Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

60

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014

(şəkil 2)

---

ilə müəyyən olunmur, o həm də onun vəziy ‐

yətinin ümumi tarixi ilə müəyyən olunur.

Məsələn, on il quraqlıq olduqda göl nisbətən

quruyur, bitkilər məhv olur və səhralaşmanın

sahəsi artır. Öz növbəsində bu şərtlər quraq ‐

lıqdan sonrakı illərdə daha az yağışın yağ ma ‐

sına səbəb olur. Beləliklə, ətraf mühit xarici

təsirə reaksiya verdiyindən və əksinə, iqlim

özünü nizamlayan prosesdir.

İstixana qazlarının axırıncı qlobal istiləş ‐

mənin əsas səbəbi olduğu qəbul edilir. Ancaq

başqa fikirlər də var, biz bunları aşa 

ğıda

araşdıracayıq. Hələlik qeyd edək ki, istixana

qazları həm də Yerin iqlim tarixini dərk etmək

üçün əhəmiyyətlidir. Tədqiqatların nəti cəsinə

görə, atmosfer istilik enerjisi ilə qızdıqda

yaranan və istixana qazları ilə saxlanan istixana

effekti Yer temperaturunu nizamlayan əsas

prosesdir. Son 600 milyon ildə karbon dioksi‐

dinin miqdarı atmosferdə təbii geoloji və bi‐

oloji proseslərin təsirindən milyonun 200‐dən

5000‐ə qədər dəyişmişdir.  

İqlimin dəyişməsinə təsir edən antropogen

amillər, əsasən, insan fəaliyyəti ilə əlaqə 

‐

dardır, hansılar ki, ətraf mühiti dəyişdirir və

iqlimə təsir göstərir. Bəzi hallarda səbəb‐nəticə

əlaqələri birbaşadır və iki mənalı deyil, məsə ‐

lən, suvarmanın temperatur və rütubətə təsiri,

digər hallarda bu əlaqə elə də aydın görün‐

mür. Hazırda insan fəaliyyəti ilə əlaqədar əsas

problemlər bunlardır: yanacağın yandırıl ma ‐

sından atmosferdə CO

2

‐nin və aerozolun

(soyumağa təsir göstərir) artması, sement

sənayesi. Torpaqdan istifadə, ozon qatının

azalması, heyvandarlıq və meşələrin qırılması

kimi digər amillər də iqlimə təsir göstərir. 

Yanacağın yandırılması 1850‐ci ildən sürətlə

artmış, nəticədə, bu müddətdə, atmos ferdə

CO

2

‐nin miqdarı 1,36 dəfə artmış dır. Bu sürətlə

artım davam etsə, XXI əsrin sonunda CO

2

‐nin

konsentrasiyası 1850‐ci ilə nisbətən 2 dəfə ar‐

tacaq. Bəzi hesablamalara görə, bu artım,

atmosferdə metanın artan konsentra siyası ilə

birgə, 2040‐cı ildə Yer temperaturunun 1,4–

5,6

0

C artması ilə nəticələnə bilər.

Aerozollar, xüsusən sulfatlar, yanacaq yanan

zaman havaya atılır və hesab olunur ki, onun

zərrəciklərində günəş şüası əks olunur, yəni

müəyyən istilik Yer səthinə çatmır və beləliklə,

onlar atmosferin soyumasına təsir göstərir.  

Sement sənayesi atmosferə CO

2

‐nin atılma ‐

sının intensiv mənbələrindən biridir. Semen ‐

tin kalsi oksid inqrediyentini almaq üçün kalsi

karbonat (CaCO

3

) qızdırıldıqda karbon diok‐

sidi yaranır. Sement istehsalı  bütün sənayeyə

aid olan proseslərin atmosferə atdığı CO

2

‐nin

2,5 %‐ni təşkil edir.  

Torpaqdan istifadə iqlimə əsaslı surətdə

təsir göstərir. Suvarma, meşələrin qırılması və

kənd təsərrüfatı ətraf mühiti əsaslı surətdə

dəyişdirir. Məsələn, suvarılan yerdə su balansı

dəyişir. Torpaqdan istifadə sərilmə səthini

dəyişdiyindən albedonun qiyməti və bununla

da yer tərəfindən udulan günəş şüalarının

miqdarı dəyişir. 

Heyvandarlıq BMT‐nin məlumatına görə,

2006‐cı ildən dünyada atmosferə atılan istixa ‐

na qazlarının 18 %‐ni yaradır. Bu amilə həm

də torpaqdan istifadə, yəni otlaqların yaradıl ‐

ması üçün meşələrin qırılması da daxildir.

CO

2

‐dən əlavə antropogen mənşəli azot oksi‐

dinin 65  və metanın 37%‐i  heyvandar lığın payına

düşür.