Shaxsning ijtimoiy bosqichni bilish muammolari, uning mezonlari

2.Bob 1.BiliSh jarayonlari va professional faoliyat.
Professional bilimdonlik Shaxs umumiy madaniyatining Shunday yo‘naliShiki, unga faqat kasbga taollukli bilimlardan taShqari, Shu bilimlarning xosil bo‘liSh yo‘llari va malakalarining takomillaShuvini ta‘minlovchi psixologik jarayonlarni xam biliShni takoza etadi. Bu psixologiyada biliSh jarayonlari va ularning moxiyatini va kechiShini biliSh demakdir.
Ma’lumki odamlardagi qobiliyatlar bir xil emas, ba’zilar yaxShi xotiraga ega, kim ko‘rganini, kim eShitganini yaxShi eslaydi. Turli kasblarda bu turlicha namoyon bo’liShi mumkin. Ms: iqtisodchi xar bir tiyindan foyda oliShni o’rgansa, Shoir barcha xodisa va vokealarni badiy buyoklarda, o‘ziga xos idrok etadi, Shuningdek Shifokorlar bemorlardagi belgilarni o’ziga xos tarzda ko’radilar va xulosa chiqaradilar. Demak odamlaning taShqi olam xossa va xususiyatlarini ongida aks ettiriShi uning bilimi, iktidori, o’siShi va malakalarining rivojlanganligiga bog’liq tarzda kechadi. SHuning uchun xam ongning muxim aks ettiriSh Shakllari bo’liShi, biliSh jarayonlari-idrok, sezgilar, xotira, dikkat, tafakkur, iroda va xissiyotlarning inson xayoti va professional usiShdagi rollarga tuxtab utiShimiz lozim bo’ladi.
BiliSh jarayonlari ma’lum ma’noda boShqariladigan jarayonlar bo’lib, agar siz o’z imkoniyatlaringizni kengaytirmokchi bo’lsangiz, bu jarayonlarga oid ma’lum qoidalar va xususiyatlarni bilib oliShingiz kerak bo’ladi.
BiliSh jarayonlari.-inson onggi bir qaraShda yaxlit narsa, aslida u ayrim aloxida jarayonlardan iborat.
Bu jarayonlar sezgilar, idrok, xotira, dikkat, tafakkur, nutk va b. dir. Bu jarayonlar bir-biri bilan Shunday boglanib ketkanki, birini ikkinchisiz tasavvur xam qiliSh qiyin. Ms: kurib to’rgan narsamizni albatda fikirlaymiz, moxiyati to’g’ri sida uylaymiz. Dikkat bilan eShitgan va ko’rganlaringizni yaxShi eslaysiz. Psixologiya soxasida eksperimental iShlarning muvaffokiyatli amalga oShiriliShi aslida inson psixikasi kompyuterdan ko’ra murakkabligi va odam anglagan ma’lumotlardan ko’proq narsalarni idrok qilib, qabo’l qiliShini isbotlaydi. Negaki birinchidan kompyuterni xam odam yaratgan va uning tuziliShini biz juda yaxShi bilamiz, ammo odam miyasining tuziliShi va uning faoliyatini biz xaligacha bilmaymiz. Ongdagi ma’lumotlarning aslida miyamizdagilardan kamligining asosiy sabab-odam ma’lumotlarni saralab, tanlab qabo’l qiladi, o’zi uchun kerak, axamiyatli narsalarga e’tibor beradi. Kerakmas ma’lumotlarga ba’zida e’tibor xam bermaydi. Demak xar bir Shaxs o’z ongida barcha mal’umotlarni o’ziga xos tarzda qayta iShlaydi, o’zgartiradi. SHuning uchun xam xar bir inson o’ziga xos qayta rilmas-individualdir. Pedagogikada xam aytganmiz xar qanday biliSh seziShdan boShlanadi. SeziSh bu xar qanday mal’umotlarning sezgi organlarimiz orqali (miyamizda), ya’ni ongimizda o’z aksining paydo bo’liShidir. Ana Shundan keyin inson (anaShu) narsa va vokiyani idrok qiliShi kerak, negaki inson sezgan narsasini idrok qilmas ekan uni tuShunmaydi.
Idrok va idrok qiliSh qonuniyatlari. Psixologiyaning fikricha, inson nimaniqi idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi.
Figura Shunday narsaki, uni aniq anglaSh, ajratiSh, ko’riSh, eShitiSh va tuyiSh mumkin.
Fon esa aksincha, noaniq, umumiyrok narsa bo’lib aniq ob’ektni ajratiShga yordam beradi. Ms: bozorda ketayotganda sizni birov kattik ovoz bilan chakirsa siz albatda Shu tarafga karaysiz. Agar sizning ismingiz figura bo’lsa bozordagi umumiy tartibsiz Shovkin fon bo’ladi. Demak siz biror narsani idrok qilsangiz uni boShqa bir fondan ajratib olasiz.
Idrok bu biliShimizning Shunday Shakliki, u bosqichdagi ko’plab, xilma-xil predment va xodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan ob’ektning xossa va xissiyoti bilan yaxlit tarzda aks etiShimizni ta’minlaydi. Ya’ni, idrokning asosida narsa va xodisaning yaxlitlangan obrazi yotadiki, bu obraz boShqalardan fark qiladi. Idrok-o’ziga nisbatan soddarok bo’lgan sezgi jarayonlardan taShkil topadi. Idrok ongli maqsadga karatilgan murakkab jarayon bo’lib, unda Shaxsning u Yoki bu ob’ektga Shaxsiy munosabati va idrokida faoligi aks etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, Shaxs idrok qiliSh jarayonlariga xos bo’lgan bir nechta qonuniyatlarni belgilaymiz.

1. 
   Figura va fanning ilgarigi xarakatga bog’liqligi qonuni-odam ilgari tajribasida bo’lgan, bevosita tuknaSh kelgan narsalarini idrok qiliShga moil bo’ladi. Agar u bir narsani ilgari bir figura sifatida idrok qilgan bo’lsa keyingi safar xam uni aynan Shu figuraday idrok etadi. Agar fon bo’lgan bo’lsa, fonday qabo’l qiladi. Ms: chet elda yurib birdaniga o’zbekni boShida duppi bilan kurib kolsangiz, bu siz uchun figura, boShqa odamlar bu fon sanaladi. Avval kurmagan figurani tezda idrok qilib oliSh unchalik tez sodir bo’lmaydi. Xech bo’lmaganda Shu figura Yoki fond to’g’ri sida Yoki eShitgan, ukigan bo’liShi lozim bo’ladi.
   
2. 
   Idrokning kontsantliligi-odam o’ziga bo’lgan narsalarni uSha xossa va xususiyatlari bilan o’zgariShsiz idrok qiliShga moyildir. Ms: uchib ketayotgan samalyotdan patsga qarab avtomobil yo’lida xarakat qilayotgan avtomobillarni ko’ramiz, ular kichkina bo’lib kurinadi, lekin biz ularni xozir kichrayib kolgan deb idrok qilmaymiz. Aslida ko’z korachigimizdagi aksi kichkina bo’lsada, ularni biz o’zimiz «to’g’ri lab» aloxida predmentlar sifatida idrok qilamiz.
   
3. 
   KutiShlar va taxminlarning idrokka ta’siri-ko’pincha bizning idrokimiz ayni paytda biz nimalarni kutayotganimizga bog’liq bo’lib koladi. Odatda biz kurgimiz kelgan narsani ko’ramiz va eShitgimiz kelgan narsani eShitamiz. Ms: siz biron bir dutsingizni kutayotgan paytingizda unga sal uxShagan odam Yoki uning ismining boSh xarfi Yoki bugini bilan boShqa ismlar chakirilsa xam Shu ekanmi deb karayverasiz. Yoki boShqa kiShilarni xam o’zokdan Shu dutsimmikan deb taxmin qilaverasiz.
   
4. 
   O’zgarmas ma’lumotning idrok qilinmasligi- muntazam ta’sir etuvchi ma’lumot ongda o’zok uShlab turilmaydi. Ms: saotning chiqkalaShi odatda eShitiladi, ammo bir oz vaktdan keyin u xuddi tuxtab kolganday tuyiladi, ya’ni siz uni idrok qilmay kuyasiz. Yoki musika quyib o’qiShda xam Shu xol yuz beradi. Yoki bir xil so’zlarni bir kunda yuzlab, minglab marotaba takrorlanaversa xam uning ma’no-moxiyati o’zi uchun umuman yo’qoladi va uni avtamatik tarzda, boShqa narsalarni idrok qilgan xolda aytilaveradi. Ms: kuchada falbinlarning bir xil gapiraverganini eShitganmisiz ularning ko’p gaplari alla-kachon o’z moxiyatini yo’qotib bo’lgan.
   
5. 
   Anglanganlik qonuni- odam odatda tuShinadigan narsalarnigina idrok qiladi. Ms: Ma’ruza chi sizga ukiyotgan Ma’ruza tuShinarsiz bo’lsa, siz unga qarab utiraverasiz, ammo gaplari qo’logingizga mutloka kirmaydi. Xatto Ma’ruza o’zbek tilida bo’lsa xam. Yoki siz bilmagan tilda Ma’ruza bo’lsa xam xudi Shu narsani ko’z oldingizga keltiriShingiz mumkin.
   
6. 
   Taxminlarning tekShiriSh jarayonida idrok qiliSh- biz idrok jarayonida ilgarigi tajribaga tayanganimiz bilan ko’pincha adaShamiz, ba’zida esa o’zimiz uchun yangiliklar ochib, tajribani yanada boyitamiz. Ilgarigi tajriba va kelajakni baShorat qiliSh insonga xos xususiyat bo’lib, bizning sezgi organlarimiz orqali keladigan ma’lumotlarning qo’lami va imkoniyatlarini yanada oShiradi. Shundan kelib chiqib aytiSh mumkinki, Idrok-taShqi muxit to’g’ri sidagi taxminlarimizni isbot qiliShga karatilgan faol jarayondir. Idrok inson bilimlari, tuShunuvchanligi va faolligi bilan bog’liq psixologik jarayon bo’lib, u aslida Shaxsiy tajribamizning birlamchi asosi va bazosidir. Anglangan va Shaxsning tajribasiga aylangan ma’lumotlar yana bir psixik jarayon-xotirada o’z aksini topadi.
   

3-savol. Xotira va Shaxs tajribasining boyligi-odam ko’rgan, eShitgan, xis qilgan narsalarining juda oz mikdorigina eslab kola oladi. Ma’lumotlarga karaganda odam ongida bir vakitda 7 tadan ortik belgiga ega bo’lgan ma’lumotlar koliShi qiyin ekan. Bu odatda rang, so’z, son va b. bo’liShi mumkin. Demak ongning tanlovchanligi va ma’lumotlarni saralab, terib iShlatiShi yana bir psixik jarayonni-xotirani biliShimiz lozimligini bildiradi.
Xotira bu tajribamizga aloqador xar qanday ma’lumotni eslab koliSh, esda saqlaSh, esga tuShiriSh va unitiSh bilan bog’liq murakkab jarayondir. Xotira xar qanday tajribamizga aloqador ma’lumotlarning ongimizdagi aksidir.
Ma’lum bo’liShicha inson miyasi xar qanday ma’lumotni saqlab koladi. Keyinchalik Shu ma’lumot o’zgarib kerak bo’lmay kolsa u ongdan tabiy tarzda yo’qoladi.
Inson xotirasining yaxShi bo’liShi, quyidagi omillarga bog’liq.

• 
  Esda saqlab koliSh bilan bog’liq xarakatlarning yakunlanganlik darajasiga;
  
• 
  Shaxsning o’z bajarayotgan iShiga qanchalik kizikiSh va moyilligi;
  
• 
  Shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va axamiyatiga munosabatining qandayligiga;
  
• 
  Shaxsning ayni paytda kayfiyatiga;
  
• 
  Irodaviy kuchi va intiliShiga.
  

Umuman xotiraning samaradorligi eslab koliShning qo’lami va tezligi, esda saqlaShni ng davomiyligi, esga tuShiriShning aniqligi bilan boglanadi. Demak odamlar xam aynan Shu sifatlari bilan farklanadilar:

• 
  Materiallarni tezda eslab koladiganlar.
  
• 
  Materiallarni o’zok vakt esda saqlaydiganlar.
  
• 
  Itsagan paytda osonlik bilan esga tuShiradigan.
  

Xotira, eslab koliSh turlari xar kimda xar xil jarayonlarda sodir bo’ladi:

• 
  Ba’zilar bor ko’rgan narsasini yaxShi eslab koladilar (xotirasi-ko’rgazmali-obrazli);
  
• 
  Ba’zilar nomini aytib, mavxum xolda eslaydilar (so’z-mantikiy xotira);
  
• 
  Bevosita xis qiladi «yuragidan o’tkazadi» o’zida Shu narsa xaqida emotsional obraz qoldiradi (emotsional xotira);
  
• 
  YAna bir toifa kiShilar (fenamenal xotira)- ular bir vaktning o’zida juda ko’p narsalarni esda saqlay oladi va eslaydi. Ms: bir ukib katta xajmdagi Shelarni eslab koladi. Ms: Yuliy Tsezar, Napaleon, Motsart, Gauss, Shaxmatchi-Alexin, psixolog- A.R. Luriya, Amir Temur xam yaxShi eslab kolgan. Esda saqlangan ma’lumotlarni xotiradan chiqarib olib, qayta tiklaSh xam muxim muammo. Ma’lumotlarni xotiradan chiqarib oliSh omillariga quyidagilar kiradi.
  
• 
  Ma’lumotning anglanganligi- biz ba’zi bir narsalarni tula va tez anglaymiz Ms: alfavit, sonlar 1,2,3,4, va b. ni, ammo Shu xariflarning Yoki sonlarning urinlari o’zgarib kelsa uni eslaSh juda qiyin bo’ladi.
  
• 
  Kutulmagan ma’lumot- bunday ma’lumotlar juda tez eslab kolinadi. Bu tabbiy oddiy kundalik sodir bo’layotgan xodisalar ichida, aynan rejada yo’q bir tasoddif. Ms: avtofaloqat, Yoki siz tuyga uynab-qo’liSh uchun bordingiz tasoddifdan Shu erda uriSh- janjal chiqsa va xakozalar Shular jumlasiga kiradi.
  
• 
  Ma’lumotlarning mazmun Yoki Shakl jixatdan bir-biriga yaqin ligi.- bu Shunday bir xolatki, bir narsani eslash uchun bitta so’zni (klyuchevaya) esga tushirish kifoya, keyin butun boShli muammoni eslah mumkin.
  
• 
  Esda saqlaSh bilan esga tuShiriSh o’rtasidagi fark- agar biron bir ma’lumot o’zok vakt davomida, ko’p takrorlanib xotiraga joylaShsa uni tez eslaymiz va aksincha biron bir narsani bir marta yozib borib keyin uning bilan kizikmasangiz u bir zumda esdan chiqadi va ba’zida uni eslay olmaysiz. Inson o’zi eslab, o’zi xulosa chiqarib qilgan iSh juda oson esga tuShadi va buni psixologiyada «Generatsiya effekti» deb ataladi.
  

Odatda xotiraning sakkizta qonunni biliSh psixolog jarayonlarini yaxShi anglab oliShda axamiyati katta:

1. 
   Anglanganlik qonuni- yaxShi anglangan narsa esda Shuncha o’zok koladi va tez eslanadi.
   
2. 
   KizikiSh qonuni- ma’lumotni qancha yaxshi kizikiSh bilan yutsangiz Shuncha yaxShi bo’ladi.
   
3. 
   Ilgarigi bilimlar qonuni- bir kitobni avval ukigan bo’lsangiz keyingi ukiganingizda oson bo’ladi.
   
4. 
   Eslab koliShga tayyorgarlik qonuni- qancha yaxShi tayyorlansa Shuncha oson bo’ladi.
   
5. 
   Assatsiatsiya qonuni- ma’lumotlarni yonma-yon eslab koliSh. Ms: bir xodisa bo’lgan xonani xam eslab kolinadi.
   
6. 
   Birin-ketinlik qonuni- ms: alfavit, fanlar utiliShi.
   
7. 
   Kuchli ta’surotlar qonuni- birlamchi ta’surotga ko’p narsa bog’liq bo’ladi.
   
8. 
   TormozlaniSh qonuni- xar bir yangi ma’lumot eskining esdan chiqiShiga olib keladi.
   

Dikkat shunday psixik jarayonki, u shaxs ongining narsa va xodisalarga yunaltirilganligini aks ettiradi, demak e’tiborni Shu yo’naliShga karatamiz.
Yuqorida qayd etilgan psixik jarayonlar,- idrok, sezgilar, dikkat va xotira ob’ektiv olamning odam tamonidan aks ettiriliShini ta’minlaydi, uShbu mazmunning taxliliy o’zlaShtiriliShi esa tafakkur jarayoni vositasida amalga oShadi, bu xakda keyingi ma’ruza da batafsil tuxtalamiz!