Shaxstıń rawajlanıwı, tárbiyası hám jámiyetlesiwi

Shaxstıń rawajlanıwı, tárbiyası hám jámiyetlesiwi
Shaxs delingende belgili bir sociallıq dúzimniń aǵzası bolǵan sanalı adam názerde tutiladı. Shaxs uǵımi adamnıń sociallıq Ózgesheliklerin hám sıpatların; sóz, sana-sezim, aqıl-oy, eplilik, kónlikpe, ádet hám basqalardı óz ishine aladı, adamnıń sociallıq mánisin sıpatlaydı.
In the first section of pedagogy certain primary or fundamental tendencies of the human mind were distinguished and described, and it was asserted that these are the prime movers, the great motive powers, of human life and society, and that therefore a true understanding of the nature and operation of these tendencies must form the essential basis of all social psychology, and in fact of the social sciences in general.¹
Pedagogikanıń ayyemgi basqıshı baslangısh yamasa fundamental tálim bolıp adamnıń oy-pikirin jetkizip beredi. Ulıwma aytqanda bul process adamǵa kushli motivaciya berip onıń ómirin hám ortalıgın tábiyat penen baylanıstiradı.
Óz ómirinde sociallıq ózgeshelikler menen sıpatlardıń belgili quramın iyelewin ańlatadı. Sonıń ushın da náresteni, esawandı shaxs dep aytıwǵa bolmaydı.
Adam túsinigi jerdegi tiri organizmler rawajlanıwınıń eń joqarǵı basqıshın quraytuǵın, jámiyetlik tariyxıy xizmettiń sub`ekti mánisin bildiredi.
Individ latınnıń iındividuum bólinbes, ayrıqsha jınıs degen sózinen kelip shıqqan, bizińshe ǵárezsiz organizm, tiri maqluq, adam degen maǵananı ańlatadı. Individ sıpatına qaramastan adam áwladiniń bir wákili esaplanadı. Bul mániste hár bir normal adam individ bolıp tabıladı.
Rawajlanıw en dáslep shaxs ózgesheligi menen sıpatı san jaǵınan ózgeriwin anlatadı. Anatomiyalıq hám fiziologiyalıq sıpattaǵı ózgeris fizikalıq rawajlanıwǵa jatadı.
Anatomiyalıq hám fiziologiyalıq sıpattaǵı ózgeris belgileri - boyǵa ósiw, awırlıq, ókpeniń sıyımlıǵı, deneniń dúzilisi h.t.b.
Psixikalıq rawajlanıwdaǵı ózgeris belgileri - sóylew, sóz qorı, qabıl etiw, dıqqat, yadta saqlaw, oylawdıń ózgesheligi h.t.b. Bulardan basqa adamnıń minez-qulqı, is-xáreketindegi ózgeshelikler rawajlanıw belgileri bolıp tabıladı.
San hám sapa ózgerisleriniń nátiyjesi - qáliplesiw, rawajlanıw, ósiw, ózgeriw
Qáliplesiw - bir nársege qandayda bir túr beriw, onı turaqlı, tamamlanǵan, belgili bir mólsherge keltiriw degen mánisti bildiredi


2. Oraylıq Aziya oyshılları shaxstı qáliplestiriw faktorları haqqında
Dúńya ilimiy-aǵartıwshılıǵınıń ullı wákili Xorezmiy insannıń kamalǵa keliwinde ilim-pánniń, tárbiyalıq áxmiyetin ayrıqsha atap kórsetti. Farabiy bolsa orta ásirde birinshilerden bolıp jetik insandı kamalǵa keltiriw, jetik sociallıq jámáátti jaratıw máselesi menen baylanıslı ekenligin dálilledi. Farabiydiń pikirlerinde shaxstı rawajlandırıw menen qáliplestiriwdegi tiykarǵı faktorlardıń (násil, ortalıq, tárbiya, insan xızmeti hám adamlar menen qarım-qatnasıq) barlıǵı atap ótilgen. Ol tálim-tárbiyanı shaxstıń rawajlanıwı hám qáliplesiwinde tiykarǵı faktor dep kórsetti. Beruniy, Farabiy, Ibn Sino sıyaqlı insannıń kamalǵa jetiwinde násil, ortalıq hám tárbiyanı tán aldı, tárbiyanıń roline ayrıqsha baha berdi. Ibn Sino bala shaxsın rawajlandırıw ushın onı altı jastan baslap mektepke beriwdi másláhát etti. Óz zamanlasları sıyaqlı jetik insandı tárbiyalawda násil, ortalıq hám tárbiyanı tiykarǵı faktorlar dep esapladı. Uluǵbek bala tárbiyasında ortalıqtıń tárbiyalıq tásirine, jas áwladtıń jetik insan bolıp jetisiwinde dúńyalıq bilimlerdiń, tárbiyanıń atqaratuǵın xızmetine úlken dıqqat awdardı.
3. Oqıwshı shaxsın rawajlandırıw hám
qáliplestiriw faktorları
Oqıwshı shaxsınń rawajlanıwında násil ayrıqsha orındı iyeleydi. Ata-anadan balaǵa ótetuǵın biologiyalıq ózgeshelikler násil dep ataladı. Bala dúńyaǵa ósiw, ózgeriw hám rawajlanıw múmkinshilikleri menen keledi. Usı rawajlanıw derekleri onıń tábiyiy qorı menen támiyinlenedi. Tábiyiy qor eki quramlı bólimnen: ulıwma adamzatlıq tábiyiy dereklerden hám bala denesine jeke tán bolǵan ózgesheliklerden ibarat boladı.
Ulıwma adamzatlıq tábiyiy derekler degende - bas miydiń, oraylıq nerv sistemasınıń, retseptor apparattıń (tásirdi qabıl etip alıwshı nerv ushları) dúzilisi túsiniledi. Usi tábiyiy derekler adam balasınıń basqa bir maqluq bolıp ketpesten insan bolıp jetisiwin támiyinleydi.
Balanıń denesine jeke tán bolǵan tábiyiy derekler - nerv xızmetiniń ulıwma túrleri, esitiw, kóriw, dám biliw, teri-seziw, iyis háreket analizatorlarınıń ózgesheliklerinde júzege shıǵadı. Bul jeke tábiyiy dereklerge baylanıslı adam balaları tuwılıwdan, tábiyatınan birdey bolmaydı. Bir ata-anadan tuwılǵan birneshe balalardan ekewi birdey eki balanı taba almaysań. Klassta otırǵan 30-35 oqıwshı bir-birinen ózgeshe boladı, birin-biri hasla tákirarlamaydı. Usı waqıtqa shekem barlıq tárepten bir-birine áyne uqsas eki adam dúńyaǵa kelmegen. Tuwılǵan balada tayın xarakter sıpatları, hár túrli xızmetke baylanıslı uqıplıq bolmaydı.
Ortalıq - Adamnıń sociallıq turmıs jaǵdayı hám onı qorshap alǵan tábiyatı. Ortalıq degende – sociallıq, tábiyǵıy, shańaraq ortalıǵı kózde tutıladı.
Oqıwshı shaxsın qaliplestiriwde tárbiyanıń áhmiyeti. Pedagogika tariyxınan shaxstı rawajlandırıw hám qáliplestiriw faktorları haqqında túrli-túrli kóz-qaraslardıń bolǵanı málim. Máselen, Angliya pedagogı, filosofı Djon Lokk (1632-1704) adamnıń janı tárbiya óziniń xatın jazatuǵın taza taxta dep esapladı. Frantsuz aǵartıwshısı, filosof materialisti K.A.Gel`vetsiy (1713-1784) shaxstıń rawajlanıwında sheshiwshi faktor násil emes, al ortalıq hám tárbiya dep kórsetti. Amerikalı pedagog, psixolog Torndayk (1874-1949) adam balasınıń rawajlanıwında násildiń tutqan ornına joqarı baha berdi.
Tárbiya menen qolaysız ortalıqtıń tásiri nátiyjesinde payda bolǵan unamsız qásiyetlerdi saplastırıp unamlı sıpatlar qáliplestiriledi. Ortalıq oqıwshı shaxsınıń rawajlanıwına jobasız, maqsetsiz hám tosınnan tásir jasaydı. Tálim-tárbiya qolaylı ortalıq penen birge beyimlilik derekleriniń, uqıplıq urıqlarınıń kútá erte oyanıwına járdem beretuǵını kópten belgili. Ms; V.Motsart 3 jasında muzıka ásbabın shertken, 4 jasında óz betinshe muzıka tarawında miynet jarata baslaǵan. I.E.Repin hám V.A.Serovta jasında súwretlew óneri salasında dóretiwshilik uqıplıq júzege shıqqan. Poeziya tarawında gázzeller dúńyasınıń sultanı Áliysher Nawayıda dóretiwshilik uqıplıq nıshanları erte kóringen.
Oqıwshınıń jetik, erkin, dóretiwshi shaxs bolıp kamalǵa keliwi tek násil, ortalıq, tárbiyaǵa baylanıslı bolmastan onıń jedelli xızmeti hám jedelli qarım-qatnasına da baylanıslı boladı.
Psixologiya hám pedagogika ilimlerinde jaqın jıllarǵa shekem bala xızmetin – oyın, oqıw, miynet dep úsh túrge bólip keldi, al balanıń jedelliginiń áhmiyeti derlik inabatqa alına bermedi. Rus psixologı B.G.Ananev balanıń jedelligin - qarım-qatnasıq jedelligi, biliw jedelligi, miynet jedelligi úsh túrge bóliwdi usındı.
Oqıwshı ortalıq, tálim-tárbiya, miynet hám qarım-qatnas tásirine ya unamlı, ya unamsız, qarsılıqlı ya qarsılıqsız qatnasta boladı. Tásirdi túrlishe hám hár túrli muǵdarda, kúshli yaki kúshsiz qabıl etedi. Eger oqıwshı óziniń xızmetin súyse, onıń bul tarawdaǵı beyimliligi, uqıplıǵı tez hám kúshli túrde júzege shıǵadı hám tez rawajlanadı. Talap, qızıǵıw, mápdarlıq, maqset hámmesi birge qosılıp oqıwshınıń barlıq kúsh-ǵayratın iske qosadı. Sonıń ushın olar oqıwshını xızmetke jollaytuǵın, uqıplıqların jetilistiretuǵın, talantın qáliplestiretuǵın kúsh bolıp xızmet qıladı.
Ózindegi uqıplıqtı rawajlandırıw ushın oqıwshınıń belgili xızmet túrine qızıǵıwı, kásipti háwes etiwi ele jetkiliksiz. Onıń óz ústinde qunt penen islewi úlken áhmiyetke iye boladı. Ms; Isaak Nyuton oqıwshılıq dáwirinde oqıwǵa uqıpsız (Alma túsken menen axmaq gellege Ashıla bermeydi Ńyutonniń zańı. I.Yusupov), K.S.Stanislavskiy kishkeneliginde saqaw, A.V.Suvorov tuwılǵanda nárenjan, awırıwlı bala bolǵan. Olar óz aldına anıq hám belgili bir maqset qoyıp, tınbay sistemalı miynet etiwi nátiyjesinde Nyuton dúńyanıń belgili fizik alımı, Stanislavskiy rus teatr óneriniń atası, Suvorov ullı sárkarda dárejesine jetken. Demek, Tárbiya menen rawajlanıw óz-ara baylanıslı.


4. Jas hám jeke ózgeshelikler haqqında túsinik
Biziń ullı pedagog, alım babalarımız tálim-tárbiya jumıslarında balalardıń jas hám jeke ózgesheliklerin esapqa alıwdıń zárúrligin dúńyada birinshiler qatarında usınıs etken. Máselen, Farabiy bilimdi jaslarǵa kishkeneliginen úyretiwge keńes berdi. Tálim-tárbiyanı baslamastan aldın olardıń jas hám jeke ózgesheliklerin biliwdiń zárúrligin kórsetti. Onı anıqlamay turıp alıp barılǵan tálim-tárbiyanıń pútkil nátiyjesiz bolatuǵınlıǵın qayta-qayta eskertti. Beruniy hár xalıqtıń ózine say oqıtıw usılları, jolları, metodları barlıǵın kórsetip oqıtıw sistemasın álipbeden baslawdı abzal esapladı. Adamdı tábiyattıń bir bólegi sıpatında qarap tálim-tárbiya bala tábiyatına muwapıq bolıwın qatar miynetlerinde bayan etti. Ibn Sino balanıń jas ózgesheliklerin esapqa alıp onı altı jastan baslap mektepke beriwdi másláhát etti. Ibn Sino, Farabiy hám Beruniy sıyaqlı tálim-tárbiyanı baslawdan aldın balanıń jas hám jeke ózgesheliklerin úyreniw zárúr dep esapladı. Uluǵbek sabaqlıqlardı dúzgende balalardıń jas ózgesheliklerine kútá dıqqat awdardı.
Hár bir jas dáwirinde balanıń anatomiyalıq-fiziyalogiyalıq, psixalogiyalıq hám minez-qulqınıń rawajlanıwı ózgeshe boladı. Keyingi jılları pedagogikalıq psixologiyada, biziń milliy pedagogikamızda balalar menen oqıwshılardıń jas dáwirlerin tómendegishe bóliw dástúrge aylanbaqta.

1