«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

3.2.  MATERIALLAR  HARAKATINI  HUJJATLARDA
RASMIYLASHTIRISH  VA  MATERIALLARNI  OMBORDA
HISOBGA  OLISH
Materiallar harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida
hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni
ta’minlaydi. Korxona o‘zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib
beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa
yo‘llanma hujjatlar (to‘lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport
yukxatlari) oladi.
Korxonaga kelgan hujjatlar tezkor xodim tomonidan kelgan
materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda

---

53
ro‘yxatga olinadi hamda shartnomada ko‘zda tutilgan talablarga mos
kelishi nazoratdan o‘tkaziladi.
Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan
materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi
ishonchnoma yozib beradi.
Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma – korxona
mol yetkazib beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o‘z
vakiliga beradigan hujjatdir.
Korxona ishonchnomaning ikkita – M-2 va M-2a shaklidan
foydalanadi. M-2 shaklidan foydalanganda berish-olish haqidagi
ma’lumotlar ishonchnoma varaqasining qo‘shimcha qismiga (koresho-
giga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarda qayd
etilishga hojat qolmaydi.
Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan
oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan
ishonchnoma esa maxsus daftarda ro‘yxatdan o‘tkaziladi.
Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan
muhrlangan holda beriladi, so‘ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga
qayd qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo
chekadi.
Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi
kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda
olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risidagi hujjatlarni
buxgalteriyaga topshirishi shart. Foydalanilmagan ishonchnomalar
belgilangan muddati o‘tib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga
topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar bo‘yicha hisobot
bermagan shaxslarga  yangi ishonchnomalar berish man qilinadi.
Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi.
Keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq
bo‘lsa, omborchi M-4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim
operatsiyalari soni kam bo‘lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga
muhr qo‘yishga ruxsat etiladi. Agar kirim qilingan materiallar va
yuborilgan hujjatlar orasida tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish
dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma mol yetkazib beruvchi
yoki boshqa manfaatdor bo‘lmagan korxona vakillari ishtirokida tuziladi.
Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi.
Ombordan sexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-
zabor kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi.
Materiallarning bir marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi

---

54
talabnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi sex,
bo‘lim va  uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi.
Ombordan sexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda
limit-zabor kartalari  qo‘llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning
ishlab chiqarish yoki reja bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu sex
yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum turining
cheklangan oylik me’yori ko‘rsatiladi. Cheklangan me’yor sex yoki
uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu sex yoki uchastkada
materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki
nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa sexga beriladi.
Materiallar berilgandan so‘ng limit kartasining sex nusxasiga imzo
qo‘yadi, sex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi.
Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit
qoldig‘ini hisoblab chiqadi. Limit yetmagan taqdirda limitdan tashqari
materiallar xarajati talabnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tariqa belgilanishi
me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar
qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo‘llanilishi hujjatlar sonini
kamaytiradi va ularni qayta ishlashni yengillashtiradi.
Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchisiga,
bir sexdan ikkinchi sexga berilganida hamda chiqindilar omborga
keltirilganida qabul qilish yukxatlari bilan ramiylashtiriladi.
Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo‘yicha hamda
turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar asosida  berish taqiqlanadi.
Korxona omborida materiallarning but saqlanishini tashkil etish
ularni to‘g‘ri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham
ombor xo‘jaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar qo‘yiladi.
Korxona omborida materiallarni hisobga olishning to‘g‘ri tashkil
qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ro‘yxati (registri)ning
turiga, miqdoriga, foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ularning o‘zaro
solishtirilishiga bog‘liq.
Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak. Chunki xilma-
xil materiallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil
sharoitlarda saqlashni talab qiladi. Omborxona tegishli materiallar
joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar, shkaf va yashiklar bilan jihozlanishi
lozim. Materiallarning har biriga ularning nomi, nomenklatura raqami,
navi, o‘lchami, o‘lchov birligi ko‘rsatilgan yorliq yozilib, saqlash joyiga
yopishtirib qo‘yiladi.
Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda

---

55
saqlanishi lozim. Bu omborlar yong‘inga qarshi qurilmalar bilan jihoz-
langan bo‘lishi shart.
Ochiq havoda saqlanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona
hovlisida maxsus ajratilgan, yog‘ingarchilikdan saqlanadigan bostirmaga
joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh-tarozi, o‘lchov idishlari va
shunga o‘xshash boshqa zarur  moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi
lozim.
Ombor mudiri moddiy mas’ul shaxs hisoblanib, omborxonada
saqlanayotgan hamma materiallar harakati faqat u orqali bajariladi.
Omborchini ishga olish, boshqa lavozimlarga o‘tkazish va xizmat
vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan kelishilgan holda amalga
oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning to‘la shaxsiy
moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi.  Uni ishdan bo‘shatish
saqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizatsiyasi o‘tkazilib, moddiy
boyliklar javobgarligi boshqa shaxsga o‘tkazilgandan keyingina amalga
oshiriladi.
Omborda materiallarning qoldiqlari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot olish
maqsadida ularni alohida turlari, navlari, o‘lchami va nomenklatura
raqamlari bo‘yicha hisobga olish zarur.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda materiallar bo‘yicha tahliliy
hisobni to‘g‘ri yuritish muhim. Shu sababli ular hozirgi paytda uch xil
usul bo‘yicha yuritiladi:
1. Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda.
2. Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda.
3. Tezkor-buxgalterlik (qoldiq) usuli.
Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini
aniqlash muhim. Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha
materiallarni joriy hisobda hisobga olishda ularning haqiqiy qiymatini
bilish juda muhim. Xalqaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini
aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va qoplanadigan transport tariflari,
yuklarning sug‘urta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yig‘imlarining
ma’lum tartibda qoplanishi va uni tomonlar qoplanishini belgilash zarur.
Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlari hisobi yuritiladi.
Buning uchun materiallarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga
M-17 sonli tipik shakldagi varaqlar ochiladi. Ular material harakati bilan
bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan
boshlang‘ich hujjatlar asosida to‘ldiriladi va har bir kirim hamda chiqim
operatsiyalari yozilgandan keyin material qoldig‘i aniqlanadi. Mate-
riallarning ombordagi haqiqiy qoldig‘i me’yordagi qoldiq bilan

---

56
solishtiriladi va o‘rtadagi farqdan ta’minot bo‘limi xodimlari xabardor
qilinadi.
Kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan
boshlang‘ich hujjatlar belgilangan muddatda korxona  buxgalteriyasiga
topshiriladi.
Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa
usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan
iboratki, bunda materiallarning ombordagi hisobi son shaklida,
buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan
hisob materiallarning harakati bo‘yicha omborda rasmiylashtirilgan
boshlang‘ich hujjatlardagi ma’lumotlarga asoslanadi. Omborlarda
rasmiylashtirilayotgan boshlang‘ich hujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘-
riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi
va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varaqalarining «nazorat» bo‘limida imzo
bilan tasdiqlanadi. Hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgal-
teriyada yuritiladigan sintetik hisob ma’lumotlari bilan taqqoslanadi.
Buning uchun esa har bir ombor bo‘yicha qoldiq vedomosti yuritiladi.
Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig‘i yoziladi va u
pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material
qoldig‘ining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakati
bo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost ma’lumotlari bilan solishtiriladi.
Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va
buxgalteriyada yuritilgan hisobning to‘g‘riligidan dalolat beradi.