Shirinmiya dorivor o’simlik sifatida juda qadim zamonlardan mahlum

Shirinmiya dorivor o’simlik sifatida juda qadim zamonlardan mahlum.

Xitoy xalq tabobatida bu o'simlik eramizdan 3000 yil avval turli xil hastaliklarni

davolashda qo'llanilgan. SHuningdek, shirinmiya o'simligining shifobaxsh

xususiyatlari borasida hind va tibet tabobatida ҳam ma’lumutlar uchraydi. O’rta

asrlarning mashҳur olim va tabibi buyuk bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino o'zining

davolash amaliyotida shirinmiya yer ostki qismlaridan juda keng miqiyosda

foydalangan. Jumladan oshqozon ichak yaralarini, o'pka va nafas yollari

kasalliklarini davolashda shuningdek, peshob haydovchi dorivor vosita sifatida

ishlatilgan.

Zamonaviy tabobatda ham bu o'simlikning o'rni beqqiyos bo'lib,

farmatsevtika sanoati korxonalarida қayta ishlanib turli xil dori vositalari ishlab chiқarilmoқda.

SHu bilan birga kўpgina dorivor yiғmalarning asosiy tarkibiy қismlaridan biridir.

Mamlakatimiz mustaқillikka erishgandan sўng dorivor ўsimliklar dexқonchiligiga

aloҳida ehtibor berildi. CHunonchi, Vazirlar Maҳkamasining 1995 yil 7-

dekabrda shirinmiya ўsimligi xom-ashyosiga bўlgan ichki va tashқi bozor

talablarini қondirish maқsadida “Ўzbekiston Respublikasida shirinmiya xom

ashyosini yetishtirishni kўpaytirish, chora tadbirlari tўғrisidagi ” 453-sonli

maxsus қarori қabul қilindi. Ushbu қaror ijrosini tahminlash maқadida

“SHifobaxsh” IICHM қoshida tashkil etilgan dorivor ўsimliklarga ixtisoslashgan

ўrmon xўjaliklarida shirinmiya ўsimligi ziroat қilinmoқda.

SHirinmiya (Glycyrrhiza glabra-L.)–dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasiga mansub

kўp yillik ўt ўsimlik. Feofrast ўz asarlarida bu ўsimlikni solodkoviy

koreng’,skifskaya trava, pontiyskaya trava nomi bilan atagan. Mazkur ўsimlikni

rus tilida –solodka golaya, ўzbek tilida-shirinmiya, chuchukmiya, қizilmiya,

Қoraқalpoғiston avtonom respublikasida esa bўyan deb atashadi.

SHirinmiyaning tarқalish areali juda keng bўlib, sibiқ ittifoқning Yevropa

қismida, Қrim, Kavkaz, Sibir, Kichik Osiyo, Eron, Afғoniston, SHimoliy Afrikada

tarқalgan.

Respublikamiz ҳududida shirinmiya

tipik tўқay ўsimligi ҳisoblanib, asosan Sirdaryo va Amudaryoning қuyi

қismlarida uchraydi. SHirinmiya polikarp ўt ўsimlik, poyalari yaxshi rivojlangan

bўlib, tsilindrsimon tuzilishga ega. Poya yoғochlangan bўlib balandligi 150-

160sm, bahzan uning balandligi tўқay sharoitlarda 200sm va undan ҳam ortadi.

SHўrlangan tuproқ sharoitida bu kўrsatkichlar 50-70sm atrofida қayd etiladi.

Barglari murakkab tuzilishga ega. 4-8 juft bargchalardan iborat bўlib, poyalarda

ketma-ket joylashgan. Barg uzunligi 11-18sm, bargchalari

tuxumsimon,ellipssimon, atroflari butun, tuklangan, uzunligi- 5sm, kengligi-

2,5sm ni tashkil etadi. Gullari oқ binafsha rangli, changchilari yirik, oғir.

Kuchli nektar ajratuchi bўlganligi sababli asalari va boshқa ҳashorotlarni ўziga

jalb қiladi. SHirinmiyaning yer ustki қismi ҳayvonlar uchun tўyimli ozuқa sifatida

foydalaniladi. Poya tarkibida 11-18% protein,10-15% oқsillar,3.3-9.1% yoғ va

boshқa foydali birikmalar mavjud. Yer ostki қismi pўstloғi jigar rangli ildiz va

idliz poyalardan iborat bўlib, uzunligi 180-200sm atrofida қayd etiladi. Ildiz va

ildizpoyalarida glitsirrizin kislotasining miқdori-3-24%, glyukoza-8%, saxaroza-

11%, kraxmal-34%, kletchatka-24% ni tashkil қiladi. Suvda ekstraktsiyaga

uchraydigin moddalarning miқdori- 43% ga yetadi.

Respublikamizdan shirinmiya xom-ashyosi AҚSH, Buyuk Britaniya, Germaniya,

Yaponiya, Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarga eksport қilinadi. Tahkidlash

joizki, bu ўsimlik tuproқ sharoitiga talabchan emas. Yer ostki suvlari yaқin,

қayta shўrlangan қishloқ xўjaligi aylanmasidan chiқib қolgan maydonlarda

yetishtirib yuқori iқtisodiy samaradorlikka erishish bilan bir қatorda yerlarning

meliorativ ҳolatini yaxshilash xususiyati bilan shubҳasiz, aҳamiyatlidir.

SHirinmiya ўsimligi asosan uch xil usul bilan, uruғidan, ildizpoyalaridan va

kўchat yetishtirish orқali kўpaytiriladi. Birinchi usul- uruғ sepish bilan amalga

oshiriladi. Buning uchun agrotexnikasi tўғri yўlga қўyilgan, kuzda yaxshilab

shudgorlangan, begona ўtdan tozalangan, molalangan, chizellangan,

tekislangan maydonlarni tanlanishi talab etiladi. Tayyorlangan maydonlarga

oraliғi 70 sm қilinib egatlar olinadi va uruғlar 1-3sm chuқurlikda ekiladi.

Uruғ ekishni kuz va erta baҳor oylarida mexanizatsiya yordamida amalga

oshirish mumkin. Gektar ҳisobida 4-5kg uruғ ekiladi. Uruғ ekilgandan sўng,

maydon suғoriladi va maysa ҳosil bўlgunga қadar tuproқ yuza қatlami nam

ҳolatda saқlanib turishi talab etiladi. Tuproқ ҳarorati 100S dan oshishi bilan

maysalarning unib chiқishi kuzatiladi. Maysalar asosan 20-25sm ga yetishi bilan

қator oralariga ishlov beriladi. Vegetatsiya davomida ўsimlik maydoni 8-10

marotaba suғoriladi. Ҳar 2-3 marotaba suғorishdan sўng kulg’tivatsiya ўtkaziladi

va қator oraliғiga ketmon bilan ishlov beriladi ҳamda parvarishlanadi. Ammo,

shўr yerlarda (1,5-2,0%) uruғ unuvlanligining anchagini pastligini inobatga

olinsa, shirinmiya uruғini kўkartirib sanoat aҳamiyatiga ega bўlgan ekin

maydonlarini barpo etib bўlmaydi.

Ikkinchi usul- ildizpoyalardan kўpaytiriladi. Bu usulda ўsimlik xom-ashyosi

yahni, ildizpoyalari maydonlardan kovlab olinadi. Ўtkir tiғli moslamalar

yordamida 10-15sm uzunlikda ildizpoya қalamchalari қirқib tayyorlanadi. Gektar

ҳisobiga 2000-3000kg ildizpoyalarni sarflanishi tavsiya etiladi. Oldindan

tayyorlangan va agrotexnikasi tўғri yўlga қўyilgan maydonlarga oraliғi 90sm

қilib egatlar olinadi va 5-8sm chuқurlikda ildizpoyalar mexanizatsiya yordamida

ekiladi. Bu jarayon ҳam kuz va erta baҳor oylarida amalga oshiriladi. Tuproқ

namligini ehtiborga olgan ҳolda ildizpoya ekilgan maydoni tez-tez suғorib,

tuproқda namlikni saқlab turish samarali natija baradi.

Ekilgan maydonlarda ўsimlik ҳolatiga қarab agrotexnik chora- tadbirlar amalga

oshiriladi va 1-yili 6-8 marta (vegetatsiya davomida) suғoriladi ҳamda parvarish

қilinadi. Ўsimlik vegetatsiyasining 2- yilidan boshlab suғorish mehyori tuproқ

sharoitiga қarab kamaytirib boriladi. Sanoat aҳamiyatiga ega bўlgan katta ekin

maydonlarini barpo etishda asosan shu usul samarali natija beradi. Biroқ, bu

usul bilan kўpaytirilganda, 1ga maydonga 2000-3000kg қimmatli xom- ashyo

sarflanadi.

Uchinchi usul- bunda avval bўz tuproқda uruғni ekib, ulardan kўchat

yetishtirish, sўngra uni shўr tuproқli yerlarga kўchirib ўtkazish orқali amalga

oshiriladi. Jumladan bir vegetatsiya davrini ўtagan kўchatlar shўr tuproқlarga

kўchirib ўtkazilganda, ularning ўsib rivojlanishi va saқlanishi 70-80% tashkil

қiladi. Vegetatsiyaning 4-5-yilidan boshlab xom-ashyo yetiladi. Sanoat

aҳamiyatiga ega bulgan xom-ashyo ildiz va ildizpoyalardan iborat bўlib, pўstloғi

jigar rangli, ichki қismi tўқ sariқ rangli ўziga xos ҳid va ўta shirin tahmga

egadir. Gektaridan 8-10t davlat standart talablariga mos keladigan yer ostki

қismi va ҳўl ҳolatda 20-25t tўyimli ozuқabob yem-xashak maҳsulotlarini

yetishtirish mumkin. Ўsimlikning yer ostki қismi asosan 0-50sm chuқurlikdan

қazib olinadi, tuproқlardan tozalanib қuritiladi.

Maxsus mexnizmlar yordamida zichlab boғlanadi va ustiga yorliқ yopishtirilib

xom-ashyo қuruқ omborxonalarda saқlanadi. Saқlanish muddati 3 yil. SHunday

қilib, қimmatli xom-ashyo ўsimligi ҳisoblanmish shirinmiya ekin maydonlarini

barpo etishda ildizpoya va kўchat usullarini қўllash maқsadga muvofiқdir.