Shaxsiy kompyuterlar uchun mikroprotsessorlar

 
TIZIMLI DASTURIY TA’MINOT 
Tizimli dasturiy ta’minot (TDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan: 
- kompyuterning va kompyuterlar tarmog‘ining ishonchli va samarali 
ishlashini ta’minlash; 
- kompyuter va kompyuterlar tarmog‘i apparat qismining ishini tashkil qilish 
va profilaktika ishlarini bajarish. 
Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan - 
asosiy
(bazaviy) dasturiy 
ta’minot
va
yordamchi(xizmat ko‘rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat.
Asosiy 
dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko‘rsatuvchi 
dasturiy ta’minot aloxida, qo‘shimcha tarzda olinishi mumkin. 
Asosiy dasturiy ta’minot (baze software)
- bu, kompyuter ishini ta’minlovchi 
dasturlarining minimal to‘plamidan iborat. 
Ularga quyidagilar kiradi: 
- operatsion tizim (OT);
- tarmoq operatsion tizimi.
Yordamchi(xizmat ko‘rsatuvchi) dasturiy ta’minotga
asosiy dasturiy 
ta’minot imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muxitini 
(interfeysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, 

---

kompyuterning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va 
boshka dasturlardir. 
Shunday kilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha 
tasvirlash mumkin. 
Operatsion tizim (OT).
Kompyuterning yoqilishi bilan ishga tushuvchi ushbu 
dastur kompyuterni va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi o‘rinlar va 
xokazo) boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun 
boshka dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. 
OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan 
qulay muloqotni(interfeysni) ta’minlaydi. 
Drayverlar.
Ular 
OT 
imkoniyatlarini 
kengaytiradi. 
Jumladan, 
kompyuterning kiritish - chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichqoncha, printerlar va 
boshqalar)ni boshqarishda yordam beradi. Drayverlar yordamida kompyuterga 
yangi qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda 
foydalanish mumkin. 
Hozirgi davrda ko‘plab OTlar mavjud: 
- UNIX; 
- MS DOS; 
- OS/2; 
- WINDOWS 95; 
- WINDOWS NT; 
- WINDOWS 98;
Birinchi shaxsiy kompyuterlar OT ga ega emas edilar. Kompyuter tarmoqqa 
ulanishi bilan protsessor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda murakkab 
bo‘lmagan dasturlash tili, masalan, Beysik yoki shunga o‘xshash tilni qo‘llovchi, 
ya’ni uni tushunib, unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur 
yozilgan bo‘lar edi. Ushbu til buyruqlarini o‘rganish uchun bir necha soat kifoya 
qilar, so‘ngra kompyuterga uncha murakkab bo‘lmagan dasturlarni kiritish va ular 
bilan ishlash mumkin bo‘lar edi. Kompyuterga magnitofon ulangach, chet dasturni 
xam yuklash imkoniyati yaratildi. Buning uchun bitta, LOAD buyrug‘i kifoya edi, 
xolos. 
Kompyuterga disk yurituvchilar ulanishi bilan OTga bo‘lgan zaruriyat paydo 
bo‘ldi. Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan farq qiladiki, bu qurilmaga 
erkin murojaat etish mumkin. 
Diskdagi dasturlarni faqat nomi orqali yuklash imkonini beruvchi operatsion 
tizim ishlab chiqildi va u 
disk operatsion tizimi (DOT)
deb nom oldi. 

---

DOT nafaqat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka 
yozish, ikkita faylni bitta sektorga tushishining oldini olish, kerak bo‘lgan paytda 
fayllarni o‘chirib tashlash, fayllarni bir diskdan ikkinchisiga ko‘chirish (nusxa 
olish) kabi ishlarni xam bajara oladi. Umuman olganda, DOT foydalanuvchini 
alohida qog‘ozlarda ko‘plab yozuvlarni saqlashdan xalos etdi, disk yurituvchilar
bilan ishlashni soddalashtirdi va xatolar sonini sezilarli darajada kamaytirdi.
OTlarning keyingi rivojlanishi apparat ta’minotining rivojlanishi bilan 
parallel bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar paydo bo‘lishi 
bilan OTlar xam o‘zgardi. qattiq disklarning yaratilishi bilan, ularda o‘nlab emas, 
balki yuzlab, xatto minglab fayllarni saqlash imkoniyati yaratildi. Shu sababli 
fayllar nomida xam anglashilmovchiliklar paydo bo‘la boshladi. Ana shunda 
DOTlar xam ancha murakkablashdi. Ularga disklarni kataloglarga bo‘luvchi va 
ushbu kataloglarga xizmat ko‘rsatuvchi vositalar (kataloglar orasida fayllarni 
ko‘chirish va nusxa olish, fayllarni saralash va boshqalar) kiritildi. Shunday kilib, 
disklarda faylli struktura paydo buldi. Uni tashkil etish va unga xizmat ko‘rsatish 
vazifasi esa OTga yuklanadi. qattiq disklar yanada katta o‘lchamlarga ega bo‘lishi 
bilan OT ularni bir nechta mantiqiy disklarga bo‘lishni xam «o‘rganib» oldi. 
Ular bir yangi paydo bo‘layotgan OT kompyuterning tezkor xotirasidan 
yanada yaxshi, unumliroq foydalana oladi va yanada quvvatli protsessorlar bilan 
ishlay oladi. 
1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC kompyuterlarni asosiy operatsion tizimi 
MS DOS edi. Shu yillar ichida u MS DOS 22 versiyasigacha bo‘lgan rivojlanish 
bosqichlarini bosib utdi.
MS DOS foydalanuvchi bilan kompyuterning apparat ta’minoti o‘rtasidagi 
«vositachi» bo‘lib xizmat qildi. Shuning bilan birga u insonga qaraganda 
kompyuterga yakinroqdir. Kompyuterni ta’mirlash va unga xizmat ko‘rsatish 
bo‘yicha ko‘pgina ishlar xam MS DOSda bajarilar edi. 
WINDOWS 95, WINDOWS NT, WINDOWS 98lar grafik interfeysli OTlar 
xisoblanadi, chunki ular foydalanuvchi bilan grafik tasvirlar (yorliqlar, belgilar) 
yordamida muloqot qilish imkonini beradilar. 
Tarmoq OT.
Tarmoqqa ulangan kompyuterlarni yakkaxol va birgalikda 
ishlashini ta’minlovchi maxsus dasturlar majmuasidan iborat OT- 
tarmoq 
operatsion tizimi
deb ataladi. Ushbu OT, jumladan, tarmoq ichra ma’lumotlarni 
ayirboshlash, saqlash, qayta ishlash, uzatish kabi xizmatlarni ko‘rsatadi.
Asosiy dasturiy ta’minotni qo‘shimcha ravishda o‘rnatiladigan xizmat 
ko‘rsatuvchi dasturlar to‘plami to‘ldirib turadi. Bunday dasturlarni ko‘pincha 
utilit
lar deb atashadi. 
Utilit
lar
- bu, ma’lumotlarni qayta ishlashda qo‘shimcha operatsiyalarni 
bajarishga yoki kompyuterga xizmat ko‘rsatishga (tashxis, apparat va dasturiy 
vositalarni testlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshkalar) 
mo‘ljallangan dasturlardir.