Shifratorlar va deshifratorlar

shifrator 
yoki 
koder 
deb ataladi. 
Shifrator m ta kirish va n ta chiqishga ega bo‘lib, kirishlardan biriga 
berilgan signalni chiqshda n - razryadli parallel kodga o‘zgarti- radi. Agar 
shifrator n ta chiqishga ega bo‘lsa, u holda, uning kirishlari soni 2
n
dan kam 
bo‘lmasligi kerak. 2
n
kirish va chiqishga ega bo‘lgan shifrator 
to’liq
, agar 
shifrator kirishlari soni 2
n
dan kam bo‘lsa, u 
to’liq emas
deb ataladi. Shifrator 
chiqishlari soni doim kirishlari sonidan kam bo‘lganligi sababli, aloqa liniyalari 
cheklangan hollarda turli qurilmalar o‘rtasida ma’lumot almashish uchun ham 
qo‘llaniladi. 
0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nlik raqamlarni ikkilik-o‘nlik kodiga o‘girishda 
shifrator qanday ishlashini ko‘rib chiqamiz. O‘nlik raqamlarni ikkilik-o‘nlik 
kodiga o‘girishda (yoki aksincha hollarda) har bir o‘nlik raqam to‘rtta ikkilik 
raqam bilan almashtiriladi. O‘nlik raqamlar mos ravishda boshqaruv pultining 
i=0,1,2...9 sonlarini bosish orqali kiritilayotgan bo‘lsin. Shifrator holatini 
haqiqiylik jadvali (2-jadval) yordamida tadqiq etish mumkin. Bunday 
shifratorning to‘liq haqiqiylik jadvali turli kirish o‘zgaruvchilari uchun (2
10
-
10)=1014 ta kombinatsiyadan tashkil topgan bo‘lishi kerak edi. Mazkur shifrator 
ishi davomida qo‘llanilmaydigan turli mantiqiy o‘zgaruvchilar to‘plamini olib 
tashlash hisobiga, chiqishdagi o‘zgaruvchilar soni to‘rttagacha qisqartirilgan. 

---

Mazkur shifratorning kirishlari soni 2
n
=16 dan kam bo‘lganligi sababli, u 
to‘liq emas qisoblanadi. Shifrator bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan 4 ta chiqishga 
ega bo‘lib, uning holati to‘rtta MAFdan tashkil topgan tizim bilan ifodalaniladi. 
Shifrator ishi mantiqini ifodalovchi MAF tizimini, 2-jadvaldan foydalanib hosil 
qilamiz 
Q
3
= X
8
+ X
9
, 
Q
2
= X
4
+ X
5
+ X
6
+ X
7
, 
Q
1
= X
2
+ X 
3
+ X
6
+ X
7 
, 
(3) 
Q
01
= X
1
+ X
3
+ X
5
+ X
7
+ X
9
MAFni aniqlash jarayoni juda sodda: qaysi birga teng bo‘lgan kirish 
signallarida Qi chiqish birga tengligini aniqlaymiz. Olingan MAF yordamida 
shifrator quyidagi qonunga asosan ishlashini kuzatishimiz mumkin. Q
0
kichik 
chiqish razryadi ixtiyoriy toq kirishlardan biriga signal berilganda ochilishi 
kerak, chunki ikkilik sanoq tizimdagi barcha toq sonlar kichik razryadida birga 
ega. Demak, kichik razryad tashkil etish uchun toq raqamli o‘zgaruvchilar 
kirishlariga berilgan ko‘p kirishga ega bo‘lgan YOKI sxemasini qo‘llash kerak. 
Keyingi Qi chiqish razryadi ikkilik sanoq tizimida Qi razryadida birga teng 
bo‘lganda, ya’ni 2,3,6,7 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda ochilishi kerak. 
Uchinchi chiqish signali Q
2
razryadi ikkilik sanoq tizimida uchinchi razryadi 
birga teng bo‘lganda, ya’ni 4,5,6,7 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda 
ochilishi kerak. Ohirgi Q
3
razryadi ikkilik sanoq tizimida to‘rtinchi razryadi 
birga teng bo‘lganda, ya’ni 8 va 9 raqamli o‘zgaruvchilarga ega bo‘lganda 
ochilishi kerak. Kirish sinalining birga teng darajasi faqat bir kirishda bo‘lishi 
mumkin. Kirishlarda bir bo‘lmasa to‘rttala chiqishda nol kodi hosil bo‘ladi. 

---

«10 dan 4 ga» shifrator («4 dan 10 ga deshifrator») ning 
haqiqiylik jadvali 2-jadval 
(3) tizimga mos keluvchi shifrator mantiqiy tizimi 5-rasmda keltirilgan. 
5-rasm. Shifrator blok - sxemasi. 
Raqamli tizimlarda shifratorning qodlanilishi - bu dastlabki ma’lumotni 
ikkilik tizim tilida klaviaturadan kiritish. Shifrator va uni boshqaruv klaviaturasi 
shartli belgisi 6-rasmda keltirilgan. Shifratorning berilgan o‘nlik kodiga mos 
raqamli x kirishlaridan biror klavishasi bosilsa, mantiqiy bir signal hosil bo‘ladi. 

---

Tegishli qayta ishlashlardan so‘ng, shifratorning chiqish shinalarida, ikkilik 
kodda yozilgan raqamga mos keluvchi signallar o‘rnatiladi. 
6-rasm. Shifrator va uni boshqaruv klaviaturasi. 
«1» nuqta potensiali mantiqiy bir potensialiga teng. 
Shunday qilib, shifrator faqat bitta o‘tkazuvchi simga berilgan signalni 
(masalan, 9-sim) shifrator chiqishda hosil bodadigan parallel ikkilik kodga (bu 
qolatda 1001) o‘tkazadi. Shifrator faqat bitta kirish signaliga javob berishi 
uchun, uning sxemasi ustuvor qilib tuziladi. U holda, chiqishdagi signal, signalni 
qabul qilgan «katta» qirish raqamiga mos kelish kerak. Deylik, signallar bir 
vaqtning o‘zida 3,4 va 9 kirishlarga berilgan bo‘lsin. Bu yerda 9-kirish katta 
raqamga ega bo‘lib, ustuvorlikka ega, shuning uchun shifrator chiqishidagi kod 
- 1001 bo‘ladi. Shu sababli ustuvor shifrator mikrosxemalarida qo‘shimcha 
mantiqiy elementlar ko‘zda tutiladi. Ustuvor shifrator analog-raqamli 
o‘zgartirgich va mikroprotsessorli tizimlarda qo‘llaniladi.