayonlarining amalda- gi holatini tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, respub- likamizda bu boradagi qonunbuzarliklar, asosan, qo‘shilgan qiymat solig‘i, korxonalarning foydasidan olinadigan soliq va aksiz solig‘ini to‘lash jarayonida uchramoqda. 2007-yil- ning 1-yanvar holatiga, davlat budjetiga o‘z vaqtida undiril- magan soliqlarning 38,7 foizi qo‘shilgan qiymat solig‘ining hissasiga, 16,0 foizi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hissasiga, 12,1 foizi esa aksiz solig‘ining hissasiga to‘g‘ri keldi 1 . Agarda Rossiya Federatsiyasida o‘z vaqtida undirilmagan soliq to‘lovlarining tarkibiga nazar solsak: korxona foydasidan olingan soliq – 43,0%, qo‘shilgan qiy- mat solig‘i – 28,4%, yo‘l fondiga ajratmalar – 6,7%, fuqarolardan olingan daromad solig‘i – 3,7%, aksizlar – 1,2 foizni tashkil etgan 2 . Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, davlatga soliqlarni to‘lash- dan bo‘yin tovlash natijasida yetkazilgan zararlarning asosiy qismi qo‘shilgan qiymat solig‘i va yuridik shaxslarning foy- 1 O‘zbekiston Respublikaci Davlat soliq qo‘mitasining joriy va yillik hisobot ma’lumotlari asosida hisoblangan. 2 Êó÷åðîâ È. È. Íàëîãîâûå ïðåñòóïëåíèÿ. — Ì.: Þðèíôîð, 1997. — Ñ. 40. 306 dasidan olinadigan soliqlarning hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu esa, davlat budjeti daromadlarining shakllanish jarayoniga bevosita va kuchli salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi, chunki mazkur soliq turlari bo‘yicha tushumlar summasi davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmida sezilarli salmoqni egallaydi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha zararlar summasining katta ekanligi soliq nazoratini yetarli darajada takomillashmaganligidan dalolat beradi. Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, soliq to‘lash- dan bo‘yin tovlashning quyidagi 2 usuli juda keng tarqal- gan: a) tovar tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish; b) sotilgan tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlardan olingan tushum summalarini yashirish. Mazkur usullardan birinchi navbatda korxonalar foy- dasidan olingan soliq va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash- da keng foydalanilmoqda. Bu esa, davlat budjetiga jiddiy zarar yetkazadi. Chunki qo‘shilgan qiymat solig‘i va kor- xona foydasidan olingan soliq davlat budjeti daromadlari- ning umumiy hajmida sezilarli darajada yuqori salmoqni egallaydi. Xususan, qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekiston Respublikasida Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish- ning barqarorlik xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy manbalar- dan biri hisoblanadi. Qator rivojlangan xorijiy mamlakatlarning soliq ama- liyotidagi holatlar shuni tasdiqlaydiki, masalan, Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash holat- lari juda keng tarqalgan bo‘lib, bu pirovard natijada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash miqyosini yalpi milliy mahsulot- ning 2 foizini tashkil etadigan darajada kengayishiga olib keldi 1
Shvetsiyada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning darajasi yalpi milliy mahsulotning 5 foizini tashkil etadi. Bunda soliq yukini shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy soliqlar bo‘lib qo‘shilgan qiymat solig‘i va korxonalar foydasidan olinadigan soliq hisoblanadi 2 . 1 Sauvageot G. Precis de fiscalite. — Nathan, 1990. — C. 109. 2 Am P. La fiscalite en G‘race. — Hachette, 1998, — C. 186. 307 Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majbu- riyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan usullariga quyidagilar kiradi: 1) Sotilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarni schyot-faktu- ra bilan rasmiylashtirmaslik. Mazkur usuldan foydalanish soliq to‘lovchilarga tovar- larni sotish bilan bog‘liq xarajatlarni korxonaning buxgal- teriya hisobida aks ettirmaslik va buning natijasida qo‘shil- gan qiymat solig‘ini to‘lamaslik imkonini beradi. Agar sotil- gan tovarlar schyot-fakturadan foydalanish yo‘li bilan ras- miylashtirilganida edi, unda qo‘shilgan qiymat solig‘i sum- masini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik mumkin bo‘lmay qolar edi. 2) Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha belgi- langan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foydalanish hollari ko‘plab uchraydi. Soliq yukini kamaytirish, yuqorida ko‘rib chiqqani- mizdek, davlat budjetining daromad qismiga kelib tushadi- gan soliq tushumlarini o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, lekin soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash hollariga butunlay barham berish imkonini bermaydi. Bunga yorqin misol qilib, Shvetsariya soliq amaliyotini olish mumkin. Shve- tsariyada qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalardan olinadigan daromadlar nisbatan belgilangan soliq stavkala- rini 35 foizgacha kamaytirilishi ushbu daromadlarni soliq deklaratsiyalarida to‘g‘ri ko‘rsatilishiga olib kelmadi 1 . Demak, qator rivojlangan mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlash soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy shakli hisoblanadi. Shu sababli, ularning qo‘shilgan qiymat soli- g‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish taj- ribasini o‘rganish amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha sotilgan mahsulotning tannarxini atayin oshirib ko‘rsatish, mahsulotlarning bir qismini naqd pulga sotish va tushumni kassaga kirim qilmaslik ushbu soliq turi bo‘yicha soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan usullaridan hisoblanadi. 1 Hofer A. La francale en Suisse — Editions Grounauver. Geneve, 1978. — C. 141. 308 Shunisi xarakterliki, 2004—2006-yillar mobaynida QQS, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i, mol- mulk solig‘i, aksiz solig‘i bo‘yicha soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining sonini kamayish tendensiyasi yuzaga keldi. Bu esa ijobiy holat hisoblanadi. 7.3.1-diagramma Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli usullari orqali davlatga yetkazilgan zararlar summasining salmog‘i 1 , foizda 1 O‘zbekiston Respublikaci Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lu- motlari asosida hisoblangan. Tushumni kamaytirib ko‘rsatish Mahsulot tannarxini oshirib ko‘rsatish Mahsulotni tannarxdan past sotish Kassaga naqd pul tushumlarini kirim qilmaslik Boshlang‘ich hujjatlarni soxtalashtirish yoki yo‘q qilish Davlat ro‘yxatidan o‘tmasdan turib tijorat faoliyatini yuritish Boshqa usullar Keltirilgan diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, mamlakatimizning soliq amaliyotida tushumni kamaytirib ko‘rsatish, mahsulot tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish va naqd pullardagi tushumni kassaga kirim qil- maslik usullari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari hisoblanadi. Buning asosiy sababi shundaki, bi- rinchidan, mahsulotlarning sezilarli qismi naqd pullarga sotiladi, naqd pullar soliqdan qochishning qulay vositasi Ko‘rsatkichlar Yillar
hisoblanadi; ikkinchidan, mahsulotlarning tannarxini asos- siz ravishda oshirib ko‘rsatish yuridik shaxslardan olinadi- gan foyda solig‘i bazasini qisqarishiga olib keladi; uchinchi- dan, tushumni kamaytirish egri va to‘g‘ri soliqlar sum- masining kamayishiga olib keladi. Soliq qonunchiligini buzish holatlarini iqtisodiyot tar- moqlari bo‘yicha statistik holati shuni ko‘rsatadiki, savdo sohasida, qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmog‘ida qonun- buzarliklarning soni yuqori salmoqni egallaydi. Ayniqsa, savdoda bu ko‘rsatkich juda yuqoridir. Bu holat, avvalo, savdo operatsiyalari ko‘lamining kengligi va xilma-xilligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, soliq to‘lovlaridan qo- chish maqsadida tashkil etiladigan «bir kunlik firma»lar aynan savdo sohasida ko‘plab uchraydi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning miqyosini aniqlash uchun ularning yalpi ichki mahsulot (YIM)dagi salmog‘ini o‘rganish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy qismi soliqqa tortiladigan obyekt summasini kamaytirib ko‘rsatish va sotish hajmining ma’lum qismini birlamchi buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Bu esa soliq to‘lovlari bilan YIMning o‘rta- sidagi uzviy aloqadorlikni yuzaga kelishiga zamin yaratadi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning oldini olish va ularga barham berish amaldagi tadbirlarni va usullarni doimiy ra- vishda takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Soliqqa oid jinoyatlarning o‘sishi davlatning moliyaviy resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va buning oqibatida davlat soliqsiz tushumlarni qidirishga majbur bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, davlatning ichki va tashqi qarzlarining o‘sishiga olib keladi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarni aniqlash, ogohlantirish va ularga barham berish maqsadida amalga oshiriladigan soliq nazoratining uzluksizlik tamoyilini qo‘llashni kuchay- tirish lozim. Mazkur tamoyil soliq qonunchiligini bajarish- ga oid ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish, yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish bilan bog‘liq salbiy jara- yonlarning rivojlanish tendensiyalarini prognozlash hamda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish zaruratini yuzaga keltiruvchi holatlarni aniqlashga nisbatan qo‘llanilishi kerak. 309
Xalqaro amaliyotda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash ho- latlarini aniqlashda 2 xil uslubiyotdan keng foydalaniladi: 1) Ma’lumotlar bazasini bir-biri bilan taqqoslash uslu- biyoti.
2) Statistik uslubiyot. Mazkur uslubiyotlardan foydalanish soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli usullaridan foydalanish hollarini aniqlash imkonini beradi. Lekin ular soliq qonunchiligini buzgan soliq to‘lovchilar tomonidan jinoyat holati sodir etilgandan keyin yuzaga kelgan holatnigina aniqlash imkonini beradi. Bu esa soliq tekshiruvi natijasida mazkur holat aniqlangunga qadar qonunbuzarlikni sodir etishga yo‘l qo‘ygan shaxslar qonunbuzarliklarini to‘g‘rilab qo‘yishlari- ga imkon berishi mumkin. Buning natijasida mazkur noqo- nuniy harakatlar natijasida davlatga yetkazilgan zararning real miqdorini aniqlash imkoniyati bo‘lmay qoladi. Soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining xilma- xilligi va ularning yangi shakllarining yuzaga kelayotganligi soliqqa oid qonunbuzilishlarni tahlil qilish tizimini kuchaytirishni taqozo qiladi. Tahlil tizimini kuchaytirish soliq to‘lovchilarning faoliyatida va xatti-harakatlarida yuzaga kelayotgan tendensiyalarni aniqlash imkonini bera- di. Bu esa, o‘z navbatida, soliq qonunchiligini kelgusida tuzishga yo‘l qo‘yuvchi soliq to‘lovchilarni oldindan aniq- lash imkoniyatini beradi. Ma’lumki har qanday tadbirkorlik faoliyati foyda olish- ga qaratilgan. Shu sababli soliq yuki oshirilganda, bitim hajmini baho hisobidan elastikligini ta’minlay olmaydigan soliq to‘lovchilar, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga harakat qiladilar, chunki ular qo‘shimcha xarajatlarni qoplash imkoniyatiga ega emas. Ta’kidlash lozimki, monopol korxonalar tovarlar baho- sini oshirish yo‘li bilan bitimlar hajmining elastikligini oshi- rish imkoniyatiga ega, lekin ular ham soliq yuki oshganda uni kamaytirishning noqonuniy yo‘llaridan foydalanishga harakat qiladi, ammo monopol korxonalar boshqa soliq to‘lovchilardan farqli o‘laroq, davlat organlari tomonidan soliq nazoratiga ko‘proq tortiladilar. Shuning uchun monopol korxonalar tovarlari bahosini oshirish yo‘li bilan soliq yukini xaridorga yuklatish uchun sezilarli imkoniyat- larga ega. Shuning uchun ular noqonuniy yo‘llar bilan soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashdan manfaatdor emaslar. 310
KURS ISHI MAVZULARI 1. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda soliq- larning tutgan o‘rni va ahamiyati. 2. O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda soliqlarning o‘z vaqtida tushib turishini ta’minlash masalalari. 4. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq yuki va uni optimallashtirish. 5. To‘g‘ri soliqlarning budjet daromadlarida tutgan o‘rni va ahamiyati. 6. Egri soliqlarning budjet daromadlarini shakllan- tirishdagi ahamiyati. 7. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda va mol-mulk soliqlarini undirishni takomillashtirish masalalari. 8. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini budjetga undirishda mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari. 9. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisob- lash va budjetga to‘lash tartibi. 10. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining rivojlan- gan mamlakatlar soliq tizimlari bilan o‘xshash xususiyatlari. 11. Soliqlarning davlat moliyaviy resurslarini shakllan- tirishdagi ahamiyati. 12. Kichik biznes subyektlarini rag‘batlantirishda soliq- larning roli. 13. Fermer xo‘jaliklarini soliqqa tortishning o‘ziga xos jihatlari. 14. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni undirish tartibi. 15. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni un- dirish tartibi. 16. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi va uni tako- millashtirish. 17. O‘zbekiston Respublikasi davlat moliya tizimida soliqlarning tutgan o‘rni. 18. O‘zbekiston soliq qonunchiligida xalqaro shartno- malarning ahamiyati. 19. O‘zbekistonda jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar va ularni undirish mexanizmi. 20. Soliqlarni undirish usullarini takomillashtirish masa- lalari. 311
21. Budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalarga maj- buriy ajratmalarni undirishda soliq idoralarining vazifalari. 22. Soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari va ular- dan foydalanish tartibi. 23. Davlat budjetining soliqli daromadlari. 24. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig‘ini hisob- lash va budjetga undirish tartibi. 25. Aksiz solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 26. Soliqqa tortishning deklaratsiyalash usuli va uni takomillashtirish. 27. Yuridik shaxslarning mol-mulkidan soliq undirish tartibi.
28. Soliq mexanizmi va uni takomillashtirish yo‘llari. 29. Yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul- lanuvchi jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tor- tish tartibi. 30. Umumdavlat soliqlarini mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlash zarurligi. 31. O‘zbekistonda xorijiy investorlar ishtirokidagi kor- xonalarni soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari. 32. To‘g‘ri soliqlarni hisoblash va undirish mexanizmi. 33. Jismoniy shaxslar mol-mulklarini soliqqa tortish tartibi. 34. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya usulida soliqqa tortish tartibi. 35. Yuridik shaxslardan undiriladigan yer solig‘i va uni takomillashtirish. 36. Jismoniy shaxslarni daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 37. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘- larini shakllantirishda soliq idoralarining nazorati. 38. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzu- ridagi soliq, valutaga oid jinoyatlar va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish Departamentining soliqqa oid qonunbuzarliklarini bartaraf etishdagi roli. 39. Yagona yer solig‘ini to‘lovchilari, stavkalari, hisob- lash va budjetga to‘lash tartibi. 40. Noqishloq xo‘jalik yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalarini takomillashtirish masalalari. 41. Tijorat banklarini soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari. 312
42. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash tar- tibi.
43. Agrar sektordagi islohotlarni amalga oshirishda soliq siyosatining ahamiyati. 44. Aksiz solig‘ini undirish sabablari va uni soliqlar ti- zimida tutgan o‘rni. 45. Soliq stavkalari va uni tabaqalashtirish masalalari. 46. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari. 47 Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘iga torti- ladigan bazani aniqlash usullari, soliqni hisoblash va to‘lash tartiblari. 48. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarni budjetga undirish tartibi. 49. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni soliqqa tortishda soliq idoralarining nazorati. 50. Qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari va ularni takomillashtirish. 51. Soliq yuki va uni optimallashtirish masalalari. 52. Iqtisodiyotni erkinlashtirishda soliqlarning ahamiya- tini oshirish zarurligi. 53. Budjet daromadlari tarkibida bevosita va bilvosita soliqlarni optimallashtirish masalalari. 54. Soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha budjet oldidagi qarz- larni bartaraf etish chora-tadbirlari. 55. Qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishini soliqlar orqali rag‘batlantirish. 56. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosati va uning asosiy yo‘nalishlari. 57. Tabiiy resurslardan samarali foydalanishda soliqlar- ning ta’sirchanligini oshirish masalalari. 58. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish uchun soliqni hisoblash hamda uni to‘lash tartibi. 59. Kichik biznes subyektlarini soliqqa tortishning o‘zi- ga xos xususiyatlari. 60. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hi- soblash va to‘lash tartibi. 61. Sug‘urta bozorining rivojlanishini soliqlar orqali rag‘batlantirish. 62. Xorijiy investorlar ishtirokidagi korxonalarni soliqqa tortish tartiblari. 313
63. Yuridik shaxslar moliya-xo‘jalik faoliyatiga egri soliqlar ta’sirining tahlili. 64. I.A. Karimov asarlarida soliqlar va soliqqa tortish masalalari. 65. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga soliq siyosa- tining ta’siri. 66. Hududlar moliyaviy resurslarini shakllantirishda soliqlarning tutgan o‘rni. 67. Yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul- lanuvchi jismoniy shaxslar ustidan soliq nazoratini o‘rna- tish. 68. Soliq hisobi va uni takomillashtirish. 69. Soliq hisob-kitoblarini taqdim etish tartibi va mud- datlarini takomillashtirish. 70. O‘zbekistonda yagona yer solig‘ini undirishning o‘ziga xos xususiyatlari. 71. Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ini budjetga undirish tartibi. 72. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliq tizimining tahlili va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari. 73. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari va ulardan foydalanishning tahlili. 74. O‘zbekiston Respublikasida soliqlarni undirish usul- lari va ulardan foydalanishning tahlili. 75. Soliq imtiyozlari va budjet daromadlari o‘rtasidagi uzviylikni takomillashtirish. 76. Kichik biznesni rivojlantirishda yagona soliq to‘lovining ahamiyati. 77. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘i va uni to‘lash tartibi. 78. O‘zbekiston Respublikasida kichik tadbirkorlikni soliqqa tortishni isloh qilish yo‘nalishlari. 79. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha imtiyozlarning tahlili.
80. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining iqtisodiy mohiyati va hisoblash usullari. 81. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni undirish mexanizmini takomillashtirish. 82. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda tabaqalash- gan soliq stavkalarini qo‘llash yo‘llari. 83. Sug‘urta tashkilotlarini soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari va ularni takomillashtirish. 314
84. Tijorat banklarini soliqqa tortish tartibi va uni tako- millashtirish. 85. O‘zbekiston Respublikasida undiriladigan bojxona to‘lovlari va ularni takomillashtirish masalalari. 86. Iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirishda soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari. 87. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda deklaratsiya- lash tizimini joriy etish zarurligi va ahamiyati. 88. Fermer va dehqon xo‘jaliklaridan undiriladigan soliqlar va ularni takomillashtirish masalalari. 89. Budjetlararo munosabatlarning tartibga solishda soliqlarning tutgan o‘rni. 90. Soliqlarning o‘z vaqtida tushib turishini ta’minlash masalalari. 91. O‘zbekistonda qo‘shilgan qiymat solig‘ini joriy qi- lishning iqtisodiy sabablari. 92. O‘zbekiston Respublikasida egri soliqlarni undirish amaliyoti va uni takomillashtirish masalalari. 93. Soliq organlarining iqtisodiy nochor korxonalarni tugatish jarayonidagi ishtiroki. 94. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning budjet oldidagi qarzdorligini kamaytirishda soliq organlarining roli. 95. Soliqlarning mohiyati bo‘yicha tavsiflanishining nazariy tushunchasi. 96. Jismoniy shaxslarga beriladigan soliq imtiyozlarini takomillashtirish. 97. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida nazarda tutilgan imtiyozlar tizimini takomillashtirish. 98. O‘zbekiston Respublikasida kichik tadbirkorlikni soliqqa tortishni isloh qilish yo‘nalishlari. 99. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha imtiyozlarning tahlili.
100. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni undirish mexanizmini takomillashtirish. 101. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblash mexaniz- mi va unda soliq imtiyozlarining ahamiyati. 102. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va yer soliqlarini hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 103. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daro- madlarini shakllantirishda soliqlarning o‘rni va aha- miyati. 315
104. Jismoniy shaxslarning mehnatga haq to‘lash shak- lida olgan daromadlarini soliqqa tortish tartibini takomil- lashtirish. 105. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosati va uni tako- millashtirish. 106. Soliq stavkalari turlari va ularning qo‘llanilishini takomillashtirish. 107. To‘g‘ri soliqlar va ularning iqtisodiyotda tutgan o‘rni. 108. Bevosita va bilvosita soliqlar o‘rtasidagi nisbat munosabatlarini takomillashtirish. 109. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda mahalliy soliqlar va yig‘imlarning ahamiyatini oshirish masalalari. 110. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartiblari va ularni takomillashtirish. 111. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishning xususiyat- lari va ularni takomillashtirish. 112. Yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish. 113. Eksport-import operatsiyalarini soliqqa tortishni takomillashtirish. 114. O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelinadi- gan tovarlarning bojxona qiymatini belgilash tartibi va uni takomillashtirish. 115. O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qilina- digan tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hi- soblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish. 116. Bojxona yig‘imlari va ularni undirish mexanizmini takomillashtirish. 117. Yagona bojxona to‘lovini hisoblash va to‘lash tar- tibini takomillashtirish. 118. Mamlakat eksport faoliyatini rivojlantirishda soliq- larning rag‘batlantiruvchi ahamiyatini oshirish masala- lari. 119. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj- lantirish solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish. 120. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni hisoblash hamda budjetga to‘lash tartibi. 121. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 316
122. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 123. Resurs soliqlari va ularni takomillashtirish masa- lalari.
124. Muddatida to‘lanmagan soliqlar va budjetga maj- buriy to‘lovlarni undirish mexanizmini takomillashtirish. 125. Davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajrat- malarni hisoblash va to‘lash tartibini takomillashtirish. 126. Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jam- g‘armasiga majburiy ajratmalarni hisoblash va to‘lash tar- tibini takomillashtirish. 127. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish. 128. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklara- tsiyalash tartibi va uni takomillashtirish. 129. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlar va ularni takomillashtirish. 130. Soliq to‘lovchilarning identifikatsiya raqamlarini berish va qo‘llash tizimi, uni takomillashtirish. 131. Soliq nazorati va uni takomillashtirish. 132. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi hududiy komissiyalarning vazifalari va majburiyatlari. 133. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy soliqlarni hisoblash va undirish tartibi. 134. To‘g‘ri soliqlar va ularni ishlab chiqarish sama- radorligiga ta’siri. 135. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomil- lashtirishning konseptual asoslari. 136. Yuridik shaxslarning soliqli to‘lovlari tizimini maq- bullashtirish asoslari. 137. Aksiz solig‘i hisobi va uni takomillashtirish. 138. Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etish va to‘lash muddatlarini maqbullashtirish. 139. Korxonalarda soliqli to‘lovlar hisobini yuritish tar- tibini maqbullashtirish. 140. O‘zbekistonda amalda bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i mexanizmidagi mavjud muammolar tahlili. 141. Yuridik shaxslarning suv resurslaridan foydalanishi- da to‘lanadigan to‘lovlarni hisoblash mexanizmi. 142. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘- yicha imtiyozlar va ularning moliyaviy xo‘jalik faoliyatiga ta’siri samaradorligini oshirish. 317
143. O‘zbekiston Respublikasi soliqqa tortish amaliyoti- da mahalliy soliqlar va yig‘imlarning o‘ziga xosligi. 144. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish uslubiyatidagi mavjud muammolar. 145. Umumdavlat soliqlarning mohiyati va ularni bud- jetlar o‘rtasida taqsimlash mexanizmi. 146. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonida soliq tizi- midagi mavjud muammolar. 147. Budjet daromadlari shakllanishida to‘g‘ri soliqlar- dan foydalanish jarayoni. 148. Fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishda soliq siyosa- tining asosiy yo‘nalishlari. 149. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni soliqlar vositasida tartiblash. 150. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni undirishdagi muammolar. 151. Soliq tizimini takomillashtirishda soliq nazariyala- rining o‘rni. 152. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblash yo‘llari. 153. Yer solig‘ini undirishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari. 154. Aksiz solig‘ining amal qilishida aksiz markalarini qo‘llashning ahamiyati. 155. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan oladigan daromadlarini soliqqa tortish masalalari. 156. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda umumdavlat soliqlarining ahamiyati. 157. Davlat budjeti daromadlari qismini shakllantirish- da soliq to‘lovlari va bojxona bojlarini muvofiqlashtirish- ning ahamiyati. 158. Yuridik shaxslardan yer solig‘ini undirishdagi muammolar. 159. Soliq hisob-kitoblarini taqdim etish muddatlarini maqbullashtirish. 160. Mol-mulk solig‘ini budjetga undirishdagi muam- molar.
161. Pensiya jamg‘armasi mablag‘larini undirishda soliq organlarining nazorati. 162. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni joriy etish sabab- lari.
163. Dehqon xo‘jaliklarini soliqqa tortishning xususiyat- lari.
318 164. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirish- dagi mavjud muammolar. 165. Soliq siyosatining agrar sohani rivojlantirishdagi ahamiyati. 166. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini soliqlar orqali rag‘batlantirishning asosiy yo‘nalishlari. 167. Yagona yer solig‘i va uning amal qilish xususiyat- lari.
168. Yerlarning me’yoriy qiymatidan undiriladigan yagona yer solig‘i. 169. Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibi. 170. Yagona yer solig‘ini to‘lash muddatlari. 171. To‘g‘ri soliqlar bo‘yicha imtiyozlardan samarali foydalanish yo‘llari. 172. Soliq qonunchiligini buzganlik uchun qo‘llaniladi- gan moliyaviy va ma’muriy javobgarlik choralari hamda ularning ta’sirini oshirish. 173. Fermer xo‘jaliklarini soliqqa tortishda yagona yer solig‘ining ahamiyati. 174. Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavka- larining tabaqalanish asoslari. 175. Tijorat banklaridan olinadigan daromad (foyda) solig‘ining o‘ziga xosligi. 176. Import tovarlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashdagi muammolar. 177. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun taqdim etilgan soliq uslubiyatlari. 178. Aksizosti tovarlarini belgilash va ulardan soliq undirish jarayoni. 179. Soliq stavkalarini tabaqalashtirishning ilmiy asos- lari. 180. Umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tor- tishdagi muammolar. 181. Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashda soliq im- tiyozlarining o‘rni. 182. Yangi tahrirdagi soliq kodeksining qabul qilinishi va uning soliq qonunchiligidagi ahamiyati. 183. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj- lantirish uchun soliqni undirishdagi muammolar. 184. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblashning aso- siy yo‘nalishlari. 319
185. Budjet loyihasini ishlab chiqishda soliqlarni prog- noz qilishning ahamiyati. 186. Yuridik shaxslarning egri soliqlar bo‘yicha boqi- mandalarini undirish masalalari. 187. Budjetning soliqli daromadlari va ularni undirish- dagi muammolar. 188. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni takomillashtirish yo‘llari. 189. Yuridik shaxslarni soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari. 190. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘i va uni to‘lash tartibi. 191. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yi- cha soliqqa tortiladigan bazani hisoblash uslubiyati. 192. Jismoniy shaxslarning mol-mulklaridan olinadigan soliqni budjetga undirish mexanizmi. 193. Jismoniy shaxslarning transport vositalardan ben- zin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatilganlik uchun soliqni hisoblash tartibi. 194. Savdo qilish huquqi uchun yig‘im, shuningdek, ayrim turdagi tovarlarni sotish uchun litsenziya yig‘imlarini undirish tartibi. 195. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik hamda jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olish yig‘imi va uni hisoblash jarayoni. 196. Hududlarning rivojlanishida soliqlarning aha- miyati. 197. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj- lantirish solig‘ini undirish tartibi. 198. Mahalliy budjetlarni shakllantirishda boshqariladi- gan daromadlarni takomillashtirish yo‘llari. 199. Mol-mulk solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish yo‘nalishlari. 200. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni undirish tartibi. 201. Soliq nazorati tashkil qilish va uni takomillashtirish yo‘nalishlari. 202. Soliq sohasidagi muddatni belgilash va uning amaliyotda qo‘llanilishi. 203. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga o‘tkazishni tartibga solish masalalari. 320
204. Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etish jarayoni. 205. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha imtiyozlarni takomillashtirish yo‘nalishlari. 206. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni hisoblash uslubiyatini takomillashtirish yo‘nalishlari. 207. Soliqlarni budjetlar o‘rtasida taqsimlash mexaniz- mi.
208. Soliq tizimini takomillashtirishning asosiy yo‘na- lishlari. 209. Korxonalar foydasini soliqqa tortishdagi muammo- lar va ularni bartaraf etish masalalari. 210. Yuridik shaxslardan olinadigan resurs soliqlari va ularning korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatiga ta’siri. 211. Mahalliy hokimiyatlarning soliq-budjet huquqlari- ni oshirish masalalari. 212. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqlarni kichik biznesni rag‘batlantirishdagi rolini oshirish masala- lari. 213. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ishlab chi- qaruvchilar faoliyatini soliqlar vositasida tartibga solish va himoya qilishning o‘ziga xos xususiyatlari. 214. Respublika va mahalliy budjetlarning o‘zaro muno- sabatlari. 215. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlarini takomil- lashtirish masalalari. 216 O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliqqa tor- tiladigan bazani aniqlash usullari. 217. Umumdavlat soliqlarini mahalliy budjetlar o‘rtasi- da taqsimlash mezonlari va takomillashtirish masalalari. 218. Egri soliqlar bo‘yicha soliq boqimandaligini kamaytirish usullari va vositalari. 219. Soliq xizmati organlarining boshqa moliya-kredit muassasalari bilan iqtisodiy-huquqiy munosabatlarini tar- tibga solish masalalari. 220. To‘g‘ri soliqlar bo‘yicha soliq boqimandaligini kamaytirish masalalari. 221. Davlat moliya resurslarini shakllantirishda budjet- soliq siyosati samaradorligini oshirish yo‘llari. 222. Soliq mexanizmi va uni takomillashtirish yo‘llari. 223. Investitsiyalarni rag‘batlantirishda soliqlardan foy- dalanishning ahamiyatini oshirish yo‘llari. 321 11—4777
224. Soliq qonunchiligi buzilganda qo‘llaniladigan mo- liyaviy va ma’muriy javobgarlik turlari. 225. Davlat maqsadli jamg‘armalari daromadlarini shakllantirish tartibini takomillashtirish. 226. Yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash va to‘lash tar- tibi.
227. Ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag‘batlantirishda to‘g‘ri soliqlar bo‘yicha imtiyozlardan foydalanishni tako- millashtirish yo‘llari. 228. O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qili- nadigan tovarlar, ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat soli- g‘ini hisoblash va to‘lash tartiblari. 229. O‘zbekistonga import qilinayotgan mahsulotlardan aksiz solig‘ini budjetga undirish tartiblari. 230. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozli stavkalar va ularni qo‘llanilishi. 231. Soliq yuki va uning xorijiy davlatlar bo‘yicha taq- qoslama tahlili. 232. Resurs soliqlarini korxonalar moliya-xo‘jalik fao- liyatiga ta’sirining tahlili. 233. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlari. 234. Soliqlarni tasniflanishi va ularga doir turli qarash- lar.
235. Soliq imtiyozlarining samarasini oshirish yo‘llari. 236. Soliq imtiyozlarining iqtisodiyotni barqarorlash- tirishdagi roli. 237. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovini hisoblash va budjetga o‘tkazish tartibi. 238. O‘zbekistonda jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari. 239. O‘zbekiston Respublikasida soliq yuki va uni opti- mallashtirish masalalari. 240. O‘zbekistonda sug‘urta bozorini rivojlanishini soliqlar orqali rag‘batlantirish. 241. Budjetlararo munosabatlarni tartibga solishda soliqlarning tutgan o‘rni. 242. Soliq imtiyozlari va budjet daromadlari o‘rtasidagi uzviylikni ta’minlash mexanizmi. 243. Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiyalash tartibini takomillashtirish. 322
323 244. Yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlarning xususiyatlari. 245. Qat’iy belgilangan soliq va uni takomillashtirish. 246. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish. 247. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy soliq- larni takomillashtirish. 248. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlarni takomillashtirish. 249. To‘g‘ri soliqlarning soliq tizimidagi ahamiyati va ularni takomillashtirish. 250. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari. 251. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni takomillashtirish. 252. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari va ularni takomillashtirish.
TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR 1. To‘lovlar 2. Soliqlar 3. Soliqqa tortish 4. Davlat budjeti 5. Soliq to‘lovchilar 6. Soliq xizmati 7. Soliqlar va soliqqa tortish. 8. Soliq tizimi 9. Soliqli va soliqsiz to‘lovlar 10. Budjet daromadlari 11. Yuridik shaxs 12. Jismoniy shaxs 13. To‘g‘ri soliqlar 14. Egri soliqlar 15. Inflyatsiya 16. Soliq tamoyillari 17. Soliq tizimi 18. Jarima va penyalar 19. Dalolatnomalar 20. Eksport-import 21. Xabarnoma 22. Foyda solig‘i 23. Soliq stavkasi 24. Soliq obyekti 25. Soliq subyekti 26. Rezident 27. Soliq imtiyozlari 28. Soliqni to‘lash muddatlari 29. Yagona soliq 30. Soliq stavkasi 31. Yalpi daromad va yalpi tushum 32. Mikrofirma va kichik korxona 33. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari 34. Plastik kartochka 35. Yalpi daromad 36. Tovar aylanmasi 37. Qo‘shilgan qiymat 38. Nolli stavka 39. Import mahsulotlari 40. Bojxona yuk deklaratsiyasi 324
325 41. Schyot-faktura 42. Aksiz solig‘i 43. Aksiz osti tovarlar 44. Shartnomaviy narx 45. Korxona mol-mulki 46. Mol-mulk solig‘i 47. Mol-mulklar qiymati 48. O‘rtacha qoldiq qiymat 49. Muddatida o‘rnatilmagan uskunalar 50. Yer maydonlari 51. Sug‘oriladigan yerlar 52. Sug‘orilmaydigan yerlar 53. Norezident 54. Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i 55. Deklaratsiya 56. Infratuzilma obyektlar 57. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i 58. Suv resurslari 59. Yerosti suvlari 60. Yerusti suvlari 61. Yerosti qazilma boyliklari 62. Texnogen hosilalar 63. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq 64. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar 65. Ro‘yxatga olish yig‘imlari
SOLIQQLAR VA SOLIQQA TORTISH KURSI BO‘YICHA TEST SAVOLLARI VARIANTLARI 1. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan oli- nadigan daromadlariga qanday daromad turlari kiradi? A. Mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromad. B. Dividend bo‘yicha olinadigan daromad. C. Natura shaklida olingan ish haqi to‘lovlari. D. Tovarlar realizatsiyasidan keladigan barcha tushum- lar ushbu daromadni topish bilan bog‘liq xarajatlar, majburiy to‘lovlar, chiqimlar va ajratmalar chegirib tash- langan holda kiradi. 2. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni qisqa muddatli tek- shirishga ruxsat beruvchi vakolatli organni ko‘rsating. A. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish hududiy Kengashi. B. O‘zbekiston Respublikasi Prokuraturasi. C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. D. O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik sudi. 3. Yuridik manzilgohi o‘zgarganda korxona necha kun ichida soliq idoralarini xabardor qilishi kerak? A. 3 kun ichida. B. 1 oy ichida. C. 10 kun ichida. D. O‘sha kuni. 4. Yuridik shaxslarning foyda solig‘i solish obyektini aniqlashda jami daromaddan moliyaviy jarima va penya summalari chegirib tashlanadimi? A. Chegirib tashlanadi. B. Chegirib tashlanmaydi. C. Faqat moliyaviy jarima summasi chegirib tashlandi. D. Faqat penya summasi chegirib tashlanadi. 5. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni soliqqa tortishning alohida tartibi qaysi davlat idorasi tomonidan belgilanishi mumkin? A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. 326
C. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. D. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. 6. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish obyektini ko‘rsating. A. Foyda. B. Daromad. C. Yalpi tushum (tovar aylanma). D. Yalpi daromad. 7. O‘zbekiston Respublikasida yagona ijtimoiy to‘lov qachon joriy qilingan? A. 1998-yil 1-yanvar. B. 1995-yil 1-yanvar. C. 1992-yil 1-yanvar. D. 2004-yil 1-yanvar. 8. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri mahalliy soliq hisoblanadi? A. Aksiz solig‘i. B. Yer solig‘i. C. Suv resurslaridan foydalanganlik solig‘i. D. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soliq. 9. O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar qanday manbalaridan soliq to‘laydilar? A. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyatlari manbalaridan. B. O‘zbekiston Respublikasida olgan manbalaridan. C. O‘zbekiston Respublikasidagi va undan tashqaridagi faoliyatlari manbalaridan. D. Soliq to‘lovchining xohishiga ko‘ra to‘lanadi. 10. Xayriya maqsadlariga o‘tkazilgan mablag‘lar soliqqa tortiladimi? A. Tortilmaydi. B. Foyda solig‘i bazasining 2% miqdoridan oshgan qis- midan tortiladi. C. Foyda solig‘i bazasining 1% miqdoridan oshgan qis- midan tortiladi. D. Foyda solig‘i bazasining 5% miqdoridan oshgan qis- midan tortiladi. 327
11. Qaysi javobda korxonaning maqsadli jamg‘armala- riga o‘tkazadigan to‘lovlari berilgan? A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i. B. Yagona ijtimoiy to‘lov. C. Davlat bojlari. D. Yer solig‘i. 12. Quyidagi jismoniy shaxslardan qaysi biri yer solig‘idan ozod etilmagan? A. Uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar B. I va II guruh nogironlari. C. Yaylov chorvachiligining cho‘ponlari. D. Yolg‘iz bo‘lmagan, boquvchisi bor pensionerlar. 13. 1—2-guruh nogironlari uchun daromad solig‘i bo‘yicha qanday imtiyoz ko‘zda tutilgan? A. Soliqqa tortiladigan daromad 30 foizga kamaytiri- ladi.
B. Soliqqa tortiladigan daromad 50 foizga kamaytiri- ladi.
C. Soliqqa tortiladigan daromad 30 foiz, agar 16 yosh- gacha ikkita bolasi bor bo‘lsa kamaytiriladi. D. Har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining 4 ba- ravari miqdorida kamaytiriladi. 14. O‘zbekiston Respublikasida yuridik shaxslarning dividend va foizli daromadlari qanday stavkada soliqqa tor- tiladi? A. 12%. B. 3%. C. 15%.
D. 10%. 15. Aksiz solig‘i O‘zbekiston Respublikasida qachon joriy etilgan? A. 1991-yil 1-yanvardan. B. 1992-yil 1-yanvardan. S. 1995-yil 1-yanvardan. D. 1999-yil 1-martdan. 16. Yer solig‘i stavkalari 2008-yil uchun necha martaga indeksatsiya qilindi? A. 1,3.
328 B. 1,5. C. 2.
D. 1,2. 17. Jismoniy shaxslar soliqlarni qanday shaklda to‘lay- dilar? A. Naqd pul shaklida. B. Naqd pulsiz shaklida. C. Natura shaklida. D. Naqd pul va naqd pulsiz shaklda. 18. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etishdan maqsad nima? A. Davlat budjetini moliyaviy resurs bilan ta’minlash. B. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min- lash va suv resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish. C. Suv resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish. D. Mahalliy budjet daromadlarini moliyaviy resurs bilan ta’minlash. 19. Soliq stavkalarini qaysi vakolatli davlat organi belgi- laydi? A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va Moliya vazirligi. 20. Quyidagilarning qaysi biri soliq obyekti bo‘la oladi? A. Korxona va tashkilotlarning smeta rejasi. B. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy natijasi. C. Kreditorlik qarzlari. D. Budjet subsidiyalari. 21. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadiga qanday daromadlar kiradi? A. Foiz, dividend, mol-mulkni ijaraga berishdan kelgan daromadlar. B. Mehnatga haq to‘lash shaklida olingan daromad. S. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromad. D. Omonatdan olingan foizlar. 329
22. Agar amalga oshirilgan xarajat xarajatlarning bir necha toifasiga kiritilgan bo‘lsa: A. U faqat bir marta daromaddan chegiriladi. B. Har bir toifasi bo‘yicha alohida chegiriladi. C. Chegirma qilinmaydi. D. Xarajatlar belgilangan me’yor darajasida chegiriladi. 23. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliqqa tortish obyek- ti nima?
A. Tovar (ish, xizmatlar) sotilishiga doir oborotlar hamda tovar (ish, xizmatlar) importi. B. Muomala xarajatlari. C. Ishlab chiqarish tannarxi. D. Soliq to‘langunga qadar moliyaviy natija. 24. Yuridik shaxs o‘z faoliyatida ro‘yxatdan o‘tgan tumandan boshqa tumandagi suv resurslaridan foydalan- ganida suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni qaysi soliq organiga to‘laydi? A. Ro‘yxatga olingan joydagi davlat soliq xizmati orga- niga. B. Davlat soliq qo‘mitasiga. C. Davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatga olinish joyidan qat’i nazar suvdan foydalanish joyidagi soliq xiz- mati organiga. D. Ro‘yxatdan o‘tgan davlat soliq xizmati organi bilan suvdan foydalanish joyidagi soliq xizmati organiga kelishu- viga muvofiq. 25. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi O‘zbekistonda qa- chon qabul qilindi? A. 1996-yil 1-mart. B. 1997-yil 24-aprel. S. 2008-yil 1-yanvar. D. 1999-yil 1-yanvar. 26. Pochta markalari, markali otkritkalar va konvertlar sotish qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladimi? A. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi. B. 20 foizli stavkada soliqqa tortiladi. C. Nollik stavka bo‘yicha tortiladi. D. Kamaytirilgan stavkalar qo‘llaniladi. 330
27. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari 2008-yil uchun necha martaga indeksatsiya qilin- di? A. 1,5 martaga. B. 1,3 martaga. C. 1,2 martaga. D. 2 martaga. 28. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi tushum (tovaroborotdan) belgilangan stavkasining yuqori chegarasini ko‘rsating. A. 10%. B. 8%.
C. 5%. D. 3%.
29. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchi- larni aniqlang. A. Yuridik shaxslar. B. Jismoniy shaxslar. C. Yuridik va jismoniy shaxslar. D. Foydali qazilmalar qazib oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar. 30. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilarini aniqlang. A. Yuridik shaxslar. B. Jismoniy shaxslar. C. Banklar va sug‘urta kompaniyalari. D. Mikrofirma va kichik korxonalar (shu jumladan, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari). 31. Qaysi javobda mol-mulk solig‘ining soliqqa tortish obyekti berilgan? A. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar. B. Nomoddiy aktivlar. C. Kapital qo‘yilmalar. D. Pul mablag‘lari. 32. Aksiz markalarining nominal qiymati aksiz solig‘i to‘lovi hisobiga. A. Kiritiladi. 331
B. Faqat alkogolli mahsulotlar uchun kiritiladi. C. Kiritilmaydi. D. Faqat tamaki mahsulotlari uchun kiritiladi. 33. Aksiz markalarining joriy etilish yilini ko‘rsating. A. 1992-yil 1-yanvar. B. 1993-yil 6-may. C. 1995-yil 1-yanvar. D. 1996-yil 1-oktabr. 34. Soddalashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan kichik kor- xonalar va mikrofirmalar mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar hisoblanadimi? A. Mol-mulk solig‘ini belgilangan tartibda to‘laydilar. B. Mol-mulk solig‘ini to‘lovchilari hisoblanishmaydi. C. Ijaraga berilgan mol-mulklari qiymatidan soliq to‘- laydilar. D. Faqat asosiy vositalari bo‘yicha to‘laydilar. 35. Quyidagi yuridik shaxslardan qaysi biri obodon- lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘laydi? A. Savdo korxonalari. B. Umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchi korxonalar. C. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan kichik kor- xonalar. D. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tmagan kichik korxonalar. 36. Agar infratuzilma obyektlarini saqlash xarajatlari summasi obodonlashtirish ishlari va infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i summasidan oshib ketsa, korxona: A. Soliqni to‘laydi. B. Soliqni to‘lamaydi. C. Past stavkalarda to‘laydi. D. Xarajatlarning oshgan summasiga kamaytirgan holda to‘laydi. 37. O‘zbekiston rezidentlari bo‘lgan jismoniy shaxslar deklaratsiya bo‘yicha hisoblangan daromad solig‘ini qaysi sanagacha to‘lashlari lozim? A. 1-aprel. 332
B. 1-may. C. 1-iyun. D. 1-sentabr. 38. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri umum- davlat solig‘i hisoblanadi? A. Yer solig‘i. B. Qo‘shilgan qiymat solig‘i. C. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq. D. Mol-mulk solig‘i. 39. Obodonlashtirish ishlari va infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘ining stavkasini aniqlang. A. 8%. B. 10%.
S. 16%. D. 12%.
40. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish tartibini buzish ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning qaysi moddasida ko‘zda tutilgan? A. 176/1. B. 175. C. 168.
D. 174. 41. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining asosiy stavkasi 2008-yil 1-yanvardan qancha qilib belgilan- gan?
A. 18. B. 12.
C. 7. D. 10.
42. 2008-yilda jismoniy shaxslarning daromadiga soli- nadigan soliq stavkalari necha foiz qilib belgilangan? A. 13, 23, 33. B. 13, 20, 29. C. 13, 18, 25. D. 13, 21, 33. 333
43. Da’vo qilishning umumiy muddati qancha? A. 1 yil. B. 2 yil. C. 3 yil. D. 4 yil. 44. Yo‘l fondiga qilinadigan ajratmalar qachondan boshlab soliq xizmati idoralari nazoratiga berilgan? A. 2003-yil 1-oktabrdan. B. 2002-yildan 1-iyuldan. C. 2004-yil 1-yanvar. D. 2001-yil 1-yanvar. 45. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavka- larini kim belgilaydi? A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. C. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. 46. Yer solig‘ini joriy etishdan maqsad nima? A. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min- lash.
B. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min- lash va yer resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish. C. Yer resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish. D. Mahalliy budjet daromadlarini moliyaviy mablag‘-lar bilan ta’minlash. 47. Qaysi toifadagi fuqarolar jami yillik daromad to‘g‘- risida deklaratsiya topshiradi? A. Hamma toifadagi fuqarolar. B. Ikki va undan ortiq daromad manbayiga ega bo‘lgan hamma toifadagi fuqarolar. C. Yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuv- chi shaxslar. D. Faqat o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilar. 48. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy shaxslarning dividend va foiz ko‘rinishidagi oladigan daromadlari qan- day stavkada soliqqa tortiladi? 334
A. 12%. B. 13%.
C. 14%. D. 10%.
49. Yuridik shaxslarning mahsulot (ish, xizmat)larni eksporti hajmi umumiy ishlab chiqarish hajmida 30% va undan yuqorini tashkil etsa mol-mulk solig‘ini qanday stav- kada to‘laydilar? A. Belgilangan stavkadan 20% ga kamaytiriladi. B. Belgilangan stavkadan 25% ga kamaytiriladi. C. Belgilangan stavkadan 35% ga kamaytiriladi. D. Belgilangan stavka 2 baravarga kamaytiriladi. 50. Berilgan yer uchastkalaridan ikki yil davomida foy- dalanmagan jismoniy shaxslarga qanday chora belgilangan? A. Yer solig‘i uch baravar miqdorida to‘lanadi. B. Yer solig‘i ikki baravar miqdorida to‘lanadi. C. Moliyaviy jazo choralari qo‘llaniladi. D. Ma’muriy jazo choralari qo‘llaniladi. 51. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni kim- lar to‘laydi? A. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs- lar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jis- moniy shaxslar. B. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs- lar. C. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar. D. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar. 52. Qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekiston Respublika- sida qachon joriy etilgan? A. 1991-yil 15-fevraldan. B. 1992-yil 1-yanvardan. C. 1993-yil 6-maydan. D. 1997-yil 24-apreldan. 53. Soliq kodeksi dastlab O‘zbekistonda qachon qabul qilingan va joriy etilgan? A. 1996-yil 15-fevral – 1996-yil 1-mart. B. 1997-yil 24-aprel — 1998-yil 1-yanvar. 335
C. 1997-yil 15-dekabr – 1998-yil 1-yanvar. D. 1998-yil 24-aprel – 1999-yil 1-yanvar. 54. Yer solig‘i jismoniy shaxslar tomonidan qachon to‘lanadi? A. Joriy yilning 1-noyabriga qadar. B. Soliq teng ulushlarda joriy yilning 15-iyuni va 15- dekabriga qadar. C. Joriy yilning 15-dekabriga qadar. D. Joriy yilning 1-mayiga qadar. 55. Yuridik shaxslar soliqlarni qanday shaklda to‘laydi- lar? A. Naqd pul shaklida. B. Naqd pulsiz shaklida. C. Ayrim hollarda har ikkalasidan ham foydalanish mumkin. D. Ham natura ham naqd pul shaklda. 56. Jazoni ijro etuvchi muassasalar foyda solig‘iga torti- ladimi?
A. 18 foizli stavkada soliqqa tortiladi. B. Foyda solig‘idan ozod etiladi. C. 35 foizli stavkada soliqqa tortiladi. D. 3 yil muddatda soliqdan ozod etiladi. 57. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda nollik stavka qachon qo‘llaniladi? A. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportiga. B. Stenografiya xizmatlariga. C. Geologiya va topografiya ishlariga. D. Ma’lumotlarni ishlash va axborot ta’limotiga doir xizmatlariga. 58. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq bazasi- ni aniqlang? A. Yer usti manbalaridan foydalanilgan suv resurslari- ning hajmi. B. Yer osti manbalaridan foydalanilgan suv resurslari- ning. hajmi. C. Yer usti va yer osti manbalaridan foydalanilgan suv resurslarining hajmi. 336
D. Chuchuk suv manbalaridan foydalanilgan suv resurs- larining hajmi. 59. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining qanday stavkalari qo‘llaniladi? A. 20 va 10. B. 20 va 15. C. 20 va nollik. D. 10 va nollik. 60. Jismoniy shaxslarning mol-mulklari qanday stavka- da soliqqa tortiladi? A. 10 va 5. B. 3,5 va 7. C. 0,5 va 7. D. 0,5.
61. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari kim tomonidan belgilanadi? A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan. B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomo- nidan.
C. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan. D. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo- nidan. 62. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari to‘laydi- gan soliqlarni ko‘rsating. A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i. B. Yalpi daromadidan soliq va mol-mulk solig‘i. C. Yalpi tushum (tovaroborot)dan yagona soliq to‘lovi. D. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan- tirish solig‘i. 63. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari kim tomonidan belgilanadi? A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan. B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan. C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomoni- dan. 337
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan. 64. Yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari qo‘shilgan qiymat solig‘ini... A. Ixtiyoriy ravishda to‘laydilar. B. Umum belgilangan tartibda to‘lashga majbur. C. Nollik stavkada to‘laydilar. D. Pasaytirilgan stavkada to‘laydilar. 65. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalariga qo‘llaniladigan soliq stavkalarini tabaqalanishining asosiy mezonini ko‘rsating. A. Joylashgan joyiga qarab. B. Ishchilar soniga qarab. C. Daromadlik darajasiga qarab. D. Aholining soniga qarab. 66. Aksiz solig‘ini to‘lash muddatlarini ko‘rsating. A. Har chorakda. B. Har 15 kunlikda. C. Har 10 kunlikda. D. 1 yilda 1 marta. 67. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini budjetga to‘lash mud- datlarini aniqlang. A. Har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 15-sanasiga qadar.
B. Har chorakda moliyaviy hisobotlarni taqdim etish muddatidan kechiktirmasdan. C. Yillik hisobotlarni topshirish muddatiga qadar. D. Har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 25-sanasiga qadar. 68. Korxona soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizi- miga o‘tishi haqidagi qarori yoki dalillangan rad javobi davlat soliq xizmati organi tomonidan necha kun davomi- da chiqariladi? A. Ariza bergan kundan boshlab 5 kun mobaynida. B. Ariza bergan kundan boshlab 10 kun mobaynida. C. Ariza bergan kundan boshlab 1 oy mobaynida. D. Ariza bergan kundan boshlab 3 kun mobaynida. 338
69. Yagona soliq to‘lovining obyekti nima? A. Korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda. B. Sotib olish va sotish qiymati o‘rtasidagi farq. C. Davr xarajatlari. D. Yalpi tushum. 70. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining soliqqa tortish obyekti nima? A. Mahsulot sotishdan tushgan tushum. B. Foyda solig‘i to‘langandan keyin qolgan sof foyda. C. Muomala xarajatlari. D. Asosiy faoliyatning foydasi. 71. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi tarkibi nimadan iborat? A. Mehnat haqi, mulkiy daromadlar. B. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, meh- nat haqi. C. Mehnat haqi, boshqa daromadlar. D. Mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlar, mulkiy daromadlar, moddiy naf tarzidagi daromadlar, boshqa daromadlar. 72. Mol-mulk solig‘ini to‘lash haqidagi to‘lov xabarno- malari soliq to‘lovchilarga qaysi muddatdan kechiktirilmay topshirilishi shart? A. Joriy yilning 5-yanvarigacha. B. Joriy yilning 25-apreligacha. C. Joriy yilning 15-iyunigacha. D. Joriy yilning 1-mayigacha. 73. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni to‘lovchilari kimlar? A. O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari. B. Moliya yilida soliq solinadigan daromadga ega bo‘l- gan jismoniy shaxslar. C. Norezident jismoniy shaxslar. D. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari. 74. Soliq solinadigan obyektlarni hisobini olib bormaslik yoki kassa operatsiyalarini yuritish tartibini buzish ma’- muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning qaysi moddasida nazarda tutilgan? 339
A. 175-modda. B. 176-modda. C. 164-modda. D. 168-modda. 75. Jismoniy shaxsning quyida keltirilgan qaysi daro- madlari daromad solig‘idan ozod qilingan? A. Olingan alimentlar. B. Ish haqi to‘lovlari. C. Ijara to‘lovlari. D. Tadbirkorlik faoliyati natijasida olingan daromad. 76. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri egri soliqlar guruhiga kiradi? A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i. B. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq. C. Yer solig‘i. D. Mol-mulk solig‘i. 77. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqning obyektini aniqlashda chegirilishi lozim bo‘lgan xarajatlarni aniqlash tartibi qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi? A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. C. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq inspeksiyalari. D. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. 78. Yer solig‘i stavkalari qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi? A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan. B. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo- nidan. C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomoni- dan. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi to- monidan. 79. Yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i qachon joriy etilgan? A. 1991-yil 1-yanvardan. B. 1992-yil 14-yanvardan. 340
C. 1993-yil 6-maydan. D. 1995-yil 1-yanvardan. 80. Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz to‘lanadigan tovarlar ro‘yxati qaysi vakolatli organ tomonidan belgilanadi? A. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. B. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. C. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. 81. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat Soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni qachon qabul qilingan? A. 1996-yilning 1-yanvarida. B. 1997-yilning 10-sentabrida. C. 1998-yilning 15-mayida. D. 1997-yilning 29-avgustida. 82. O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan yuridik shaxslar qanday manbalaridan soliq to‘laydilar? A. O‘zbekiston Respublikasi va undan tashqaridagi faoliyatlari manbalaridan. B. O‘zbekiston Respublikasidagi manbalaridan. C. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyatlari manbalaridan. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bi- lan muvofiqlashtiriladi. 83. Yer solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib kimlar hisoblanadi? A. Egaligida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar. B. Foydalanishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuri- dik va jismoniy shaxslar. C. O‘z mulkida, egaligida va foydalanishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar. D. O‘z mulkida, egaligida va foydalanishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar. 84. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini qaysi muddat- larda to‘laydilar? A. 15-yanvar va 15-iyulga qadar. B. 1-iyun va 1-noyabrga qadar. C. 1-dekabrga qadar. D. 15-iyun va 15-dekabrga qadar. 341
85. Davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha dividendlar va foizlar soliqqa tortiladi- mi? A. Soliqqa tortiladi. B. Ozod etiladi. C. Qisman soliqqa tortiladi. D. Imtiyozli stavkalarda tortiladi. 86. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki mahalliy hokimiyat organlari qaroriga asosan yer uchast- kalarini ijaraga olgan yuridik shaxslar yer solig‘ini to‘laydi- larmi? A. Yer solig‘i o‘rniga ijara haqi to‘laydi. B. Yer solig‘ini belgilangan tartibda to‘laydi. C. Yer solig‘i bonitet darajasiga qarab to‘lanadi. D. Ijara haqi to‘lanishi bilan birgalikda belgilangan tar- tibda yer solig‘i ham to‘laydi. 87. Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini qo‘l- laydigan mikrofirma va kichik korxonalar quyidagi qaysi soliqlarni to‘laydilar? A. Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiy- mat solig‘i. B. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. C. Yer solig‘i. D. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish solig‘i. 88. Soliq obyekti deganda: A. Soliq undiruvchilar tushuniladi. B. Soliq to‘lovchilar tushuniladi. C. Foyda, mol-mulk qiymati, yer maydoni. D. Soliq bazasiga nisbatan belgilangan me’yor. 89. Soliqlarni joriy qilish qaysi davlat organi vakolatiga kiradi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va Moliya vazirligi kelishgan holda. 90. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida soliq ti- zimiga tegishli moddalarni ko‘rsating. 342
A. 10, 51. B. 51, 123. C. 14, 111, 4. D. 98, 76. 91. Soliqlar va yig‘imlarni to‘lov muddati o‘tkazib yubo- rilgan har bir kun uchun penyalar miqdorini ko‘rsating. A. 10%. B. 100%.
C. 0,05%. D. 0,07%. 92. Jismoniy shaxslarning mehnatga haq to‘lash tarzida- gi daromadlari tarkibiga qanday daromadlar kiradi? A. Rag‘batlantirish xususiyatiga ega bo‘lgan to‘lovlar, kompensatsiya to‘lovlari (kompensatsiya) hamda ishlanma- gan vaqt uchun haq to‘lash. B. Jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari. C. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar. D. Foiz va dividend ko‘rinishida olingan daromadlar. 93. Muddati o‘tgan kreditor va deponent qarzdorlikni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlar soliqqa torti- ladimi? A. Soliqqa tortilmaydi. B. 1 yildan so‘ng soliqqa tortiladi. C. Soliqqa tortiladi. D. Faqat kreditor qarzdorlik soliqqa tortiladi. 94. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalarini qaysi davlat organi belgilaydi? A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. C. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi. D. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi. 95. Aksiz solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisob- lanadi? A. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv- chi yuridik shaxslar. B. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv- chi jismoniy shaxslar. C. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv- chi yuridik shaxslar va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar. 343
D. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni eksport qiluv- chi yuridik shaxslar. 96. Qanday jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini to‘- lashdan ozod etilgan? A. I va II guruh nogironlari. B. Madaniyat va xalq ta’limi xodimlari. C. Tibbiyot xodimlari. D. Og‘ir mehnat sharoitida ishlovchilar. 97. Shahar yo‘lovchi transporti xizmatlari (taksi va yo‘nalishli taksidan tashqari) qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladimi? A. Nollik stavkada soliqqa tortiladi. B. 20 foizli stavkada soliqqa tortiladi. C. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi. D. 10 foizli stavkada soliqqa tortiladi. 98. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni kim- lar to‘laydi? A. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs- lar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jis- moniy shaxslar. B. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs- lar.
C. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar. D. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar. 99. Aksiz solig‘i quyidagilarning qaysilariga solinmaydi? A. Aksiz to‘lanadigan tovarlarning eksportiga. B. Aksiz to‘lanadigan tovarlarning importiga. C. Berilgan xom-ashyodan tayyorlangan mahsulotga. D. Vino va vinomateriallariga. 100. Tijorat banklari, kredit uyushmalari, sug‘urta tash- kilotlari budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarga tortish obyektini ko‘rsating? A. Foyda. B. Daromad. C. Yalpi tushum (tovar aylanma). D. Marja. 344
ATAMALAR SHARHI Aksioner – aksionerlik jamiyatining aksiyalariga egalik qiluvchi jismoniy yoki yuridik shaxs. Aksiyalar turli shakl- larda bo‘lishi mumkin. Aksiya – aksionerlik jamiyatining kapitaliga hissa qo‘shilganligi to‘g‘risida guvohlik beruvchi qimmatbaho qog‘oz. Aksiya o‘zining egasiga dividend shaklida foydani bir qismini olish (o‘zlashtirish) huquqini beradi. Amortizatsiya – kelgusida asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash uchun pul mablag‘larini jamg‘arish va ularning qiy- matini tiklash maqsadida ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatga asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati- ni ularning eskirishiga qarab uzluksiz o‘tkazish jarayoni. Ishlab chiqarish jarayoni va tashqi muhitning ta’siri nati- jasida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskiradi, ularning moddiy va ma’naviy eskirishi sodir bo‘ladi. Bunda mehnat vositalarining qiymati uzluksiz qismlarga bo‘linib, amorti- zatsiya hisoblash yo‘li bilan normativ xizmat qilish muddati davomida tayyor mahsulotga o‘tkaziladi. Advalor soliq – tovar qiymatiga nisbatan qat’i foiz stavkasida o‘rnatilgan to‘lov. Inflyatsiya sharoitida o‘zining funksiyalarini avtomatik ravishda saqlab qoladi. Bu soliq- ning tarkibiga savdo soliqlari, imoratga nisbatan ko‘pgina poshlinalar va boshqalar kiritilishi mumkin. Tovarlarni (import tovarlarni ham) jismoniy va yuridik shaxslarning mulklarini soliqqa tortishda qo‘llaniladi. Balans qiymati — buxgalteriya balansida asosiy fondlar va aylanma mablag‘larning pulda ifodalangan bahosi. Balans foyda – mahsulot tannarxiga kiritiladigan barcha xarajatlar va chiqimlar hamda majburiy to‘lovlar chegiril- ganidan so‘nggi korxona yalpi daromadining qismi. Balans foyda soliqqa tortulguncha qadar bo‘lgan yalpi foydadir. Budjetdan tashqari fondlar – a) ijtimoiy: ijtimoiy sug‘urta fondi; pensiya fondi; bandlik fondi; majburiy tib- biyot sug‘urtasi fondi; b) noijtimoiy: yo‘l fondi; ekologiya 345
va boshqa fondlardan iborat bo‘lib, ularning barchasi bud- jet tizimida konsolidatsiyalanadi. Budjet dotatsiyasi – o‘z daromadlari va budjet tomonidan tartibga solinadigan barcha mablag‘lar yetish- magan holda quyi budjetning xarajatlari bilan daromadlari o‘rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi budjetga tekinga (haq olmay) ajratiladigan pul mablag‘lari. Budjet profitsiti — muayyan davrda budjet daromadla- rining budjet xarajatlaridan ortiq bo‘lgan summasi. Budjet ssudasi – yuqori budjetdan quyi budjetga yoki respublika budjetidan rezident – yuridik shaxsga yoki xorij davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag‘. Budjet tizimi – turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, ularni tashkil etishni va tuzish prinsiplarini, shuningdek budjet jarayonida paydo bo‘ladigan ular o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni o‘zida ifo- dalaydi. Budjet subvensiyasi – qonun hujjatlarida nazarda tutil- gan tartibda ma’lum maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga tekinga (haq olmay) ajrati- ladigan pul mablag‘lari. Budjet tashkilotlari – Davlat budjetida unga zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog‘liq faoliyatni moliyalashtirishning asosiy manbayi bo‘lgan budjetdan mablag‘ ajratish nazarda tutilgan vazirlik, davlat qo‘mitasi, idora, davlat tashkiloti. Budjet taqchilligi (defitsiti, kamomadi) – muayyan davrda budjet xarajatlarining budjet daromadlaridan ortiq bo‘lgan summasi. Budjet transferti – budjetdan yuridik yoki jismoniy shaxsga bevosita yoki vakolatli organ orqali haq olmay (tekinga) ajratiladigan pul mablag‘lari. Boqimanda – belgilangan muddatda o‘tkazilmagan va so‘zsiz undirilishi lozim bo‘lgan soliq yoki boshqa majburiy to‘lovning summasi. 346
Boj poshlinalari – iste’mol soliqlarining tarkibiga kira- di. Ularning maqsadi daromad olish bo‘lmasdan, balki ichki bozorni, milliy sanoatni va qishloq xo‘jaligini himoya qilishdir. Davlat iqtisodiy siyosatining instrumenti sifatida maydonga chiqadi. Import qilinadigan tovarlarning bahosi bilan ichki bozordagi xuddi shunga o‘xshash tovarlarning bahosini tenglashtirish lozim. Boj poshlinalarining stavkalari – hukumat tomonidan o‘rnatilib, yagona hisoblanadi va chegaradan tovarlarni olib o‘tuvchi shaxslarga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarmasdir. Tashqi iqtisodiy faoliyatni operativ ravishda tartibga solish- ning instrumenti bo‘lib xizmat qiladi. Ularning quyidagi turlari bo‘lishi mumkin: a) advalor stavkalar (boj undiriladigan tovarning boj qiymatiga nisbatan foizda o‘rnatiladi); b) maxsus stavkalar (boj undiriladigan tovarning birligi- ga nisbatan aniqlanadi); d) kombinatsiyalashtirilgan stavkalar (boj undirishning dastlabki ikki varianti qo‘llaniladi). Boj deklaratsiyasi — milliy qonunchilikning talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan, o‘ziga chegaradan o‘tayotgan yuklar (eksport yoki import qilinayotgan tovarlar, passajir yuki, uning qo‘lidagi yuki, boyliklar va valutalar) to‘g‘ri- sidagi ma’lumotlarni aks ettirgan hujjat. Bu hujjat yukni davlat chegarasi orqali o‘tkazib yurishda asos bo‘lib hisob- lanadi.
Davlat budjeti daromadlari – o‘z tarkibiga quyidagilarni oladi: 1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig‘imlar, bojlar, shuningdek, majburiy to‘lovlar hamda soliq bo‘lma- gan boshqa tushumlar; 2) davlatning moliyaviy aktivlari va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotishga berilishidan olingan daromadlar; 3) qonun huj- jatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari; 4) yuridik va jis- moniy shaxslardan, shuningdek, xorijiy davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 5) rezident — yuridik shaxslarga va xorijiy davlatlarga berilgan budjet ssudalarini qaytarish hisobiga berilgan to‘lovlar; 6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar. 347
Davlat budjeti – davlat pul mablag‘larining (shu jum- ladan, davlat maqsadli fondlari mablag‘larining) markaz- lashtirilgan fondi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili davo- mida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat ichki qarzlari — davlat tomonidan ichki mab- lag‘ni jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan hukumat majbu- riyatlarining yig‘indisi. Davlat soliq inspeksiyalarining vazifalari va funksiyala- ri – 1) soliq to‘lovchilarning (xorijiy fuqarolar va fuqaroli- gi bo‘lmagan shaxslarni ham qo‘shib hisoblanganda) to‘liq hisobga olinishini ta’minlash; 2) soliq to‘lovchilar tomo- nidan buxgalteriya hisoboti va balanslarini, soliq hisob- kitoblarini, hisobotlarni, deklaratsiyalar va to‘lovlarni hisoblash va to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hujjatlarni o‘z vaqtida taqdim etilishini nazorat qilish, shuningdek, foyda, daromad, soliqqa tortishning boshqa obyektlarini to‘g‘ri aniqlanganligi va hisoblanganligi bo‘yicha bu hujjat- larning to‘g‘riligini tekshirish; 3) budjet oldidagi o‘z majburiyatlarini bajarmaganlarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar (jazolar) qo‘llanilishining to‘g‘riligini ta’min- lash; 4) korxona, tashkilot va muassasalardan foyda (daro- mad)ning yoki soliqqa tortishning boshqa obyektlari pasaytirilganligidan (kamaytirilganligini) dalolat beruvchi hujjatlarni ko‘rish, ularning mazmunini qayd etish va olib qo‘yishni amalga oshirish (tegishli hujjatlarni olib qo‘yish uchun asos bo‘lib soliq inspeksiyasi mansabdor shaxsining asoslangan qarori xizmat qiladi); 5) musodara qilingan va egasiz mulklarni, shuningdek, meros qilish huquqi bo‘yicha davlat ixtiyoriga o‘tkazilgan mulklarni hamda topilmalarni hisobga olish, baholash va realizatsiya qilish ishlarini amal- ga oshirish; 6) budjetga tushishi lozim bo‘lgan va haqiqat- da tushgan soliqlar va boshqa to‘lovlarning operativ – bux- galteriya hisobi yurgiziladigan hujjatlarni banklar, moliya organlari, korxona, tashkilot va muassasalardan olish; 7) davlat soliq inspeksiyalariga va ularning mansabdor shaxslariga buxgalteriya hisobotlari, balanslar, hisob-kitob- lar, deklaratsiyalar va budjetga soliqlar hamda majburiy to‘lovlarni hisoblash, shuningdek, to‘lash bilan bog‘liq 348
bo‘lgan boshqa hujjatlar taqdim etilmaganda yoki ularni taqdim etishdan bo‘yin tovlangan hollarda korxona, tash- kilot, muassasalar va fuqarolarning bank hamda boshqa moliya-kredit tashkilotlaridagi hisob-kitob va boshqa schyotlari bo‘yicha operatsiyalarni to‘xtatib qo‘yish; 8) or- tiqcha to‘langan yoki undirilgan soliq va yig‘imlarni qayta- rishni amalga oshirish; 9) yuqori soliq organlariga budjetga haqiqatda kelib tushgan soliq va boshqa to‘lovlarning sum- masi haqidagi ma’lumotni tuzish, tahlil qilish va taqdim etish; 10) xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan naqd pul muomalasi va nazorat-kassa mashinalarining qo‘llanilishiga nisbatan qonunchilik talablarining bajarilishini nazorat qi- lishdan iborat. Davlatning tashqi qarzi – davlat tomonidan xorijdan mablag‘ jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan hukumat majburiyatlarining yig‘indisi. Davlat qarzi – davlat tomonidan ichki mablag‘ni va xorijdan mablag‘ jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan huku- mat majburiyatlarining yig‘indisi. Daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya – Dividendlar – taqsimlashga mo‘ljallangan aksionerlarning sof foydasi (daromadi); aksionerlik jamiyati yoki korxona sof foydasi- dan har bir aksiya uchun aksionerlarga ma’lum davrdan so‘ng (har yili, ayrim hollarda – har chorakda) to‘lanadi- gan daromad. Dotatsiya – davlat budjetidan qaytarilmaydigan tartib- da beriladigan pul mablag‘lari, zarar (ziyon)larni qoplash uchun korxona va tashkilotlarga beriladigan davlat nafa- qalari. Zarar (ziyon)lar korxonaga bog‘liq bo‘lmagan sabab- larga ko‘ra vujudga kelgan paytda istisno tariqasida dota- tsiya berilishi mumkin. Daromad solig‘i bo‘yicha jarimalar – ushbu soliq to‘lanmaganda, noto‘liq to‘langanda yoki to‘lash tartibi buzilganda (rioya qilinmaganda), pulni undirish, moddiy ta’sir ko‘rsatishdan iborat. O‘z vaqtida ushlab qolinmagan, noto‘liq ushlangan yoki tegishli budjetga o‘tkazilmagan soliq summalari jismoniy shaxslarga daromad to‘laydigan 349
korxona, tashkilot va muassasalardan undirishga mo‘ljallan- gan summaning 10% hajmidagi jarimani birgalikda qo‘shib, soliq organlari tomonidan so‘zsiz undirib olinadi. Korxona, tashkilot, muassasalar va tadbirkor sifatida qayddan o‘tgan jismoniy shaxslardan soliq o‘z vaqtida tegishli budjetga o‘tkazilmasa, har bir kechiktirilgan kun uchun to‘lov mud- datidan keyingi kundan boshlab to‘langan kungacha (bu kun ham qo‘shiladi) 0,5% miqdorida penya undiriladi. Penyaning undirilishi ularni javobgarlikning boshqa turlari- dan ozod etmaydi. Daromaddan olinadigan soliq – foyda solig‘idan tashqari aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlari bo‘yicha (davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatbaho qog‘ozlari bo‘yicha olingan daromad- lardan tashqari) olingan dividendlar va foizlardan, kazino- lar, videosalonlarning daromadlaridan, o‘yin avtomatlari- ning daromadlaridan, ommaviy konsert-tomosha tadbirla- rini o‘tkazishdan olingan daromadlardan korxona va tash- kilotlar tomonidan to‘lanadi. Ikkiyoqlama soliqqa tortish – 1. Turli soliqlarni daro- mad (kapital)ning yagona manbayidan olinishi; 2. Qo‘sh- ma korxona xorijiy ishtirokchisining foydasini xorijga o‘tkazilayotgan paytda soliqqa tortish va xuddi shu foydani xorijiy ishtirokchi mamlakatida soliqqa tortilishi; 3. Sof foyda (daromad) (korporatsiyalar foydasi) va undan to‘la- nadigan dividendlarni ular shaxsiy daromadga aylanayot- gan paytda soliqqa tortish. Boshqa mamlakatda to‘langan soliqlarni bu mamlakatda hisobga olish yoki bir mam- lakatdagi soliqqa tortish manbayini ikkinchi mamlakatda soliqqa tortishdan ozod qilish yo‘li bilan ikki marta soliqqa tortishdan qutilish mumkin. 1979-yilda BMT tomonidan manfaatdor davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda ikki marta soliqqa tortishga barham berish uchun maxsus konvensiya ishlab chiqilgan bo‘lib, uning asosida ikki tomonlama bitimlar imzolanadi. Ular tomonidan o‘rnatilgan soliqqa tortish tartibiga ko‘ra qo‘shma korxona xorijiy ishtirokchisi o‘z foydasini xorijga o‘tkazayotgan paytda qo‘shimcha soliqdan ozod qilinadi. 350
Investitsion soliq krediti – soliq to‘lovchi tomonidan ma’lum bir hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bo‘yicha juda muhim buyurtmani bajarganligi yoki shu hudud aholisiga juda muhim xizmatni taqdim etganligi uchun unga mahalliy hokimiyat organlari tomonidan soliq summasi doirasida beriladigan yengillik, imtiyoz (soliq to‘lovini kechiktirilish). Bu kredit soliq to‘lovi va mahalliy ma’muriyat o‘rtasida tuziladigan soliq bitimi bilan rasmiy- lashtirladi. Investitsion soliq kreditini taqdim etish (berish), rasmiylashtirish va qaytarish tartibi «Investitsion soliq kre- dit to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi. Imtiyoz — ma’lum bir majburiyatlarni bajarishdan qis- man (yoki to‘liq) ozod etish, ma’lum bir afzalliklarga (qulayliklarga) ega bo‘lish, masalan, soliq imtiyoziga. Eksport-import solig‘i – soliqqa tortishning ko‘rinish- laridan biri; tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish vositasi (chorasi). Soliqqa tortish obyekti bo‘lib belgilangan kurs bo‘yicha milliy valutada hisoblangan tovarlarning boj qiymati yoki og‘irlik va miqdor birliklarida ifodalangan tovarlarning soni hisoblanadi. Import solig‘i – bir necha mamlakatlardagi soliqlar guruhi, daromad sarf qilinayotgan paytda olinadi. Qo‘shil- gan qiymat solig‘i va aksizlar ana shunday soliq tarkibiga kiradi. Boj poshlinalarini ham iste’mol soliqlari qatoriga kiritish mumkin. Bu soliqlarning ayrimlari davlat foyda- siga olinsa, boshqa bir qismi mahalliy budjetlarga borib tushadi. Yig‘imlar – qonun aktlariga muvofiq belgilangan tartib- da va shartlarda to‘lovchilar tomonidan tegishli darajadagi budjetlarga yoki budjetdan tashqari fondlarga o‘tkaziladigan majburiy badallar. Ularning tarkibiga savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig‘im, shu jumladan, ayrim turdagi tovar- larni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari, yuridik shaxslarni, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul- lanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig‘im, avtotransport to‘xtash joyidan foydalanganlik uchun yig‘im, obodonchilik ishlari uchun yig‘im va boshqalar kiradi.
351 Kvotativ soliqlar — daromad yoki mulk qiymatining puldagi ifodasiga nisbatan stavkasi foizlarda o‘rnatiladigan soliqlar. Moddiy xarajatlar — xomashyo va asosiy materiallar, yordamchi materiallar, yoqilg‘i, energiya va boshqa xarajat- lardan iborat. Moddiy resurslarning qiymati ularni sotib olish bahosi (qo‘shilgan qiymat solig‘isiz), ta’minot va tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to‘lanadigan ustamalar, komission mukofotlar, boj to‘lovlari, tovarlar birjasining xizmat qiymatlari, tashish, saqlash va yetkazib berish haqlarining yig‘indisidan tashkil topadi. Muomala xarajatlari – tovarlar muomalasi jarayoniga xizmat qiluvchi xarajatlardan iborat. Bu xarajatlar ikki ko‘rinishda bo‘lishi mumkin; 1) oldi-sotdi jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar (sof muomala xarajatlari); 2) ish- lab chiqarish jarayonining muomala sohasida ham davom etishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar (tovarlarni saqlash, ortib jo‘natish, qadoqlash va boshqalar). Muomala xarajat- lari absolyut summalarda va tovar-oborotga nisbatan foizda ijtimoiy zaruriy xarajatlar chegarasida (doirasida) rejalash- tiriladi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar – mahalliy budjetga oli- nadigan jismoniy va yuiridik shaxslarning majburiy to‘lovlari. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, reklama solig‘i, avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq, savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig‘im, shu jumladan, ayrim turdagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari, yuridik shaxslarni, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jis- moniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig‘im, avto- transport to‘xtash joyidan foydalanganlik uchun yig‘im, obodonchilik ishlari uchun yig‘im va boshqalar. Mahalliy budjet — Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag‘lari fondini tashkil etuvchi bir qismi bo‘lib, unda daromad manbalari va ularning tushum- lari miqdori, shuningdek, moliya yili davomida aniq maq- sadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. 352
Ma’muriy javobgarlik – ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etganligi uchun fuqarolar va mansabdor shaxslar yuridik javobgarligining shakllaridan biri. Ortiqcha to‘lovlar – to‘lovning budjetga tushgan ortiqcha summasi. Odatda, soliq to‘lovchining boshqa to‘lovlar bo‘yicha mavjud bo‘lgan boqimandalarini uzish uchun hisobga olinadi va bu to‘g‘rida unga ma’lum qilina- di yoki moliya organining qarori nusxasi va bankning tegishli ko‘chirmasi asosida soliq to‘lovchiga qaytariladi. Progressiv soliq — soliqqa tortish bazasining oshishi bilan soliq stavkasining ko‘tarilishi xarakterlidir. Progressiv soliqlarning orasida eng ko‘p uchraydigani jismoniy shaxs- larning daromadidan olinadigan soliqdir. Proporsional soliq – soliq shaklida olinishi mumkin bo‘lgan summa soliqqa tortish bazasining o‘lchamiga (miq- doriga, hajmiga) proporsionaldir. Bu soliq yagona stavkali soliqlar jumlasiga kiradi. Proporsional soliqqa tortish – soliqning stavkasi soliq to‘lovchi daromadining hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda uning daromadiga nisbatan foizda o‘rnatiladi (QQS). Progressiv soliqqa tortish – soliqqa tortiladigan sum- maning o‘sishiga mos ravishda soliq stavkasi ham ortadigan soliqqa tortish tizimi. Ular quyidagi shakllarda mavjud bo‘ladi: 1) oddiy progressiya – daromadning barcha sum- masi uchun soliqning stavkasi daromadning o‘sishiga muvofiq o‘sadi (ortadi); 2) murakkab progressiya – daro- mad qismlarga bo‘linadi va ularning har biri o‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi. Daromadning har bir keyingi qismi uchun soliqning stavkasi oldingisiga nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. Penya – fuqarolik huquqida jazo choralarining (jari- malarning) ko‘rinishlaridan biri, qonun yoki shartnomaga muvofiq to‘lovlar muddatini buzganlik uchun undiriladigan moliyaviy jazoning shakli. Uning miqdori qonunga ko‘ra to‘lovning har bir kechiktirilgan kuni uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan summaga nisbatan foizda belgilanadi. Kor- 353 12—4777
xona tomonidan to‘langan penya summasi noishlab chiqa- rish xarajatlarining tarkibiga kiritiladi. Poshlina — qonun aktlarida belgilangan tartibda va shartlarda to‘lovchi tomonidan tegishli darajadagi budjetga yoki budjetdan tashqaridagi fondga o‘tkaziladigan majburiy badal.
Preferensiya – investitsion va innovatsion xarajatlarni moliyalashtirish uchun investitsion soliq krediti va maqsadli soliq imtiyozi ko‘rinishida belgilangan (o‘rnatilgan) imti- yoz, afzallik. Regressiv soliq – soliqqa tortiladigan daromadning oshishi bilan soliq stavkasining pasayishi xarakterlidir. Bunday soliqlar toifasiga, xususan, egri (bilvosita) soliqlarni kiritish mumkin. Regressiv soliqlarning yuki (og‘irligi) boy- larga nisbatan kambag‘al qatlamlar uchun og‘irroq deb sanaladi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash uchun kambag‘allar boylarga nisbatan o‘z daromadlarining ko‘proq qismini (hissasini) sarflaydilar. Proporsional soliq ham regressiv bo‘lishi mumkin. Regressiv soliqqa tortish — soliq asosi (bazasi)ning o‘sib borishi bilan soliq stavkasining pasayishini taqozo etadi. Soliq undirish og‘irligi daromadga teskari proporsionaldir: daromad qancha kam bo‘lsa, soliq to‘lovchi uchun soliq- ning og‘irligi shuncha og‘irdir. Hozirgi paytda qo‘shilgan qiymat solig‘ining joriy etilishi bilan egri (bilvosita) soliqlarning regressivligi kuchayib bormoqda. Real soliq — soliq to‘lovchining ayrim mulklarini soliq- qa tortadigan to‘g‘ri soliqlardan iboratdir. Rezidentlar – kalendar yilida mamlakatda 183 kundan kam bo‘lmagan muddatda yashagan, O‘zbekistonda doimiy yashash joyiga ega bo‘lgan va bo‘lmagan soliq to‘lovchilar (shu mamlakat hududida va undan tashqarida olinganlari ham) shu mamlakatda soliqqa tortilishi shart. Respublika budjeti — davlat budjetining umumdavlat tusidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan 354
qismi bo‘lib, unda daromad manbalari va ulardan tushum- lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Soliqlar – qonunda belgilangan tartibda stavka bo‘yicha xo‘jalik bitiruvchi subyektlardan va fuqarolar (yuridik va jisoniy shaxslar)dan davlat tomonidan davlat yoki mahalliy budjetga olinadigan majburiy to‘lovlar. Soliq, yig‘im, posh- lina va boshqa to‘lovlar deyilganda qonuniy aktlar asosida belgilangan tartibda va shartlarda to‘lovchilar tomonidan tegishli darajadagi budjetlarga yoki budjetdan tashqaridagi fondlarga majburiy badallarning to‘lanishi tushuniladi. Belgilangan tartibda olinadigan soliqlar, yig‘imlar, poshli- nalar va boshqa to‘lovlarning yig‘indisi soliq tizimini tash- kil etadi. Soliq organlari – soliq qonunchiligiga rioya qilish, mamlakatning qonunlariga muvofiq belgilangan (o‘rnatil- gan) soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘g‘ri hisoblanishi, ularning to‘liq va o‘z vaqtida budjetga o‘tkazi- lishi ustidan nazoratni ta’minlovchi yagona mustaqil markazlashtirilgan tizim. Davlat soliq qo‘mitasining yagona tizimiga kiruvchi soliq organlari davlat boshqaruvining markaziy organi (Davlat soliq qo‘mitasi), viloyat, tuman va shahar soliq inspeksiyalaridan iboratdir. Soliq organlari yuridik shaxs hisoblanib, o‘z nomiga, o‘zlarining mustaqil xarajatlar smetasiga, banklardagi joriy schyotiga va o‘z muhriga egadir. Soliq inspeksiyalari – davlat soliq qo‘mitasining yagona tizimi tarkibiga kiruvchi tuzilmaviy birlik. Ularning tarkibiy tuzilishi funksional belgiga ko‘ra aniqlanadi. Buning asosi sifatida turli belgilar: mulkchilik shakli, xo‘jalik faoliyati- ning turi, to‘lovlar hajmi, soliqlarning turlari va h.k.lar olinishi mumkin. Fuqarolarning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish uchun soliq inspeksiyasi nazorati ostida bo‘lgan hudud uchastkalarga bo‘linadi. Soliq stavkasi – soliqqa tortish birligiga to‘g‘ri keluvchi soliqning hajmi (miqdori, darajasi). Qat’iy soliq stavkalari 355
daromadlarga bog‘liq bo‘lmagan holda soliqqa tortish birligiga nisbatan absolyut summalarida o‘rnatiladi. Soliq tizimi — mamlakat doirasida (hududida) to‘lovlar- dan (yuridik va jismoniy shaxslardan) belgilangan tartibda olinadigan soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlar hamda ular tarkibiy tuzilishining shakli va uslublari yig‘indisi. Soliq qonunchiligi – davlatda soliqlarning turi, ularni undirish mexanizmi va soliq majburiyatlarining vujudga kelishi, o‘zgarishi va to‘xtatishini tartibga solib turuvchi yuridik me’yorlar yig‘indisi; moliyaviy huquq instituti. Soliq huquq davlatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi (quri- lishi), uning vazifa va funksiyalari bilan belgilanadi. Soliq badallari (to‘lovlari) – soliq qonunchiligi bo‘yicha belgilangan tartibda va muddatda soliq to‘lovchilar tomonidan to‘lanadigan, hisoblangan yoki qat’ilashtirilgan summalardir. Ularni hisoblash tartibi har bir soliq turi bo‘yicha qonunga binoan aniqlanadi. Soliq tushumlari — Moliya vazirligi tomonidan tas- diqlangan budjet daromadlari va xarajatlari klassifikatsiya- sining daromadlari qismidagi har bir soliq va boshqa majburiy to‘lovlarga mo‘ljallangan qism, band, kod va moddaga muvofiq vakolatli banklarning hisob-kitob schyotiga yoziladigan, hisoblangan va haqiqatda kelib tush- gan soliq badallari (to‘lovlari) va moliyaviy sanksiyalar. Soliq hisob-kitoblari – yuridik shaxslar tomonidan qonunda ko‘zda tutilgan muddatlarda buxgalteriya hisoboti bilan birgalikda soliq organlariga taqdim etilib, o‘zida ma’lum hisobot davri mobaynida to‘lanishi lozim bo‘lgan hisoblangan to‘lovlar summasini aks ettiradi. Soliq sum- malarini hisoblash tartibi soliq qonunchiligiga ko‘ra har bir soliq turi bo‘yicha alohida-alohida belgilangan. Soliq nazorati — yuridik va jismoniy shaxslar tomoni- dan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlash ustidan nazorat. 356
Soliq to‘lovchilar – qonun hujjatlariga ko‘ra soliq to‘lash majburiyati yuklangan jismoniy va yuridik shaxslar hamda to‘lovchilarning boshqa toifalari. Soliqqa tortish obyektlari – qonunga muvofiq foyda (daromad), ma’lum bir tovarlar qiymati, yuridik va jis- moniy shaxslarning mulki, mol-mulkni berish, (meros, taqdim etish), qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha operatsiya- lar, faoliyatning ayrim turlari va boshqalardan iborat. Soliqqa tortishning bir obyekti bir turdagi soliq bilan belgi- langan muddatda (oy, chorak, yarim yil, yil) bir marta soliqqa tortilishi mumkin. 357
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, me’yoriy huj- jatlar.
1.1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: «O‘zbekiston», 2005-y. 1.2. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.: «Adolat», 2008-y. 1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi Qonuni. //«Xalq so‘zi», 29-avgust 1997-y. 1.4. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘- risida»gi qonuni, 2000-yil 14-dekabr. //«Soliqlar va boj- xona xabarlari». 2001-y. ¹ 2. 1.5. O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimoti- ga oid bitimlar to‘g‘risida»gi Qonuni, 20-modda. 1.6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Budjet bilan hisob-kitoblar uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar- ning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni. 1996-yil 9-avgust. //«Xalq so‘zi» gazetasi. 1.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mikrofir- malar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PF- 3620-sonli Farmoni (2005-yil 20-iyun). 1.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbir- korlik subyektlarini huquqiy himoya tizimini yanada tako- millashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-3619-sonli Farmoni (2005-yil 14-iyun). 1.9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbir- korlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot ti- zimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida»gi PQ-100- sonli Qarori (2005-yil 15-iyun). 1.10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasining 2004-yilgi asosiy makroiqti- sodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi 567-sonli Qarori, 2003-yil 30-dekabr. 1.11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasining 2005-yilgi asosiy makroiqti- sodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametr- lari to‘g‘risida»gi 610-sonli Qarori (2004-yil 28-dekabr). 358
1.12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe- kiston Respublikasining 2006-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-244-sonli Qarori (2005-yil 27-dekabr). 1.13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe- kiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-1024-sonli Qarori (2008-yil 29-dekabr). 1.14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe- kiston Respublikasining 2008-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-744-sonli Qarori (2007-yil 12-dekabr). 1.15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozorni iste’mol tovar- lari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqa- ruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori //«Toshkent oqshomi». – 2002-y. 15-noyabr. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari. 2.1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafo- latlari. – Toshkent: «O‘zbekiston», 1997. – 325-b. 2.2. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – Toshkent: «O‘zbekiston», 1998. – 682-b. 2.3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. – Toshkent: «O‘zbekiston». – 2000. – 352-b. 2.4. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz //«Xalq so‘zi». – 2001. 17-fevral. 2.5. Karimov I.A. Jamiyatda tadbirkorlik ruhini qaror toptirish – taraqqiyot garovi //«Xalq so‘zi». – 2001-y. 18-iyul. 2.6. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik. – T.: «O‘zbekiston», 2005-y.
2.7. «Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokrat- lashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Ka- rimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi //«Xalq so‘zi». – 2005. – 29-yanvar. ¹ 20 (3565). 2.8. «Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo‘lidan yana- da izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon turmush 359
sharoiti yaratish – asosiy vazifamizdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2006-yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2007-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi». 2007-yil fevral. 2.9. «Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash — bar- cha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir». O‘z- bekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007- yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mah- kamasi majlisidagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi». 2008-yil 9-fev- ral. 3. Kitob va turkum nashrlar. 3.1. Abdurahmonov O. Xorijiy mamlakatlarda soliq ti- zimlari. O‘quv qo‘llanmasi. – T.: TDIU nashr., 2003. 3.2. Àáäóëëàåâ ¡.A., Ñèðîæèääèíîâà Ç.X., Óñïáà- åâ Í.È. Ãîñóäàðñòâåííûå ôèíàíñû Ðåñïóáëèêè Óçáå- êèñòàí. – Òàøêåíò: «Ìåμíàò» – 2001. – 85 ñ. 3.3. Àáäóëëàåâ Æ.X., Êîìèëîâ M.M. Íàëîã íà äîáà- âî÷íóþ ñòîèìîñòü: ñáîðíèê íîðìàòèâíûõ äîêóìåí- òîâ. – T.: 2000. 3.4. Abdug‘affor Jo‘rayev. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo‘llari. Monografiya.– Tosh- kent: «Fan», 2004. – 243-b. 3.5. Áþäæåòíûé ôåäåðàëèçì: ïðîáëåìû, òåîðèÿ, îïûò. – Moñêâà: Êîíñîðöèóì ïî âîïðîñàì ïðèêëàä- íûõ ýêîíîìè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé. 2001. – 403 ñ. 3.6. Âàõàáîâ A., Äæàìàëîâ X. Ñîãëàñîâàíèå ìåæ- áþäæåòíûõ îòíîøåíèé.– Taøêåíò: Moëèÿ. 2002.– 239 ñ. 3.7. Vahobov A., Sirojiddinova Z. O‘zbekiston Respub- likasi Davlat budjeti. – Toshkent: Moliya, 2001. – 174-b. 3.8. Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996. 18-bet.
3.9. Äìèòðèåâà Í.Ã., Äìèòðèåâ Ä.Á. Íàëîãè è íàëî- ãîîáëîæåíèå. / Ôåíèêñ, 2004 ã. 3.10. Åñòèãíååâ E.Í. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. / ÑÏá.: ÏÈÒÅÐ, 2004 ã. 3.11. Jo‘rayev A., Meyliyev O., Safarov ¢. Soliq naza- riyasi — T.: TMI, 2004. — 210 b. 360
3.12. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2005 .— 544-b. 3.13. Zaynalov J.R. Soliqlar va soliqqa tortish. – S.: Samarqand kooperativ instituti, 2002. – 366-b. 3.14. Êíÿçåâ Â.Ã., ×åðíèê Ä.Ã. Íàëîãîâûå ñèñòåìû çàðóáåæíûõ ñòðàí. – M.: «ÞÍÈÒÈ», 2003. 3.15. Êîâàëü Ë.Ñ. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. — M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2001. – 254 ñ. 3.16. Ëàòèïîâ A. «Yerdan foydalanish va soliqqa tor- tish». / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2005. 3.17. Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalala- ri. – T.: 2000. – 76 b. 3.18. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dol- zarb masalalari. – T.: «Akademiya», 2002. – 204-b. 3.19. Ìàëìèãèí È. Íàëîãè êàê ýëåìåíòû ôèíàíñîâ. M.: Ïåðåâîä ñ àíãë. 1997. – 69 ñ. 3.20. Ìåëüíèê Ä. Íàëîãîâûé ìåíåäæìåíò. — M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2002. 3.21. Ìèëÿêîâ Í. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå: Ïðàê- òèêóì. — M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2001. – 208 ñ. 3.22. Íàëîãîâûå ñèñòåìû çàðóáåæíûõ ñòðàí. Ó÷. ïîä ðåäàêöèåé Â.Ã. Êíÿçåâà, ïðîô. Ä.Á. ×åðíèêà. – M.: «Çàêîí è ïðàâî», 1997. – 97 ñ. 3.23. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷. ïîä ðåäàêöè- åé ïðîô. M.Â. Ðîìàíîâñêîãî è ïðîô. O.Â. Âðóáëåâ- ñêîé. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã: ÏÈÒÅÐ, 2003. – 190 ñ. 3.24. Íàëîãè â óñëîâèÿõ ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðà- öèè. / Â.Ñ. Áàðä è äð. ïîä ðåä. ïðîô. Â.Ñ. Áàðäà è Ë.Ï. Ïàâëîâîé. – M.: ÊÍÎÐÓÑ, 2004. – 288 ñ. 3.25. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷åáíèê äëÿ âó- çîâ /Ïîä ðåä. Ä.Ã. ×åðíèêà. M.: Þíèòà-Äàíà, 2004.– 345 ñ. 3.26. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. /Òàðàñîâà Â.Ô. è äð. – M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2005. 3.27. Ïàíñêîâ Â.Ã., Êíÿçåâ Â.Ã. Íàëîãè è íàëîãîîá- ëîæåíèå: Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. – M.: ÌÑÔÅÐ, 2003.– 336 ñ.
3.28. Ïåïåëÿåâ Ñ.Ã. Îñíîâû íàëîãîâîãî ïðàâà. M.: 1995, – 24 ñ. 3.29. Ðèõñèåâà Õ., Ìóõòàðîâ M., Øìîë Ç. Íàëîãè. – T.: 2000. – 241 ñ. 361
3.30. Toshmurodov T. Soliqlar. /Izohli lug‘at. – T.: «Mehnat», 2003. — 184-b. 3.31. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. /Monografiya. – T.: «Yangi asr avlodi», 2002. – 127-b. 3.32. «Soliqlar va soliqqa tortish» ma’ruza matnlari to‘plami. /A. Jo‘rayev va boshq. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2005. — 241-b. 3.33. Soliqlar va bojxona xabarlari. ¹ 4 (496), 2004-y. 23-yanvar. 3.34. Ñóëàìîâà Ñ.Í. Ôèíàíñîâûå âëîæåíèÿ â öåí- íûå áóìàãè. Áóõãàëòåðñêèé ó÷åò è íàëîãîîáëîæåíèå. – M.: 2000. 3.35. Temur tuzuklari. – T.: «Cho‘lpon», 1991. – 98-b. 3.36. Òîëêóøèí A.Â. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå: Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. – M.: 2000. 3.37. Ôèíàíñû. /Ïîä ðåä. Ë.A. Äðîáîçèíîé. – M.: ÞÍÈÒÈ, 2003. – 350 ñ. 3.38. Xvan L.B. Soliq huquqi. — T.: Konsauditinform, 2001. 432-b. 3.39. ×åðíèê Ä.Ã. Íàëîãè â ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå. «Ôèíàíñû», 1992, ¹ 3, ñ. 19. 3.40. Þòêèíà T.Ô. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå: Ó÷åáíèê. 2-e èçä., ïåðåðàá. è äîï. – M.: ÈÍÔÐÀ-M, 2002. – 576 ñ. 3.41. Yahyoyev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va ama- liyoti.– T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003.– 247-b. 3.42. Yahyoyev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va ama- liyoti. – T.: «G‘afur G‘ulom» 2000-y. 10-b. 3.43. Yahyoyev Q. Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y.– 20-b. 3.44. O‘zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlariga soliq solish va ularning buxgalteriya hisobi. / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 3.45. O‘razov K.B. Investitsiyalarning buxgalteriya hiso- bi va soliqqa tortilishi. / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 3.46. O‘razov K.B. Savdoda buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish. /«Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2004. 3.47. O‘lmasov A., Sharifxo‘jayev M. Iqtisodiyot naza- riyasi. T.: «Mehnat», 1995-y. – 377-b. 3.48. Haydarov N. Moliya. T.: Akademiya, 2001. 72-b. 362
3.49. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå ïîêàçàòåëè Ðåñ- ïóáëèêè Óçáåêèñòàí çà 2003. – T.: 2004 ã. 190 ñ. 4. Jurnallardagi maqolalarga va konferensiya ishlariga havolalar. 4.1. Abdujalilov M. Soliq – muomala layoqati //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2000. – ¹ 12. – B. 25–27. 4.2. Abdullayev R. Soliq – mendan, yordam – davlat- dan. //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2000. – B. Ç. 4.3. Abdurahmonov O. Jismoniy shaxslar mulkini soliqqa tortishni takomillashtirish //«Bozor, pul va kredit». – 2002. – ¹ 7. 4.4. Abdurahmonov O. Soliq siyosati: Dunyo tajribasi va O‘zbekiston istiqboli //Bozor, pul va kredit. – 2002. – ¹5. 4.5. Ahmadjonov M. Soliq madaniyatini oshiraylik //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2001. – ¹ 2. 4.6. Áóðêîâ Ñ. Íåíàëîãîâûå äîõîäû îò ãîññîáñòâåí- íîñòè è áþäæåòíûé ïîòåíöèàë ñòðàíû //Ðîññèéñêèé ýêîíîìè÷åñêèé æóðíàë. – 2002. – ¹ 9. – Ñ. 27–28. 4.7. Áóòàíîâ Ä.Ä. Ðåôîðìèðîâàíèå áþäæåòíûõ ñèñòåì: îïûò âîñòî÷íîé Åâðîïû // «Ôèíàíñû». – 2000.– ¹ 9.– Ñ. 55. 4.8. Âàõàáîâ A., Äæóðàåâ A. Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè âçàèìîîòíîøåíèé Ðåñïóá- ëèêè Óçáåêèñòàí ñ ìåæäóíàðîäíûìè ôèíàíñîâûìè èíñòèòóòàìè. //Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðåìåííîé íàóêè. – Moñêâà, 2004. – ¹ 2 (17). – Ñ. 106–108. 4.9. Ãàñàíëû M.X. Íàëîãè êàê èñòî÷íèê ýêîíîìè- ÷åñêîé äèíàìèêè îáùåñòâåííûõ ñèñòåì: Ìàêàðîâ Ä.Ã. Óãîëîâíûé êîäåêñ â áîðüáå ñ òåíåâîé ýêîíîìèêîé. Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû //«Íàëîãîâûé âåñòíèê». – 2000. – ¹ 1. – Ñ. 120–121. 4.10. Äæóðàåâ A. Àêòóàëüíûå âîïðîñû íàëîãîîá- ëîæåíèÿ äîõîäîâ ôèçè÷åñêèõ ëèö //«Àêòóàëüíûå ïðî- áëåìû ñîâðåìåííîé íàóêè». – Moñêâà, 2004. – ¹ 2 (17). – Ñ. 109–111. 4.11. Jo‘rayev A., Amonov A. Qishloq xo‘jaligini soliqqa tortishda xorijiy davlatlar tajribasi //Iqtisodiyotni erkin- lashtirish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliyatini takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferen- siya materiallari. 11–12 fevral, 2004-y. – Toshkent, 2004. 44–46-b. 363
4.12. Jo‘rayev A. Davlat budjeti daromadlarini tasniflash mezonlari //Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya: 25-may 2004. – Toshkent, 2004. 246–247-b. 4.13. Jo‘rayev A. Davlat budjetining soliqsiz daromad- lari //«O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2004. – ¹ 5–6. – 61-b. 4.14. Jo‘rayev A. Davlat budjeti taqchilligini qoplash va uning makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi aha- miyati //«Bozor, pul va kredit». – 2004. – ¹ 4(83). – 28–29-b.
4.15. Jo‘rayev A. Daromad, budjet va soliqlar //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2004. – ¹ 4 – 21–23-b. 4.16. Jo‘rayev A. Kichik va o‘rta biznes korxonalarida investitsiya jarayoni //«Bozor, pul va kredit». – 2002. – ¹6. – 49–50-b. 4.17. Jo‘rayev A. Korxonalar investitsion faoliyatini soliqlar orqali rag‘batlantirish //«Jamiyat va boshqaruv». – 2004. – ¹ 4. – 31–33-b. 4.18. Jo‘rayev A. Soliq-budjet siyosati yaxlitligi va uning davlat budjeti daromadlari ijrosidagi ahamiyati //«O‘zbe- kiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2005. – ¹1–2. – 34–35-b.
4.19. Jo‘rayev A. Soliqqa oid jinoyatlarga soliq tizimi orqali ta’sir etish //«Jamiyat va boshqaruv». – 2004. – ¹3.– 28–29-b. 4.20. Jo‘rayev A. Soliqqa oid qonunchilik buzilishi ho- latlarining oldini olish //«Bozor, pul va kredit». – 2004.– ¹ 9(88). – 45–48-b. 4.21. Jo‘rayev A. To‘g‘ri (bevosita) soliqlar: ularni davlat budjeti daromadlarini shakllantirishdagi o‘rni //«O‘zbe- kiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2004. – ¹ 9–10. – 58–59-b.
4.22. Jo‘rayev A., Mamatov B. Iqtisodiy samaradorlik omillari //«O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi».– 2003.– ¹7.– 6-b. 4.23. Jo‘rayev A., Mamatov B. Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishda bozor infratuzilmasi //«Bozor, pul va kre- dit». – 2003. – ¹ 2. – 43–47-b. 4.24. Jo‘rayev A. Soliqlarning budjet tizimi bo‘g‘inla- riaro taqsimlanishi //«Bozor, pul va kredit». – 2004. – ¹ 11. – 18–21-b. 4.25. Jo‘rayev A. Umumiylik va o‘ziga xoslik //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2004. – ¹ 9. – 26–28-b. 364
4.26. Jo‘rayev A., Qo‘ziyeva N. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatini soliqlar orqali rag‘batlantirishda imtiyozlarning tutgan o‘rni //Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliyatini takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. 11–12-fevral 2004. – Toshkent, 2004. 39–41-b. 4.27. Äæóðàåâ A.Ñ. Àêòóàëüíûå âîïðîñû íàëîãîîá- ëîæåíèÿ âàëþòíûõ îïåðàöèé êîììåð÷åñêèõ áàíêîâ //«Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðåìåííîé íàóêè». – Ìîñ- êâà, 2003. – ¹ 4 (13). – Ñ. 67–68. 4.28. Jo‘rayev A.S. Bank kreditlari: Davlat budjeti daro- madlari manbayi sifatida //O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishning asosiy yo‘nalishlari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 30-aprel, 2004. – Toshkent, 2004. 73-b. 4.29. Äæóðàåâ A.Ñ., Áîáîêóëîâ T.È. Ïðîáëåìû ïî- âûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè ìîíèòàðíîé ïîëèòèêè Öåí- òðàëüíîãî áàíêà Óçáåêèñòàíà // «Ñîâðåìåííûå àñ- ïåêòû ýêîíîìèêè». – Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2003. – ¹ 8 (36). – Ñ. 70–73. 4.30. Äæóðàåâ A.Ñ. Âíóòðåííèé íàëîãîâûé êîí- òðîëü õîçÿéñòâåííûõ ñóáúåêòîâ //Ñåìíàäöàòûå ìåæäó- íàðîäíûå Ïëåõàíîâñêèå ÷òåíèÿ: Teç. äîêë. – Moñêâà, 2004. Ñ. 315 –316. 4.31. Äæóðàåâ A.Ñ. Âîçäåéñòâèå íàëîãîâîé ñèñòåìû íà ðàçâèòèå òåíåâîé ýêîíîìèêè //«Ñîâðåìåííûå àñ- ïåêòû ýêîíîìèêè». – Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2004. – ¹ 1 (52). – C. 186–189. 4.32. Juraev Abdugaffor S., Jumaev Nodir H. The basic aspects of development of currency operations of commer- cial banks of the republic of Uzbekistan //Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliya- tini takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konfer- ensiya materiallari. 11–12 fevral 2004.– Toshkent, 2004. 386–389-b. 4.33. Äæóðàåâ A.Ñ. Íàëîãîâûé êîíòðîëü: âîïðîñû òåîðèè. //«Âîïðîñû ãóìàíèòàðíûõ íàóê». – Moñêâà. – 2004. – ¹ 1(10). – Ñ. 120–121. 4.34. Äæóðàåâ A.Ñ. Ïåðñïåêòèâû ñîâåðøåíñòâîâà- íèÿ ìåòîäîëîãè÷åñêèõ îñíîâ íàëîãîâîé ïîëèòèêè â Ðåñïóáëèêå Óçáåêèñòàí //«Âîïðîñû ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê». – Moñêâà, 2004. – ¹ 1(5). – Ñ. 180–181. 365
4.35. Äæóðàåâ A.Ñ. Ðîëü ïðàâèòåëüñòâåííûõ öåííûõ áóìàã â ôèíàíñèðîâàíèè ðàñõîäîâ ãîñóäàðñòâåííîãî áþäæåòà Óçáåêèñòàíà //«Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðå- ìåííîé íàóêè».– Moñêâà, 2003.– ¹ 4(13). – Ñ. 69–70. 4.36. Jo‘rayev A.S. Soliqlar bo‘yicha to‘lovsizlik muam- mosi va uni hal qilish yo‘llari //Iqtisodiyotni erkinlashti- rish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliyatini tako- millashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 11–12-fevral 2004. – Toshkent, 2004. 33–34-b. 4.37. Äæóðàåâ A.Ñ., Õóæàìêóëîâ Ä.Þ. Èíîñòðàííûå èíâåñòèöèè è ðàçâèòèå ýêîíîìèêè Ðåñïóáëèêè Óçáå- êèñòàí //Øåñòíàäöàòûå Ìåæäóíàðîäíûå Ïëåõàíîâ- ñêèå ÷òåíèÿ: Teç. äîêë. – Moñêâà, 2003. Ñ. 107. 4.38. Malikov T.S. Mustaqillik yillarida soliq siyosati //«Jamiyat va boshqaruv». – 2001. – ¹2. – 21–24-b. 4.39. Malikov T.S., Haydarov N.H. «Yetti o‘lchab...». //«Bozor, pul va kredit». – 2001. – ¹ 3–4 – 74–75-b. 4.40. Malikov T.S. Soliq va imtiyozlar dialektikasi. (1- maqola) //«Iqtisod va hisobot». – 1997. 4.41. Malikov T.S. Soliq va imtiyozlar dialektikasi. (2- maqola) //«Iqtisod va hisobot». – 1997. – ¹ 12. 4.42. Olimjonov. O. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida soliq siyosati. «Hayot va iqtisod», 1992. 4.43. Ïàíñêîâ Â.Ã. Îðãàíèçàöèîííûå âîïðîñû íàëî- ãîâîé ðåôîðìû. //«Ôèíàíñû». – 2000. – ¹ 1. – Ñ. 33. 5. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati. 5.1. Oëèìæîíîâ O.O. Ðàçâèòèå ôèíàíñîâ àãðîïðî- ìûøëåííîãî êîìïëåêñà â ñîâðåìåííûõ óñëîâèÿõ: Äèññ. ... ä-ðà. ýêîí. íàóê. – ÑÏá. 1992. – 52 ñ. 5.2. Ïàíñêîâ Â.Ã. Íàëîãîâîå áðåìÿ â Ðîññèéñêîé íàëîãîâîé ñèñòåìå: Äèññ. ... êàíä. ýêîí. íàóê. – Moñ- êâà, 1999. – 157 ñ. 5.3. Ñèíåëüíèêîâ-Ìóðûëåâ Ñ.Ã. Íàëîãîâûå ïðîáëåìû â ïåðåõîäíîé ýêîíîìèêå (îïûò ñðàâíèòåëüíî-òåîðå- òè÷åñêîãî àíàëèçà): Àâòîðåô. äèññ. ... êàíä. ýêîí. íà- óê. – Moñêâà, 1996. – 47 ñ. 5.4. Haydarov N.X. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq munosabatlarini takomillashtirish masalalari (xorijiy inves- titsiyali korxonalar misolida): Iqtisod fanlari doktori diss. – Toshkent, – 2003. – 268-b. 366
367 5.5. Jo‘rayev A.S. Davlat budjeti daromadlarini shakl- lantirishning dolzarb muammolari. Iqtisod fanlari doktori diss. – Toshkent, – 2005. – 320-b. 5.6. To‘rayev Sh.Sh. Xo‘jalik subyektlarining soliq yuki- ni optimallashtirish masalalari. Iqtisod fanlari nomzodi diss. avtoreferati. – Toshkent, – 2007. – 24-b. 6. Xorijiy tilda yozilgan adabiyotlar va internet saytlari. 6.1. Asion. Development Bank. Monila, 2004. – 214 p. 6.2. Government G‘inancial Statistics. IMF, 2001. Wa- shington D.C. 6.3. Namozov O. Influence of Money Supply on the Innflation Process in Uzbekistan //Econometric Anlysis Uzbek Economic Trends Joural, Jan–March 2000, – r. 38–47. 6.4. Mariette D. Bercy report a zero sur le dossier du Gredit Jonciur. //Tribune. — P., 1998. – Sept., p. 9. 6.5. Szepo G. G‘inancal regualation and multitier G‘inancial intermediation system in Eastern Europe. Introduction journal of Banking and finance, 2000. – 410 r. 6.6. Steinbery A. An innovatiori package for financial sector reforms // Joural of Banking and finance. 2001. 6.7. Tanzi V. Taxation in an Integrationg World. – Washington.: The Brooklngs Institut, 1995. – S. 134; G‘armer P., Lyal R. EC Tax Law. – Oxford.: Clarendon Press, 1994. – r. 297. 6.8. Tax Policy. Handbook, Edited by Parhasarthi Shome, IMG‘, 1995. Washington D.C. 6.9. http://www. cer. uz. 6.10. http://www. review. uz. 6.11. http://www. federalreserve. gov. 6.12. http: //www. imf. org. 6.13. http: //www. nalog. uz. 6.14. http: //www. mf. uz. 6.15. http: //www. tfi.uz. 6.16. http: //www. gov. uz. 6.17.http://www. expert. ru. 368 I L O V A L A R 1-ilova Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobi Ko‘rsatkichlar Satr
kodi Summa
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i to‘lan- gunga qadar foyda (zarar) («Moliyaviy natijalar to‘g‘- risida hisobot»— 2-sonli shaklning 240-satri) Soliq to‘lovchi tomonidan boshqa shaxslardan tekin- ga olingan mol-mulk(*) Chegirilmaydigan xarajatlar (soliq solinadigan bazaga kiritiladigan xarajatlar) (Yuridik shaxslardan olinadi- gan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilovasining 010-satri) Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegiril- maydigan, biroq kelgusi hisobot (soliq) davrlarning soliq solinadigan bazasidan chiqarib tashlanadigan xarajatlar (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soli- g‘i hisob-kitobiga 2-son ilovasining 010-satri) Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 3- son ilovasining 010-satri) Hisobot (soliq) davrining soliq solinadigan bazasiga kiritiladigan xarajatlar (030-satr + 040-satr – 050- satr) Olingan (olinishi lozim bo‘lgan) dividendlar Olingan (olinishi lozim bo‘lgan) foizlar Soliq solinadigan foyda (010-satr + 020-satr + 060- satr – 070-satr – 080-satr) Imtiyozlar — jami (1001-satr + 1002-satr) shu jumladan: soliq solishdan ozod qilinadigan foyda (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 4-son ilova 060-satrining 3-ustuni) soliq solinadigan foydani kamaytirish (Yuridik shaxs- lardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilovasining 010-satri) Soliq solinadigan baza – jami (090-satr – 100-satr) 010 020
030 040
050 060
070 080
090 100
1001 1002
110 369 shu jumladan hisoblangan: plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmidan olingan foydadan (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 9-son ilovasining 030-satri x 110-satr) 1101-satrda keltirilgan summa chegirilgan holda foy- dadan (110-satr – 1101-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bel- gilangan stavkasi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining tu- zatilgan stavkasi eksport qiluvchi korxonalar uchun, eksport ulushiga qarab, % da (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 10-son ilovasining 060-satri) xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari uchun plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan xiz- matlar hajmidan olingan foydadan, % da [1301-satr – (1301-satr x 10%)] Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summa- si – jami (150-satr + 160-satr) shu jumladan hisoblangan 1101 satrda ko‘rsatilgan foydadan (1101-satr x 1302-satr) 1102 satrda ko‘rsatilgan foydadan (1102-satr x 1301-satr) Nogironlar mehnatidan foydalanayotgan korxonalar uchun foyda solig‘ining tuzatish kiritilgan summasi (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 11-son ilovasining 070-satri) Budjetga to‘lanadigan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi (140-satr – 170-satr) Oldingi hisobot davri uchun hisoblangan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi Izoh: Kredit tashkilotlari 010-satrni foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotga muvofiq aniqlaydilar. (*) Soliq to‘lovchi tomonidan boshqa shaxslardan tekinga olgan pul mablag‘lari «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot» — 2-sonli shaklning 240-satrida hisobga olinadi.
1101 1102
120 130
1301 1302
140 150
160 170
180 190
1-ilovaning davomi Ko‘rsatkichlar Satr kodi
Summa 370 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova Chegirilmaydigan xarajatlar (soliq solinadigan bazaga kiritiladigan xarajatlar) Summa Satr
kodi Xarajatlar ro‘yxati Chegirilmaydigan xarajatlar – jami (020–280-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normala- ridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umu- miy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi xo‘jaliklar tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar) xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan nor- malardan ortiqcha xarajatlar nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun aj- ratmalar umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu korxonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmat- lar ko‘rsatish qiymatini to‘lash yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmat- lar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining xodimlari uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish qiymati, ularga bepul beriladigan uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summalari) xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta’tillarga to‘langan haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan normalardan ortiqcha kompensatsiyalar, bundan noqulay va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek, og‘ir va noqulay tabiiy iqlim sharoitlari- da ishlaganlik uchun ayrim tarmoqlarning xodimla- 010 020
030 040
050 060
070 080
090 100
110 371 riga qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan qo‘shim- cha ta’tillar uchun to‘langan haq mustasno xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar, ekskursiyalar va sayohatlar uchun, sport seksiyalari, to‘garaklari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy- tomosha, jismoniy tarbiya va sport tadbirlariga bori- shi uchun, obunaga hamda xodimlarning shaxsiy foydalanishi uchun tovarlarga qilingan xarajatlarning o‘rnini qoplash yoki to‘lash va boshqa shunga o‘x- shash to‘lovlar pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan meh- nat faxriylariga biryo‘la to‘lanadigan nafaqalar xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga bosh- qacha tarzda shikast yetkazilishi yoxud xodim oila a’zosining vafoti munosabati bilan beriladigan yoki xodimning vafoti munosabati bilan oila a’zolariga beriladigan moddiy yordam bundan mustasno) ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish haqigacha to‘lanadigan to‘lovlar ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy davlat hokimiyati organlariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga badallar kiritish ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbir- lariga xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va boshqa turdagi ishlar) bajarishga sarflangan xarajatlar atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joy- lashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan nor- malardan ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya to‘lovlari 120 130
140 150
160 170
180 190
Summa Satr
kodi Xarajatlar ro‘yxati 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova
372 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazar- da tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati o‘tgan hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar) bo‘yicha foizlar loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchi- liklarni, shuningdek, obyekt yonidagi omborga tashib keltirilguniga qadar yuz bergan buzilishlar va defor- matsiyalarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar, kor- roziyaga qarshi muhofazadagi nuqsonlar tufayli taftish o‘tkazish (asbob-uskunalarni qismlarga ajra- tish) xarajatlari, ushbu xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki zararlar uchun javobgar bo‘lgan mahsulot yetkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga o‘rnini qoplash mum- kin bo‘lmagan miqdordagi boshqa shunga o‘xshash xarajatlar bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliya- tidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘bat- lantirish hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar sud chiqimlari aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning o‘rnini qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan za- rarlar
soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol- mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balans- dan chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanadi- gan) zararlar, quyidagi zararlar bundan mustasno: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekis- ton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida mol-mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan zararlar, telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor- qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul topshirishdan hamda ulardan bepul foydalanish va ularga xizmat ko‘rsatishdan ko‘rilgan zararlar; uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni rea- lizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatla- rini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jari- malar, penya hamda boshqa turdagi sanksiyalar 200
210 220
230 240
250 260
Summa Satr
kodi Xarajatlar ro‘yxati 373 davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruvchi kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini hamda ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek, kom- paniyalarning boshqa professional boshqaruvchilariga mukofotlar to‘lashga doir xarajatlar O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga asosan chegirilmaydigan xarajatlarga tegishli boshqa xarajat- lar – jami (2801—28... satrlar yig‘indisi) shu jumladan: 270
280 2801
2802 2803
2804 28...
1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova Summa
Satr kodi
Xarajatlar ro‘yxati Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 2-son ilova Summa
Satr kodi
Xarajatlar ro‘yxati Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirilmaydigan, biroq keyingi hisobot davrlarining soliq solinadigan bazasidan chiqarib tashlanadigan xarajatlar (9440-hisobvaraqda hisobga olingan xarajatlar) Ushbu davrida soliq solinadigan bazadan chiqarib tashlanmaydigan, biroq kelgusi hisobot davrlarining soliq solinadigan bazasidan chiqarib tashlanadigan xarajatlar – jami (020—060-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: yangi ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni, shu- ningdek, seriyali va ommaviy ishlab chiqariladigan yangi mahsulot turlarini hamda texnologik jarayon- larni o‘zlashtirish xarajatlari barcha turdagi asbob-uskunalar va texnik qurilma- larni, ularning o‘rnatilish sifatini tekshirib ko‘rish maqsadida kompleks sinab ko‘rish (ishlab turgan holatida) xarajatlari 010
020 030
374 Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 3-son ilova Summa Satr
kodi Xarajatlar ro‘yxati Summa Satr
kodi Xarajatlar ro‘yxati ishchi kuchlari qabul qilish va yangi ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq xarajatlar asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning jadal- lashtirilgan usulda hisoblangan amortizatsiya sum- masi bilan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi- ning 144-moddasiga muvofiq belgilangan normalar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o‘rta- sidagi farq shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil etish uchun qilingan xarajatlar 040
050 060
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar (012-balansdan tashqari hisobvaraq ma’lumotlari bo‘yicha) Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar — jami (020 — 060-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: yangi ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni, shu- ningdek, seriyali va ommaviy ishlab chiqariladigan yangi mahsulot turlarini hamda texnologik jarayon- larni o‘zlashtirish xarajatlari barcha turdagi asbob-uskunalar va texnik quril- malarni, ularning o‘rnatilish sifatini tekshirib ko‘rish maqsadida kompleks sinab ko‘rish (ishlab turgan holatida) xarajatlari ishchi kuchlari qabul qilish va yangi ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq xarajatlar asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning jadallash- tirilgan usulda hisoblangan amortizatsiya summasi bilan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 144- moddasiga muvofiq belgilangan normalar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o‘rtasidagi farq shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil etish uchun qilingan xarajatlar 010
020 030
040 050
060 1-ilovaning davomi 375 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 4-son ilova Summa
Satr kodi
Salmo- g‘i, %
Imtiyozlar ro‘yxati Soliq solishdan ozod qilinadigan foyda 1 2
4 Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realiza- tsiya qilishdan olingan sof tushum («Mo- liyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» — 2- sonli shaklning 010-satri) shu jumladan, tushumlar: protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun inventarlar ishlab chiqarishdan, shu- ningdek, nogironlarga ortopedik protezlash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va inventarlarni ta’mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatishdan shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tash- qari) yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xiz- matlar ko‘rsatishdan tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mir- lash hamda qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan Soliq solinadigan foyda (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soli- g‘i hisob-kitobining 090-satri) Soliq solishdan ozod etilgan foyda – jami (070 — 110-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun inventarlar ishlab chiqarishdan, shuningdek, nogironlarga ortopedik protez- lash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va inventarlarni ta’mirlash ham- da ularga xizmat ko‘rsatishdan (050-satr x 020-satrning 4-ustuni) shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari) yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishdan (050-satr x 030-satrning 4-ustuni) 010 100 020 030
040 050
X 060
X 070
X 080
X 376 tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mir- lash hamda qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan (050-satr x 040-satrning 4-ustuni) investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarini sotib olishga yo‘nal- tiriladigan foydasi Xalq banki tomonidan fuqarolarning shax- siy jamg‘arib boriladigan pensiya hisob- varaqlaridagi mablag‘lardan foydalanishdan olingan foydasi 0090 X
X 110
X Summa
Satr kodi
Salmo- g‘i, %
Imtiyozlar ro‘yxati 1 2 3 4 Summa Satr kodi
Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan xarajatlar ro‘yxati Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova Izoh: 4-ustunning 020, 030 va 040-satrlarida ko‘rsatilgan tushumning salmog‘i 3-ustunning 020, 030 va 040-satrlarining 3-ustunning 010-satriga nisbati sifatida aniqlanadi. Soliq solinadigan foydani kamaytirish Soliq solinadigan foydani kamaytirish – jami (020-satr + 030-satr + 040-satr + 050-satr) O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq soliq solinadigan foydani kamaytirish – jami (0201—0205-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘ar- malari, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muassasalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga beriladigan badallar sum- masiga, biroq soliq solinadigan foydaning 1% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda (haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining 090-satrida keltirilgan sum- maning 1% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda) 010
020 0201
1-ilovaning davomi 377 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar va maktabgacha tarbiya ta’lim muassasalari qurilishi- ga yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan foydaning 30% dan ko‘p bo‘lmagan miq- dorda (haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining 090-satrida keltirilgan summaning 30% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda) asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida ken- gaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladi- gan binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga, shuningdek, ushbu maqsadlar uchun olingan kredit- larni uzishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani chegirib tashlagan holda, biroq soliq solinadigan foy- daning 30% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda (haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq Yuridik shaxs- lardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining 090- satrida keltirilgan summaning 30% dan ko‘p bo‘lma- gan miqdorda) yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida uy-joy olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, biroq soliq solinadigan bazaning 10% dan oshmagan miqdorda (haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining 090-satrida keltirilgan sum- maning 10% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda) diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyush- malari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari) xayriya jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxo- nalar foydasidan shu birlashmalar va jamg‘armalari- ning ustavda belgilangan faoliyatini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan ajratmalari summasiga normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq soliq solinadi- gan foydani kamaytirish – jami (0301 — 03...-satrlar yig‘indisi) shu jumladan: mahalliylashtirish loyihalari bo‘yicha ishlab chiqaril- gan mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foyda 0202 0203
0204 0205
030 0301
Summa Satr
kodi Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan xarajatlar ro‘yxati 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova
378 Summa
Satr kodi
Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan xarajatlar ro‘yxati 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova 0302 0303
0304 03...
040 050
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 22-iyundagi PQ-386-son qarorining 2-bandi) (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 6-son ilovasining 090-satri) Soliq solinadigan foydaning investitsiyalarga yo‘nal- tiriladigan mablag‘lar summasiga kamaytirilishi (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobi 7-ilovasining 060-satri) Soliq solinadigan foydaning zarar yoki zararning bir qismi summasiga kamaytirilishi (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 8-son ilovasining 080-satri) Izoh: 0302-satr va keyingi satrlar soliq to‘lovchilar tomonidan normativ-huquqiy hujjatning tegishli bandlari, sanasi, raqami va nomini ko‘rsatgan holda to‘ldiriladi. 379 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 6-son ilova Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foyda hisob-kitobi Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish- dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli shaklning 010-satri) shu jumladan, mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi- lishdan olingan tushumning tovarlarni (ishlarni, xiz- matlarni) realizatsiya qilishdan olingan sof tushum- dagi salmog‘i, % da (020-satr / 010-satr x 100) Realizatsiya qilingan mahalliylashtirilayotgan mahsu- lotning ishlab chiqarish tannarxi Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi- lishdan olingan yalpi moliyaviy natija (020-satr – 040-satr) Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi- lish xarajatlari [(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli shaklning 050-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot- gan mahsulotning salmog‘i)] Ma’muriy xarajatlar [(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli shaklning 060-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot- gan mahsulotning salmog‘i)] Boshqa operatsion xarajatlar [(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli shaklning 070-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot- gan mahsulotning salmog‘i)] Mahalliylashtirilayotgan mahsulot realizatsiya qilish- dan olingan foyda (050-satr – 060-satr – 070-satr – 080-satr) 010 020
030 040
050 060
070 080
090 Izoh:
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qilish xarajatlari bo‘yicha alohida-alohida hisob yuritilayotgan taqdirda 060-satrda alohida-alohida hisob yuritish bo‘yicha xarajat summasi ko‘rsatiladi.
380 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 7-son ilova Hisobot (soliq) davri uchun soliq solinadigan foydani kamaytiradigan, investitsiyaga (modernizatsiyalash, o‘z ishlab chiqarishini texnik va texnologik qayta jihozlashga, ushbu maqsadlar uchun berilgan kreditlarni uzishga va lizing obyekti qiymatini qoplashga) yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasi hisob-kitobi Ko‘rsatkich nomi Satr
kodi Hisobot (soliq) davri 1 chorak
9 oylik
yil yarim
yillik O‘tgan soliq davrlarida investit- siya uchun mablag‘larning qop- lanmagan qoldig‘i – jami (0101- satr + 0102-satr + 0103-satr) shu jumladan: __________ yil uchun __________ yil uchun __________ yil uchun Tegishli hisobot (soliq) davrida hisoblangan amortizatsiya sum- masi
Mablag‘larning investitsiyalarga sarflanishi — jami (0301-satr + 0302-satr) shu jumladan: modernizatsiyalashga ishlab chiqarishni texnik va tex- nologik qayta jihozlashga — ja- mi (03021-satr + 03022-satr + 03023-satr) ulardan:
xarid qilingan yangi texnologik jihoz (ishlab chiqarishga joriy soliq davrida joriy etilgan) investitsiya uchun olingan kre- ditni uzish lizing obyekti qiymatini qoplash Investitsiyalarning hisoblangan amortizatsiya summasidan orti- shi (010-satr + 030-satr – 020- satr)
010 0101
0102 0103
020 030
0301 0302
03021 03022
03023 040
381 Hisoblangan soliq solinadigan foyda [Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining (090-satr – 1001-satr)] – [Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilovaning (020-satr + 030-satr)] Soliq solinadigan bazaning in- vestitsiyalar summasiga kamay- tirilishi (040-satr, biroq 050- satrdan yuqori emas) Hisobot soliq davrida investit- siyalar uchun mablag‘larning qoplanmagan qoldig‘i (040-satr – 060-satr) 050 060
070 Ko‘rsatkich nomi Satr kodi
Hisobot (soliq) davri 1 chorak 9 oylik
yil yarim
yillik 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 7-son ilova X X X Izoh: 010-satrda o‘tgan soliq davrida mablag‘larning qoplanmagan qoldig‘i ko‘rsatiladi. Mazkur qoldiq soliq davri davomida o‘zgartirishsiz ko‘rsati- ladi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 8-son ilova Hisobot (soliq) davridagi soliq solinadigan foydani kamaytiradigan o‘tgan yil (o‘tgan yillar) zarari yoki zararning bir qismi summasining hisob-kitobi Summa Satr
kodi Ko‘rsatkichlar 010 020
Soliq solinadigan davrning boshiga o‘tkazilmagan zarar qoldig‘i – jami (020—060 satrlar yig‘indisi) shu jumladan: 2005-yil 1-yanvardan so‘ng olingan zarar (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobining 090-satri): ________________ yil uchun 382 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar ________________ yil uchun ________________ yil uchun ________________ yil uchun ________________ yil uchun Hisoblangan soliq solinadigan foyda (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobiga 7-son ilovaning 050-satri – 060-satri) Soliq davrida soliq solinadigan foydani kamaytiradi- gan zarar yoki zararning bir qismi summasi (010-satr, biroq 070-satr x 50% dan oshmagan holda)
Soliq davrining oxiriga o‘tkazilmagan zararning qol- dig‘i jami (010-satr – 080-satr) shu jumladan: ________________ yil uchun ________________ yil uchun ________________ yil uchun ________________ yil uchun ________________ yil uchun 030
040 050
060 070
080 090
100 110
120 130
140 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 010
020 030
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 9-son ilova Plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan foydaning hisob-kitobi Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish- dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar to‘g‘- risida hisobot» — 2-sonli shaklning 010-satri) shu jumladan, plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘lan- gan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish- dan olingan sof tushumda plastik kartochkalar qo‘l- lanilib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar tushumining salmog‘i, % da (020-satr / 010-satr x 100) 1-ilovaning davomi 383 Izoh:
Realizatsiyaning umumiy hajmi deganda faoliyatning barcha turlaridan olingan sof tushum summasi tushuniladi. Bunda eksport ulushi o‘sib bo- ruvchi yakun bilan aniqlanadi. Eksport ulushini hisoblashda o‘zi ishlab chiqargan xomashyo tovarlari – paxta tolasi, ip kalava, paxta linti, xom neft, gaz kondensati, neft mahsu- lotlari, tabiiy gaz, elektr energiyasi, qimmatbaho, rangli va qora metallar, rangli va qora metallar prokati, siniqlari va chiqindilarini realizatsiya qi- lishga doir eksport hajmi hisobga olinmaydi. Yuridik shaxsdan olinadigan foyda solig‘i stavkasiga eksport ulushiga bog‘liq holda tuzatish kiritish savdo-vositachilik korxonalari tomonidan amalga oshirmaydi. Agar soliq to‘lovchi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining belgi- langan stavkasiga eksport ulushiga bog‘liq holda tuzatish kiritmasa, 060- satrda 050-satrda belgilangan stavka ko‘rsatiladi. Summa Satr
kodi Ko‘rsatkichlar 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisobotiga 10-son ilova Eksport ulushiga qarab foyda solig‘i stavkasiga tuzatish kiritish Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish- dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar to‘g‘- risida hisobot» — 2-sonli shaklning 010-satri) shu jumladan: o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz- matlarning) EAVga eksportidan, shu jumladan: o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz- matlarning) EAVga eksportidan (mazkur ilova izohi- da ko‘rsatilgan xomashyo tovarlar hisobga olinmay- di) o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz- matlarning) EAVga eksportidan tushumining tovar- larni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan sof tushumdagi ulushi, % da (030-satr / 010-satr x 100) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bel- gilangan stavkasi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining tu- zatish kiritilgan stavkasi 010 020
030 040
050 060
384 010
020 030
040 3% 050 060 070
Summa Satr
kodi Ko‘rsatkichlar 1-ilovaning davomi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisobotiga 11-son ilova Nogironlar mehnatidan foydalanadigan korxonalar uchun foyda solig‘ining tuzatish kiritilgan summasi Xodimlarning umumiy soni shu jumladan, nogironlar Xodimlarning umumiy sonida nogironlarning ulushi, % da
Ishga joylashtirilgan nogironlarning belgilangan me’yori, % da Belgilangan me’yordan ortishi, % da (030-satr – 040-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob- kitobining 140-satri) Nogironlar mehnatidan foydalanadigan korxonalar uchun foyda solig‘iga tuzatish kiritilgan summasi (060-satr x 050-satr) Summa (so‘m)
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar Soliq agentlari tomonidan dividendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlardan to‘lov manbaida ushlab qolinadigan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobi I. Dividend ko‘rinishidagi daromadlar Hisobot (soliq) davrida aksiyadorlarga (ishtirokchi- larga) hisoblangan dividendlar — jami Hisobot (soliq) davrida aksiyadorlarga (ishtirokchi- larga) to‘langan dividendlar jami – soliq solinadigan baza (0201-satr + 0202-satr) shu jumladan: O‘zbekiston Respublikasi norezidentlariga to‘langan dividendlar O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga to‘langan dividendlar Soliq solinadigan bazani kamaytirish — jami (0301-satr + 0302-satr + 0303-satr) 010
020 0201
0202 030
385 1-ilovaning davomi shu jumladan: ular olingan yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yo‘naltirilgan investitsiya fondlariga ularning investitsiya portfelida turgan xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari uchun to‘langan boshqa imtiyozlar – jami (03031—030... — satrlar yig‘indisi) shu jumladan: Kamaytirishlarni hisobga olgan holda soliq solinadi- gan baza (020-satr — 030-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi, % da Budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan yuridik shaxslardan olinadigan soliq summasi (040-satr x 050-satr) II. Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar Hisobot (soliq) davrida hisoblangan foizlar —jami Hisobot (soliq) davrida to‘langan foizlar jami – soliq solinadigan baza (0801-satr + 0802-satr) shu jumladan: O‘zbekiston Respublikasi norezidentlariga to‘langan foizlar
O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga to‘langan foizlar
Soliq solinadigan bazani kamaytirish — jami (0901-satr + 0902-satr + 0903-satr) davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Pen- siya jamg‘armasining vaqtinchalik bo‘sh mablag‘lari- ni moliya bozorlarida joylashtirish boshqa imtiyozlar – jami (09031-090... satrlar yig‘indisi) 0301
0302 0303
03031 03032
030... 040
050 060
070 080
0801 0802
090 0901
0902 0903
Summa (so‘m)
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 10%
13—4777 386 Shu jumladan: Kamaytirishlarni hisobga olgan holda soliq solinadi- gan baza (080-satr – 090-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi, % da
Budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi (100-satr x 110-satr) 1-ilovaning oxiri Summa (so‘m)
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 10%
09031 09032
090... 100
110 120
* STIR O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari bo‘yicha ko‘rsatiladi. Jami daromad summasi va to‘lov manbaidan ushlab qolingan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining umumiy summasi to‘g‘risida ma’lumotnoma T/r Yuridik shaxsning (daromad oluvchi- ning) nomi STIR* Hisoblangan sana To‘lov sanasi Daromad turi Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi To‘langan daromad summasi Ushlab qolingan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi Imtiyozlar summasi (mavjud bo‘lgan taqdirda) Imtiyozlarni qo‘l- lash uchun asos 1 2
4 5 6 7 8 9 10 11 12 ... Jami
yuridik shaxslar
bo‘yicha X X X 387 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 2-ilova
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlarni hisoblash uchun MA’LUMOTNOMA Izoh: Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitoblari o‘sib boruvchi yakun bilan tuzilishini hisobga olib, tuzatish koeffitsientini hisoblab chiqarish uchun ma’lumotlar hisob-kitob bo‘yicha 1-chorak, 2- chorak (1-yarim yillik ayiruv 1-chorak) va hokazo uchun aniqlanadi. Hisobot davrida yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lagunga qadar taxmin qilinayotgan foyda summasi
Taxmin qilinayotgan foydaning tuzatish koeffitsienti (110-satrning oldingi chorakda foyda solig‘i hisob- kitobining 010-satriga nisbati x100), % da Hisobot davridagi taxmin qilinayotgan soliq solish bazasi (010-satr x 020-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i uchun belgilangan stavka, % Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi (030-satr x 040-satr) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlar summasi (050-satr / 3) 010 020
030 040
050 060
388 Ko‘rsatkichlar 3-ilova Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi Jami Satr
kodi Shu jumladan, yagona soliq to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida ma’lumotda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bo‘yicha (01-varaq) asosiy fao-
liyat turi-1
2 3 4 5 6 Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan sof tushum
Faoliyat turlari bo‘yicha tushumning tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan jami tushumdagi salmog‘i, %da
Boshqa daromadlar (Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi 1-ilovasi- ning 010-satri) Soliqqa tortiladigan yalpi tushum (010-satr + 030-satr) Imtiyozlar — jami (0501-sao + 0502-satr) shu jumladan: soliq solish obyekti sifatida qaralmaydigan daromadlar (Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi 2-ilovasi- ning 010-satri) soliq solinadigan yalpi tushumni kamaytirish (Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi 3-ilovasi- ning 010-satri) Soliqqa solinadigan baza – jami (040-satr – 050-satr) 010 020
100 030
X X X X X 040 050 0501
X X X X X 0502 060 389 Ko‘rsatkichlar Jami Satr
kodi Shu jumladan, yagona soliq to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida ma’lumotda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bo‘yicha (01-varaq) asosiy fao-
liyat turi-1
2 3 4 5 6 shu jumladan, hisoblan- gan: plastik kartochkalar qo‘llanib ko‘rsatilgan xizmatlar hajmidan olingan tushumdan (Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi 5-ilovasi- ning 030-satri x 060- satr) 0601-satr bo‘yicha olin- gan tushum chegirilgan holdagi tushumdan (060-satr – 0601-satr) Yagona soliq to‘lovining belgilangan stavkasi Yagona soliq to‘lovining tuzatilgan stavkasi: eksport qiluvchi kor- xonalar uchun eksport ulushiga nisbatan,%da (Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi 6-ilovasi- ning 060-satri) xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari uchun plas- tik kartochkalar qo‘llanib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmidan olingan tushumga nisbatan, %da [0801-satr – (0801-satr x 10%)]
Yagona soliq to‘lovi summasi – jami (0901- satr + 0902-satr) 0601
0602 3-ilovaning davomi 070 X
X 0801
X 0802
X 090
390 Ko‘rsatkichlar Jami Satr
kodi Shu jumladan, yagona soliq to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida ma’lumotda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bo‘yicha (01-varaq) asosiy fao-
liyat turi-1
2 3 4 5 6 3-ilovaning davomi shu jumladan, hisoblan- gan:
0601-satrda ko‘rsatilgan tushumdan (0601-satr x 0802-satr) 0602-satrda ko‘rsatilgan tushumdan (0602-satr x 0801-satr) Budjetga to‘lanadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi (Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobining 030-satri) Yagona soliq to‘lovi summasini kamaytiradi- gan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi (100-satr, biroq 090-satr x 50 foizdan ko‘p emas) Hisob-kitob bo‘yicha hisoblangan yagona soliq to‘lovi summasi (090-satr – 110-satr) O‘zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy harakatini rivojlantirish jamg‘armasiga chegiril- gan holdagi yagona soliq to‘lovi summasi [120-satr – (120-satr x 5%)] Avvalgi davr uchun hisob-kitob bo‘yicha yagona soliq to‘lovining hisoblangan summasi (130-satr) 0901 0902
100 X X X X X X 110
X X X X X X 120 X X X X X X 130
X X X X X X 140 X X X X X X 391 Umumbelgilangan soliqlar bo‘yicha qayta hisob-kitob qilishdagi qo‘shimcha to‘lanadigan yagona soliq to‘lovi O‘zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy harakatini rivojlantirish jamg‘armasiga o‘tkazi- ladigan yagona soliq to‘lovi summasi [(120-satr – (140-satr / 95%)) x 5%] Ko‘rsatkichlar Jami
Satr kodi
Shu jumladan, yagona soliq to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida ma’lumotda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bo‘yicha (01-varaq) asosiy
fao- liyat
turi-1 2 3 4 5 6 3-ilovaning oxiri 150
X X X X X X 160 X X X X X X Izoh:
1. 070-satr amalga oshirilayotgan faoliyat turiga qarab yagona soliq to‘lovi stavkasi ko‘rsatiladi. 2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmagan yuridik shaxslar 100 va 110-satrlarga «0» qo‘yadi. 3. 130 va 160-satrlar O‘zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy haraka- tini rivojlantirish jamg‘armasi mahalliy bo‘limlari bilan o‘zaro qo‘llab-quv- vatlash to‘g‘risida shartnomalar tuzgan soliq to‘lovchilar (savdo va umu- miy ovqatlanish korxonalari, xususiy amaliyot bilan shug‘ullanuvchi nota- riuslar, lotereyalar tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish doirasidagi yuridik shaxslar bundan mustasno) tomonidan to‘ldiriladi. 392 Ko‘rsatkichlar Jami Satr
kodi Shu jumladan, yagona soliq to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida ma’lumotda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bo‘yicha (01-varaq) asosiy fao-
liyat turi-1
2 3 4 5 6 4-ilova Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan sof tushumda plastik kartochkalar qo‘llanib ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan tushum salmog‘i hisob-kitobi Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan sof tushum
(Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining 010- satri) shu jumladan: plastik kartochkalar qo‘llanib ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan tushum
Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan sof tushumda plastik kartochkalar qo‘llanib ko‘rsatilgan xizmatlar- dan olingan tushum salmog‘i, %da (010-satr x 100 / 020- satr ) 010
020 030
Izoh: Mazkur ilova plastik kartochkalar qo‘llanib xizmatlar ko‘rsatgan savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, xizmat ko‘rsatish sohasi kor- xonalari tomonidan to‘ldiriladi.
393 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 5-ilova
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobi 1 2 3 Hisobot davrida hisobga olinadigan qo‘shilgan qiy- mat solig‘i (QQS) summasi (2-ilovaning 050-satri) Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya qilingan tovarlar bo‘yicha tushum joriy soliq davrida kelib tushishi munosabati bilan hisobga olinadigan QQS summasi (3-ilovaning 050-satri) Hisobga olinadigan jami QQS summasi (010-satr + 020-satr) Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti bo‘yicha QQS summasi (4-ilovaning 010-satr 4-ustun)
Budjetga to‘lanadigan (kamaytiriladigan) QQS sum- masi (040-satr – 030-satr) 010 020
030 040
050 394 010
X X 020 030 040
Qiymat Satr
kodi QQS
summasi Ko‘rsatkichlar 1 2
4 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 1-ilova Hisobga olinadigan QQS hisob-kitobi uchun foydalaniladigan olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS summasi QQS summasi hisobga olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) (7-ilo- vaning 5 va 6-ustunlari yakuniy summalari) Hisobga olinadigan QQS summasiga tuza- tish kiritish: umumbelgilangan soliqlarni to‘lashga, shu jumladan, yagona soliq to‘lovchisi tomoni- dan qo‘shilgan qiymat solig‘ini ixtiyoriy ra- vishda to‘lashga o‘tilganda, shuningdek, imtiyoz bekor qilinganda QQS to‘lash bo‘yicha majburiyat yuzaga kelganda tovar- larning (ishlarning, xizmatlarning) qoldiq- lari bo‘yicha soliq solishning soddalashtirilgan tartibiga (qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lamaydiganlar toifasiga) o‘tganda, shu jumladan, imtiyoz- lar tatbiq etilganda, tovar (ishlar, xizmatlar) qoldiqlari bo‘yicha Hisobga olinadigan QQS summasi hisob- kitobi uchun foydalaniladigan olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS summasi (010-satr + 020-satr – 030-satr) 395 Realiza-
tsiya bo‘yicha
oborot summasi
Satr kodi
Har bir oborot-
ning realiza-
tsiya bo‘yicha
jami oborot-
dagi salmog‘i
* QQS
Ko‘rsatkichlar 010 100% X X
X 0102
X 00103
X X X 01031 X X 01032 X 01033 X X 01034 X X 0104 X 020
X X 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 2-ilova Hisobga olinadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi hisob-kitobi 1 2 3 4 5 Tovar (ish, xizmat)larni realiza- tsiya qilishdan sof tushum, jami (Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot — 2-sonli shaklning 010- satri) shu jumladan: 20 foizli stavka qo‘llaniladigan 0 foizli stavka qo‘llaniladigan (tovarlar eksportidan tashqari) 0 foizli stavka qo‘llaniladigan tovarlar eksporti: chet el valutasida jo‘natish kuniga O‘zR Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs bo‘yicha milliy valutadagi ekviva- lentda
valuta tushumi kelib tushishi (chet el valutasida) kelib tushgan chet el valutasining salmog‘i
(01033-satr / 01031-satr x 100) soliq solinmaydigan tushum Hisobga olinadigan QQS summasi hisob-kitobi uchun foydalaniladi- gan olingan tovarlar (ishlar, xiz- matlar) bo‘yicha QQS summasi (1-ilovaning 040-satri)
396 Olingan va realizatsiya bo‘yicha oborotlar uchun ishlatiladigan to- varlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS summasi (alohida-alohida yuritiladigan hisob bo‘yicha) ( 0 3 0 1 - s a t r + 0 3 0 2 - s a t r + 0 3 0 3 - satr+0304-satr) shu jumladan: 20 foizli stavka qo‘llaniladigan oborotlar uchun 0 foizli stavka qo‘llaniladigan (tovarlar eksportidan tashqari) oborotlar uchun 0 foizli stavka qo‘llaniladigan tovarlarning chet el valutasidagi eksporti uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i solin- maydigan oborot uchun Olingan va realizatsiya bo‘yicha oborotlar uchun ishlatiladigan to- varlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS summasi (mutanosib usul bo‘yicha) (020-satr – 030-satr) shu jumladan: 20 foizli stavka qo‘llaniladigan oborotlar uchun (040-satr x 0101-satr) 0 foizli stavka qo‘llaniladigan (tovarlar eksportidan tashqari) oborotlar uchun (040-satr x 0102-satr) 030 X
X X 0301 X X 0302 X X 0303 X X 0304 X X 040 X X X X 0401
X X 0402 X X Realiza- tsiya bo‘yicha
oborot summasi
Satr kodi
Har bir oborot-
ning realiza-
tsiya bo‘yicha
jami oborot-
dagi salmog‘i
* QQS
Ko‘rsatkichlar 1 2 3 4 5 5-ilovaning davomi 397 Realiza-
tsiya bo‘yicha
oborot summasi
Satr kodi
Har bir oborotning realizatsiya bo‘yicha jami oborotdagi ulushi QQS
Ko‘rsatkichlar 1 2 3 4 5 5-ilovaning davomi 0 foizli stavka qo‘llaniladigan tovarlarning chet el valutasidagi eksporti uchun (040-satr x 01032-satr) Qo‘shilgan qiymat solig‘i solin- maydigan oborot uchun (040-satr x 0104-satr) Olingan tovarlar (ishlar, xizmat- lar) bo‘yicha hisobga olinadigan QQS summasi (0501-satr + 0502- satr + 05031-satr) shu jumladan, realizatsiya bo‘yicha oborotlar uchun: 20 foizli stavka qo‘llaniladigan oborotlar uchun (0301-satr + 0401-satr) 0 foizli stavka qo‘llaniladigan (to- varlar eksportidan tashqari) obo- rotlar uchun (0302-satr + 0402- satr) 0 foizli stavka qo‘llaniladigan tovarlarning chet el valutasidagi eksporti uchun (0303-satr + 0403-satr) shu jumladan, valuta tushumi kelib tushganlari bo‘yicha (0503-satr x 01034-satrning 3-ustuni / 100) Valuta tushumining to‘liq kelib tushmaganligi munosabati bilan hisobga olinmaydigan QQS sum- masi (0503-satr – 05031-satr) Hisobga olinmaydigan QQS sum- masi (020-satr – 050-satr = 0304- satr + 0404-satr + 05032-satr) 0403 X
0404 X X 050 X X X X 0501 X X 0502 X X 0503 X X 05031 X X 05032 X X 060 * Izoh: 0101, 0102, 01032, 0104-satrlarning 3-ustunlari qiymatlari ushbu satrlarning 4-ustunlarining 010-satr 4-ustuniga nisbati orqali aniqlanadi. 398 * Izoh:
Joriy soliq davrida valuta tushumi to‘liq kelib tushmagan eksport mahsu- lotlarini realizatsiya qilish bo‘yicha oborotlar uchun hisobga olinishi lozim bo‘lgan QQS summasi budjetga bo‘nak to‘lovlari hisobining alohida hisob- varag‘i – 4400 da yig‘ib boriladi va valuta tushumining tushib borishi bilan hisobga olinib boriladi. 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 3-ilova Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya qilingan tovarlar bo‘yicha tushum joriy soliq davrida kelib tushishi munosabati bilan hisobga olinadigan QQS hisob-kitobi Qiymat Satr
kodi QQS
summasi Ko‘rsatkichlar 1 2
4 Avvalgi soliq davrida nol stavka qo‘llaniladi- gan tovarlar eksportining to‘lov (chet el valutasida) kelib tushmagan qismi Avvalgi soliq davrida eksport jo‘natmalari uchun joriy soliq davrida haqiqatda kelib tushgan to‘lov hajmi Avvalgi soliq davrida eksport jo‘natmalari uchun joriy soliq davrida haqiqatda kelib tushgan to‘lov hajmining salmog‘i (020-satr / 010-satr x 100) Avvalgi soliq davrida valuta tushumi to‘liq kelib tushmaganligi sababli hisobga olinma- gan QQS summasi Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya qilingan tovarlar bo‘yicha tushum joriy soliq davrida kelib tushishi munosabati bilan hisobga olinadigan QQS summasi (030-satr x 040-satr / 100)* 010
X 020
X 030
X 040
X 050
X 399 010
0101 01011
Õ 01012
Õ 01013
0102 0103
0104 0105
Jo‘nat- malar
qiymati Satr
kodi QQS
summasi Ko‘rsatkichlar 1 2
4 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 4-ilova Tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilish oborotlari Tovarlar, ishlar, xizmatlar realizatsiya qilish oborotlari, jami (0101—0107-satrlar yig‘indisi) ulardan Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilish- dan sof tushum (Moliyaviy natijalar to‘g‘ri- sidagi hisobot — 2-sonli shaklning 010- satri) shu jumladan: QQSdan ozod qilinadiganlari (5-ilovaning 010-satri) nol darajali stavka bo‘yicha soliq solinadi- ganlari (6-ilovaning 010-satri) boshqa soliq solinadigan realizatsiya (0101-satr – 01011-satr – 01012-satr) tannarxidan past narxda realizatsiya qilin- gan tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi va realizatsiya qilish narxi o‘rta- sidagi ijobiy farq tovarlarni import qilishda QQS to‘lash maqsadida bojxona organlari tomonidan aniqlangan narx va import qilingan tovar- larning QQS kiritilmagan holda realizatsiya qilish narxi o‘rtasidagi ijobiy farq summasi asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tugal- lanmagan qurilish obyektlari realizatsiyasi (realizatsiya qilish narxi bilan ularning qoldiq qiymati o‘rtasidagi QQS summasini ham o‘z ichiga oladigan ijobiy farq) mol-mulkni moliya ijarasiga, shu jumladan, lizingga topshirish (chiqib ketayotgan aktivlarning qiymati bilan ularning QQS summasini o‘z ichiga oladigan qoldiq qiy- mati o‘rtasidagi musbat farq)
400 mol-mulkni operativ ijaraga berish Realizatsiya bo‘yicha 0101, 0104-0106-satr- larda ko‘zda tutilmagan boshqa oborotlar 0106 0107
01071 01072
01073 01074
Jo‘nat- malar
qiymati Satr
kodi QQS
summasi Ko‘rsatkichlar 1 2
4 5-ilovaning davomi Izoh: 0103-satr import qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha savdo faoliyatini yuri- tuvchi import bilan shug‘ullanuvchi korxonalar tomonidan amalga oshiri- ladi.
Qiymatiga QQS summasini ham o‘z ichiga oladigan tovarlar (ishlar, xiz- matlar) realizatsiyasi bo‘yicha oborotlar bo‘yicha QQS summasi (oborot x 20 / 120) formulasi orqali aniqlanadi.
401 Izoh:
Qo‘shimcha imtiyozlar (030 va keyingi satrlar) normativ-huquqiy hujjat- ning bandi, sanasi, raqami va nomini ko‘rsatgan holda to‘ldiriladi. Imtiyozni qo‘llash
muddati Soliq
solinadigan baza
Satr kodi
Realizatsiya bo‘yicha oborotlar ro‘yxati 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 5-ilova Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadigan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari 1 2 3 4 Soliq solinmaydigan tovar (ish, xiz- mat)larni realizatsiya qilish oborotlari (020-satr + 030-satr) O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodek- sigi muvofiq — jami: shu jumladan: Boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq soliq solinmaydigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi bo‘- yicha oborotlar — jami: shu jumladan: 010 020
0201 0202
0203 0204
0205 0206
0207 0208
030 0301
0302 0303
0304 0305
Õ 402 5-ilovaning davomi Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 6-ilova Nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi hisob-kitobi 1 2
Soliq solina- digan baza Satr kodi
Soliq solinadigan obyektlar 010 020
030 040
050 060
070 0701
0702 0703
Nol darajali stavka bo‘yicha soliq solinadigan tovarlar realizatsiyasi – jami (020+030+040+050+060+070 ...): shu jumladan: tovarlarni chet el valutasida eksportga realiza- tsiya qilish chet el diplomatiya vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarga rasmiy foy- dalanish uchun tovarlar (ishlar, xizmatlar) rea- lizatsiyasi «Bojxona hududida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovarlarni qayta ishlash bo‘yicha bajariladigan ishlar (ko‘rsatiladigan xizmatlar) realizatsiyasi xalqaro yo‘nalishda yuk tashish bo‘yicha xiz- matlar realizatsiyasi suv ta’minoti, kanalizatsiya, issiqlik ta’minoti, gaz ta’minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar, shu jumladan, xususiy uy-joy mulk- dorlari shirkatlari aholi nomidan olayotgan shunday xizmatlar realizatsiyasi QQS bo‘yicha nol darajali stavka qo‘llanilishi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda ko‘zda tutilgan boshqa tovarlar (ishlar, xizmatlar) rea- lizatsiyasi – jami shu jumladan: 403 Jami:
QQS summasi hisobga olini- shi mumkin bo‘lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) qiymati (5- ustun- 7-ustun- 9-ustun- 11- ustun- 13-ustun) Hisobga olinadigan QQS summasi hisob-kitobi uchun foydalaniladigan tovarlar (ish- lar, xizmatlar) bo‘ yicha QQS summasi (6-ustun- 8-us tun- 10-ustun- 12-ustun- 14-ustun) 5-ilovaning oxiri Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 7-ilova Xarid qilingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar (hisobvaraq-faktura o‘rnini bosadigan hujjatlar) rey estri
Qiymat Qiymat
Qiymat Qiymat
QQS summasi
Yetkazib berish
qiymati (QQS-
siz) Hisob
varaq- faktura
sanasi va raqami Yetkazib beruvchi
STIR T/r
Yetkazib beruvchi
nomi QQS
QQS QQS
QQS Bo‘sh vaqtni maz- munli o‘tkazish, ko‘ngilochar tomoshalar tashkil etish maqsadida olinganlari bo‘yicha
Tekinga olinganlari bo‘yicha Qiymati, QQS bilan birga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va tugallanmagan qurilish qiymatiga kiradigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha
Asosiy vositalar, nomoddiy
aktivlar va tugallanmagan qurilish bo‘yicha Ulardan, hisobga olinmaydiganlari, shu jumladan: 1 2
456 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 Õ Õ 404 Qalam
dona 1000
80 80000
20 16000
96000 6-ilova
Hisobvaraq-fakturani to‘ldirilishi (raqamlar shartli) Qo‘shilgan qiymat solig‘i Tovarlar (ish
va xiz- matlar)
nomi Tovar-
ning o‘lchov
birligi (dona,
kg, metr
va hokazo)
Yuklab jo‘na-
tiladi- gan
tovar- larning
miqdori yoki
soni Tovarlar
ning shart-
noma bo‘yicha
qo‘shil- gan
qiymat solig‘isiz narxi (so‘mni)
Tovar- larning
jami yetkazib
berish qiymati
(qo‘shil- gan
qiymat soli-
g‘isiz) 3x4
(so‘m- da)
Jo‘nati- layotgan
tovar- larning
qo‘shil- gan
qiymat solig‘i
bilan hisob-
langan summasi
(so‘mda) qo‘shil-
gan qiymat
solig‘i stavkasi
%(20 yoki
«0») Agar
qo‘shil- gan
qiymat solig‘i-
dan ozod
bo‘lsa chiziq-
cha tortib
qo‘yiladi Jo‘nati-
layotgan tovarlar
bo‘yicha tegishli
stavka- larga
ko‘ra hisob-
langan qo‘shil-
gan qiymat
solig‘i summasi
1 2 3 4 5 6 7 8
405 Summa
Satr kodi
Ko‘rsatkichlar 010
020 030
040 050
060 070
080 090
100 110
120 130
140 150
160 7-ilova
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi Asosiy vositalar, shu bilan birgalikda moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vosita- larning va soliq solinadigan nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati — Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilovaning 070-satri Soliq solinadigan bazaning kamaytirilishi — Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kito- biga 4-ilovaning 010-satri Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblash uchun soliq solinadigan baza (010-satr – 020-satr) Belgilangan soliq stavkasi, % Tuzatilgan stavka, % — Yuridik shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 6-ilovaning 060-satri Soliq summasi (030-satr x 040-catr, yoki 050-satr) Normativ muddatda tugallanmagan qurilish obyek- tining o‘rtacha yillik qiymati – Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova- ning 080-satri Soliq stavkasi, % da Soliq summasi (070-satr x 080-satr) Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan uskuna- ning o‘rtacha yillik qiymati – Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova- ning 090-satri Soliq stavkasi, % da Soliq summasi (100-satr x 110-satr) Budjetga to‘lanadigan yuridik shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq summasi (060-satr + 090- satr + 120-satr) O‘tgan hisobot davri uchun hisob-kitob bo‘yicha hisoblangan yuridik shaxslarning mol-mulkiga soli- nadigan soliq summasi Qo‘shimcha to‘lashga Kamaytirishga 406 7-ilovaning davomi Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova Soliq solinadigan obyektlarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati (o‘rtacha yillik qiymati) hisob-kitobi Oxirgi kun holatiga: Satr
kodi Ko‘rsatkichlar Yanvar fevral
mart 1-chorak uchun (qoldiq) qiymat (3-ust+ 4-ust + 5-ust) / 12 aprel
may iyun
1-yarim yillik uchun o‘rtacha (qoldiq) qiymat (3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust)/12 iyul
avgust sentabr
9 oylik o‘rtacha (qoldiq) qiymat (3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust + 11-ust + 12- ust + 13-ust) / 12 oktabr noyabr dekabr
O‘rtacha yillik (qoldiq) qiymat 3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust + 11-ust + 12-ust + 13-ust + 15- ust + 16-ust + 17-ust) / 12 Asosiy vositalar: Boshlang‘ich (tiklash) qiymati – Buxgalteriya balansining 010-satri Eskirish summasi – Buxgal- teriya balansining 011-satri Qoldiq (balans) qiymati (010-satr – 020-satr) Nomoddiy aktivlar: Boshlang‘ich qiymati — Bux- galteriya balansining 020-satri Amortizatsiya summasi — Bux- galteriya balansining 021-satri 010 X
X X 020 X X X X 030
040 X X X X 050 X X X X 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 407 060
070 080
090 Qoldiq (balans) qiymati (040-satr – 050-satr) Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati — jami (030-satr + 060-satr) Normativ muddatda ishga tu- shirilmagan, qurilishi tugallan- magan obyektning qiymati – Yuridik shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 2-ilova Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan uskunaning qiy- mati – Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 3-ilova Oxirgi kun holatiga: Satr kodi
Ko‘rsatkichlar Yanvar
fevral mart
1-chorak uchun (qoldiq) qiymat (3-ust+ 4-ust + 5-ust) / 12 aprel may
iyun 1-yarim yillik uchun o‘rtacha (qoldiq) qiymat (3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust)/12 iyul avgust
sentabr 9 oylik o‘rtacha (qoldiq) qiymat (3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust + 11-ust + 12- ust + 13-ust) / 12 oktabr
noyabr dekabr
O‘rtacha yillik (qoldiq) qiymat 3-ust + 4-ust + 5-ust + 7-ust + 8-ust + 9-ust + 11-ust + 12-ust + 13-ust + 15- ust + 16-ust + 17-ust) / 12 7-ilovaning davomi 1 2
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
408 Izoh: Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar ro‘yxati Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi bilan birga har bir hisobot davri uchun ortib boruvchi yakun bilan taqdim eti- ladi. 7-ilovaning davomi Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 2-ilova Normativ muddatlarda ishga tushirilmagan, qurilishi tugallanmagan obyektlarning RO‘YXATI Qurilishi tugallanmagan obyektning nomi Obyekt qurilishiga doir loyiha-smeta hujjatlarida belgilangan normativ muddat Obyektni ishga
tushirish muddati
Normativ muddatlarda tugallanmagan qurilish qiymati O‘rnatilmagan asbob-
uskunalar nomi
Asbob- uskunalarning kelib tushgan sanasi
Asbob-uskunalarning loyiha-smeta hujjatlariga asosan o‘rnatilish muddati, yoki O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi bilan belgilangan muddat Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskuna qiymati Izoh: Normativ muddatlarda ishga tushirilmagan qurilishi tugallanmagan obyektlarning ro‘yxati Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi bilan birga har bir hisobot davri uchun ortib boruvchi yakun bilan taqdim etiladi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 3-ilova Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar RO‘YXATI Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|