Shaxmat tarixi

XIV-asr fors miniaturasi "Shaxmatni o'zlashtirgan Bozorgmexr" (
"Shohnoma"
 asariga ishlangan surat)

---

zaif nuqtalarini yopish va raqibning zaif nuqtalarini qidirib topib o'yinni nazorat qilishdan iborat
edi.
[7]
O'yin debyutida o'yinchining birinchi vazifasi piyodalardan foydalanib hujum va himoya
konfigurasiyasini tuzish bo'lar edi.
[4][7]
Shaxmat boshidanoq 
shariatga
mos kelishi aniq emas edi.
Shaxmat
to'g'ridan-to'g'ri "
Qur'on
" da
tilga olinmagan,muqaddas kitobda qimorga oid o'yinlar taqiqlangan edi.
[4]
VIII-asrning nufuzli
diniy arboblaridan 
Abu Hanifa
shaxmatni maqbul,lekin makruh o'yin-kulgu turiga kirgazgan.Uning
zamondoshi 
Malik ibn Anas
 shaxmatni so'zsiz harom deb bilga,diniy ulamo va huquqshunos 
ash-
Shafii
 o'zi shaxmat o'ynagan va bu aqliy yuksalish maqsadida amalga oshirilganda
(masalan,harbiy qo'mondon o'ynaganda ayniqsa) hech qanday qoidalar buzilmasligini tushuntirdi.
Abbosiylar sulolasi hukmronligi davrida (750) shatranj islom olamida keng tarqaldi.
[4]
Tarixchilarning ta'kidlashicha shaxmat o'ynagan birinchi abbosiy xalifasi Horun ar-Rashid (786-
809) bo'lib,u kuchli shaxmatchilarni jamlab ularni mukofotlagan xam ekan.
[4]
Uning o'g'li xalifa al-
Ma'mun 819-yili Xurosondan Bag'dodga ketayotib,o'z davrining eng kuchli shaxmatchilari bo'lgan
Jobir al-Kufi,Abdeljafar al-Ansoriy va Zayrab Katai o'rtasidagi shaxmat baxslarini tomosha
qiladi.
[4]
 Xalifa saroyida shaxmat risolalari paydo bo'la boshladi: kutubxonachi Ibn an-Nadim al-
Adliy,ar-Roziy (IX-asrda), as-Suli,al-Lajlaj va ibn Aliklidis (X-asrda) asarlari bo'lgan.Al-Adliy ar-
Roziyga qarshi o'yinda mag'lub bo'lgunga qadar o'z davrining eng kuchli shaxmatchisi bo'lgan.
[4]
Hindistondan sharqqa tarqalgan chaturanga katta o'zgarishlarni boshdan kechirdi natijada bir-
biridan va zamonaviy shaxmatdan juda farq qiladigan bir nechta o'yinlar paydo bo'ldi.Lex,Kashmir
va Qoraqurum dovoni orqali o'tgan savdo yo'llar Hindiston va Xitoyni bog'lab turgani uchun Xitoy
Sharqiy Osiyoda shaxmat
Syansi

---

shaxmat bilan ancha erta tanish edi.
[4]
Xitoy shaxmati syansi haqida ilk marta Nyu Senju "Syuan
guay lu" to'plamida eslatib o'tgan ("Zulmat olamidagi mo'jizalar haqida ocherklar", IX-asrning 1-
yarmi 
Tan sulolasi
)
[4]
.Syansidan o'z navbatida koreyscha changi o'yini paydo bo'ldi,u qoidalariga
ko'ra syansi bilan mos keladi.
[4]
Tailand
 shaxmatida chaturanganing ko'plab belgilari saqlanib qolgan.Masalan: o'yin
taxtasi,donalar to'plami va ularning harakatlari qisman chaturanga va shatranjga o'xshash.
[4]
Bundan tashqari 
Birmada
 
sittuyin
shaxmati ham ma'lum (nomi chaturanga so'zidan kelib
chiqqan)
[4]
Makruk va sittuyindagi donalarning harakatlari bir-biriga o'xshash.
[4]
Yapon 
syogi
shaxmatining rivojlanish tarixi noaniq.Ilk yozishmalar 
Fudzivari Yukinari
tomonidan
qoldirilgan deyiladi (taxminan 1000-yillar oldin),lekin bu ma'lumot ham kechikkan bo'lishi mumkin.
Keyingi yozishmalar 
Fudzivari Akixiri
tomonidan 
1064
-yilga to'g'ri keladi.
[1]
Yapon ma'daniyatining
ko'plab jixatlari kabi 
Yaponiyaga
 
Xitoydan
 kelgan deb ishoniladi.
[4]
Lekin syansiga unchalik ham
o'xshamaydi.
[4]
Yana bir faraz shundaki yapon dengizchilari 
Janubiy Sharqiy Osiyo
mintaqasidagi
Makruk
 (Tailand shaxmati)
Syogi

---

o'yinlar bilan tanishishi natijasida makruk yoki sittuyinning o'zgartirilishi mumkin.
[1]
 
Syogi
beshburchak shakldagi bir xil rangdagi tekis donalar bilan 
9x9
katakchali vertikal cho'zilgan
taxtachada o'ynaladi.Syogining harakterli jixati shundan iboratki o'yinda raqibning donasini yegan
o'yinchi uni o'z to'plamining bir qismi sifatida yana o'yin taxtasiga qo'yishi mumkin.
[1]
Shatranjning buryat-mo'g'ul ko'rinishiga ko'ra shatar yoki hiashatar deyiladi (nomi aniq "shatranj"
ga o'xshash)
[4]
. Shaxmat mo'g'ullarga XVI-asr oxirida ma'lum bo'lgan bo'lsa kerak,chunki XVII-
asrda mo'g'ul tarixchisi Sagan Sesen o'z asarida shaxmat o'yini haqida eslatib o'tilgan.
[4]
-
Syansi
,
syogi
 va 
makruk
hali xam o'z mamlakatlarida juda mashxur.Ma'lumotlarga ko'ra 
Tailandda
2 mln ga yaqin odam 
makruk
o'ynaydi va atigi 5000 atrofidagi odamlar haqiqiy shaxmat o'ynaydi.
Shaxmatning Yevropaga kirib kelishi.
Zamonaviy shaxmatning paydo bo'lishi.(XV-XVII-asrlar)
XVIII-asrda Shaxmat
XIX-asr shaxmatni xalqaro sport turiga aylantirish
XX-asrning birinchi yarmida shaxmat
XX-asrning 2-yarmida shaxmat
Shaxmatning hozirgi holati

---

SSSRning parchalanishi xalqaro shaxmatda kuchlar muvozanatini sezilarli darajada
o'zgartirdi.1992-yili Manilada o'tkazilgan olimpiadada Kasparov boshchiligidagi Rossiya terma
jamoasi g'olib chiqdi.Mustaqillikka erishgan O'zbekiston va Armaniston ikkinchi va uchinchi o'rinni
olishdi.Ayollar olimpiadasida Gruziya terma jamoasi g'olib chiqdi.Ikkinchi o'rinni esa Ukraina
jamoasi egalladi.
[28]
1990-yillarda raqobat formati o'yinni tezlashtirishga qarab rivojlandi.Har bir harakatdan keyin
vaqt qo'shilishi bilan elektron shaxmat soatlari (eng mashxuri "Fisher soati" edi) kashf
etildi.''Klassik" vaqt bosqaruvida 40 ta yurish uchun 2 soat,20 ta yurish uchun 1 soat,o'yin
tugashiga yarim soat qolganda o'yin 6-7 soat davom etishi mumkin edi.Vaqt qoidalariga ko'ra
butun o'yin uchun 1,5 soat va har bir yurish uchun o'ttiz soniya harakat qilish mumkin edi.1990-
yillarda shaxmat kompyuterlari sifati yaxshilanishi o'yinni keyinga qoldirish va ertasi kuni o'ynash
amaliyoti bekor qilindi.
[47]
Musobaqa nizomiga ko'ra tay breyk sifatida tezkor shaxmat va blits
o'yinlari kabi qo'shimcha o'yinlar kiritildi.
Kevin Spraget
va 
Andrey Sokolov
o'rtasidagi 1988-yilgi
Nomzodlar o'yinlarning birinchi bosqichida natija qisqartirilgan vaqt nazorati bilan qo'shimcha
o'yinlarda aniqlandi.
[3]
Internetning rivojlanishi bilan 
internet
musobaqalarni,blits-nazoratli
musobaqalarni o'tkazish imkoninini berdi.
[3]
1993-yili fevralda Garri Kasparov va Nomzodlar sikli g'olibi ingliz grossmeysteri Nayjel Short
FIDE boshchiligidagi jahon chempionati uchun navbatdagi o'yin o'tkazishdan bosh
tortdilar.Kasparov va Shortning rasmiy sabab bo'lgan ochiq xatiga ko'ra FIDE chempion va
da'vogar bilan maslaxatlashmasdan baxs o'tkaziladigan joy sifatida Manchesterni tanlagani
sabab bo'ldi.Huddi shu maktubda imzo chekuvchilar yangi tashkilot "Professional shaxmat