Shzbekiston respublikasi oliy va shrta maxsus taolim vazirligi

O’ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
F A R G’ O N A F I L I A L I


I JTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

FALSAFA
(ETIKA, ESTETIKA VA MANTIQ)
fanidan ma’ruzalar matni

Fargona- 2010


1-MAVZU. Etika axloqning kelib chiqishi va taraqqiyoti haqidagi fan

REJA:
1.Etika- axloqning kelib chiqishi, mohiyati, taraqqiyoti qonuniyatlari to’g’risidagi fan.

2.Etikaning boshqa ijtimoiy fanlar (falsafa, estetika, dinshunoslik, sosiologiya, huquqshunoslik, adabiyot, tilshunoslik,
psixologiya, pedagogika, ekologiya) bilan aloqadorligi.
3.Mustaqillik sharoitida etikaning jamiyat ijtimoiy-ma'naviy hayotidagi o’rni

1-savol. Odam odam bilan tirik. Bu ko’hna haqiqat. Ammo har bir odam o’zi bir olam bo’lib yaralgan, hech kim hech qachon birovga aynan o’hshamaydi. Shu sababli ham bizlarning hoxish va ehtiyojlarimiz, orzu va umidlarimiz, yaxshilik va yomonlik haqidagi, baqt va muhabbat haqidagi fikrlarimiz turlichadir. Bunday har -hillik bizning niyat va istaklarimizning ba'zan ro’yobga chiqmasligiga sabab bo’ladi va o’zimizni omadsizdek, baxtsizdek his etamiz va bizga e'tibor bilan qarashlariga ehtiyoj sezamiz. Bu ehtiyoj qondirilmas ekan, biz o’zimizni odamlar ichida ham begonadek his hila boshlaymiz, o’zimizga va jamiyatga tashvishlar orttirib boraveramiz.Odam jamiyatda yashab turib, jamiyatdan holi bo’la olmaydi. Bu hol kishining hamma ishiga, jumladan, uning axloqiy qiyofasiga ham bevosita o’z ta'sirini ko’rsatadi, uning yurish-turishiga nisbatan muayyan tarbiyaviy-ma'naviy talablar qo’yadi. Odamlarga baho berganda, uni yoshidan, kasbidan, mutahassisligidan, darajasidan qat'iy nazar axloqli yoki axloqsiz ekan, tarbiyali yoki tarbiyasiz ekan, ziyoli ekan, o’qigan bo’lsa ham, uqmagan ekan, olim bo’lish oson-u, odam bo’lish qiyin ekan deb baho beramiz. Bunda biz kishilarning ma'naviy qiyofasini, hulq-atvorini, Yaxshi yoki yomon hatti-harakatini ifodalagan bo’lamiz. Qarangki, har bir odam bir olam bo’lsa ham, u takrorlanmas noyob, o’ziga xos bir mo’'jiza bo’lgan taqdirda ham bir o’zi yashay olmaydi, bahtli ham, baxtsiz ham bo’la olmaydi. Shunday ekan, odam o’z mohiyati bilan, tabiati bilan jamiyat bilan chambarchas bog’liq, jamoa bo’lib yashaydi, tirikchilik hiladi, jamiyatdan oladi, jamiyatga beradi; qancha olib-berishi esa uning aql-idrokiga, vijdoni-irodasiga, imoniyu-e'tiqodiga, turmush tarziga, ma'naviyati-tarbiyasiga bog’liqdir. Axloq, hulq-atvor haqidagi etika fani bu qususda baqs yuritadi, ta'limot yaratadi.

"Men, - deydi Prezidentimiz Islom Karimov, - Abdulla Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot - yo momot, yo najot - yo qalokat, yo saodat - yo falokat masalasidir", degan fikrini ko’p mushohada hilaman.
Buyuk ma'rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir.
Chunki ta'lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta'lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad - ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi" .
Abdulla Avloniy "Turkiy guliston yohud axloq" risolasini shunday boshlaydi: "Axloq insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi hulqlarning yaxshiligini, yomon hulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon hiladurgon kitobni axloq deyilur" . Abdulla Avloniy fikrini davom ettirib bu muammoga chuqurroq yondoshadi:
"Axloq ilmini o’qub, bilub amal hilgan kishilar o’zining kim ekanini, janobi haq na uchun halq hilganini, yer yuzida nima ish hilmoq uchun yurganin bilur. Bir kishi o’zidan qabardor bo’lmasa, ilmini, ulamoni, Yaxshi kishilarni, Yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini qimmatini bilmas. o’z aybini bilur, iqror hilub, tuzatmakki sa'y va qo’shish hilgan kishi chin bahodir va paqlavon kishidur" .
Axloq - ruscha - moral, lotincha "mores", "moralis" so’zlaridan olingan bo’lib, ma'nosi hulq, odat demakdir.
Axloq - ijtimoiy ongning muayyan shakli bo’lib, kishilarning ijtimoiy va shahsiy hayot ida bir-birlariga bo’lgan munosabatlarining, ya'ni hatti-harakat prinsiplari va normalarining yig’indisidir. Axloq so’zi, tushunchasi ham arabcha bo’lib, hulq so’zining ko’pligidir.
Axloq kishilarning fe'l-atvori, yurish-turishi, ularning ijtimoiy va shahsiy hayot dagi o’zaro munosabatlarini tartibga solib turadi. Axloq normalari jamiyat yoki muayyan guruq tomonidan shahs fe'l-atvoriga qo’yiladigan talabdir. Bu normalar shahsning jamiyatga - Vatan, davlat, millat, guruqga munosabatini, shuningdek, shahsning turmushdagi, ayrim kishilarga, kasbi-koriga, mutahassisligiga, qatto o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlardagi hatti-harakatni ham o’z ichiga oladi.
Kishilik jamiyatining ilk davrlarida axloq normalari - yurish-turish qoidalari va odob prinsiplari kishilarning mehnat hilish jarayonida vujudga kelib, ularga rioya hilish urf-odatga, an'anaga aylanib boradi. Keyinchalik jamiyat, ijtimoiy hayot taraqqiy etib, aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralgach, mehnat taqsimoti yuz bergach, odamlarning yurish-turish qoidalari, odam axloqining mohiyati haqidagi masalalar bir butun falsafiy bilimlar sistemasiga solinadi, ma'lum darajada mustahil fanga aylanadi. Shu tariqa etika, ya'ni axloq haqidagi ta'limot paydo bo’ladi.
Etika - grekcha-yunoncha "ethos" degan so’zdan olingan bo’lib, buning ma'nosi hulq-odat demakdir. Etika, ya'ni axloq haqidagi fan, o’zbek tilida hozirgi paytda axloqshunoslik fani deb ham yuritiladi. Lekin biz etika fani deb yuritishimizni ma'qul topdik. Sabab bu nom dunyoda yuritiladigan standartga mos keladi, deb o’ylaymiz, garchi fanning nomlari qanday yo’sinda yuritilmasin, uning mazmuniga putur yetmaydi, shakl mazmunni, mohiyatni tubdan o’zgartirib yubormaydi, garchi ta'sir etsa ham.
Etika odamlarning yurish-turishida, axloqida tarixan o’zgarib turadigan, rivoj topib, taraqqiy etib boradigan prinsiplarni, axloqiy norma, qoidalarni; axloqning manbai va kelib chihishini, axloqiy kategoriyalarni ya'ni yaxshilik va yomonlik, or-nomus, vijdon kabi umumiy tushunchalarni, axloqiy e'tiqod, maslak va his-tuyqularni izoqlab beradi. Shuningdek, axloqning abadiy muammolari bo’lgan - axloqiy bahoning mezoni nimada, axloqda haqiqat bormi, axloqiy erkinlik nima, inson o’z hatti-harakati uchun javobgarmi, mas'ulmi kabi savollarga javob aqtaradi.
Etika fan sifatida axloqni, odob-hulqni, axloqiy munosabatlarni aks ettiribgina holmay, balki odam intilishi lozim bo’lgan maqsadni, ya'ni yuksak axloqiy g’oyani, bu g’oyani, ya'ni bizning pirovard strategik maqsadimiz bo’lgan - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot g’oyasini amalga oshirmoq uchun qanday yashab, qanday qarakat hilmoqlikni ma'nosi ochib beriladi, odamlarning yurish-turishi qanday degan savolgagina emas, balki qanday bo’lishi kerak degan savolga ham javob beradi. Shuning uchun ham axloqiy illatlar tanqid hilinadi, odamlarning hatti-harakatiga yuksak axloqiy g’oya va maqsad nuqtai nazaridan qat'iy baho beriladi.
Hulq, odob deganda iqtisodiy tuzum taqozosi bilan, turmush sharoitining alohida tarzidan, tradisiyalaridan, an'analaridan, urf-odatlaridan paydo bo’lgan, biroq muntazam qarashlar, qoidalar, yo’l-yo’riqlar sistemasiga kirmagan munosabatlar xususiyati tushuniladi.
Demak, hulq odamlarning amaliy hatti-harakatlari, odamlar o’rtasidagi amaliy munosabatlar, axloq ijtimoiy ong bilan bog’liq bo’lib, mazkur hatti-harakat prinsiplari va normalarining axloq talablari shaklida ifodalab berilganidir, etika bo’lsa axloq prinsiplari va normalarining izoqlab va asoslab berish demakdir, ya'ni axloq haqidagi nazariyadir.
Axloq normalari passiv emas, balki ular ham jamiyat hayot ida, ham shahs turmushida faol ta'sir ko’rsatadigan muhim faktordir. Ilqor, taraqqiyparvar axloq normalarining ta'lim-tarbiyaga ta'siri ijobiy bo’ladi, reaksion hulq normalarining ta'siri esa jamiyatda ham, shahs tarbiyasida ham salbiy bo’ladi.
Ma'lumki, kishilik jamiyati doimo taraqqiyotda ekan, uning axloqiy. Ma'naviy qarashlari ham doimo o’zgarib, rivojlanib, taraqqiy etib boradi. Yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalar ham tarix davomida o’zgarib keldi, avval infiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan qarab baho beriladi.
Ibtidoiy jamoa tuzumi bilan bugungi jamiyatda tatbiq etiladigan axloq tushunchalariga bir hil yondoshib bo’lmaydi. Masalan, ilk ibtidoiy jamiyatda kasallarni, keksalarni o’ldirib yeyish odat bo’lgan, uyat hisoblanmagan. Shunday ekan, hamma ijtimoiy hodisalarga real yondoshilgandek, axloqiy hodisalarga ham konkret, dialektik, tarixiy yondoshmoq taqozo etiladi.
Etika qadimda fizika va logika bilan birgalikda falsafaning uzviy uchinchi hismi hisoblanar edi. Keyinchalik Arastu birinchi bo’lib "Etika" darsligini yozgach, u alohida falsafiy yo’nalishdagi fan maqomini oldi. Etikaning boshqa falsafiy fanlardan farqi, o’ziga xosligi shundaki, unda nazariya bilan amaliyotning, praktikaning omuhtaligidir, uyg’unligidir.
Qadimgi antik davr donishmandlarining fikricha, falsafani azim darahtga, chinorga qiyos hilsak, uning ildizi tabiat haqidagi ta'limotlar, poyasi - mantiq, mevasi esa - etikadir. Darhaqiqat, bilim - aql buloqi, axloq esa - hayot chirog’idir, yoki bilim - xazina, axloq esa fazilatdir.
2-savol. Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimiy fan. U bizda "Ilmi ravish", "Ilmi axloq", "Axloq ilmi", "Odobnoma" singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro’pada esa "Etika" nomi mashqur, biz ham yaqin-yaqingacha shu atamani qo’llar edik. U dastlab manzildoshlik, yashash joyi, keyinchalik esa odat, fe'l, fikrlash tarzi singari ma'nolarni anglatgan, yunoncha "ethos" so’zidan olingan.
Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif hilar ekan, ularni uch guruqga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruqga falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruqga etika va siyosatni; uchunchi guruqga esa san'at, qunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday hilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta'limotni fan darajasiga ko’targanlar va "Etika" (ta ethika) deb ataganlar.
Biroq bizda milliy-mintaqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g’oyalarning vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrda o’nlab asrlar avval ro’y bergan. Ajdodlarimizning eng ko’hna e'tiqodiy kitobi "Avesto" buning yorqin dalilidir. Shu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayot iy talablar nuqtai nazaridan "Axloqshunoslik" deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik.
Axloqshunoslik axloqning kelib chihishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o’rganadi. "Axloq" so’zi arabchadan olingan bo’lib, "hulq" so’zining ko’plik shaklidir. "Axloq" iborasi ikki hil ma'noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot ob'ektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe'l-atvori va hatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini - hulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi.
Odob - inson haqida yoqimli taassurot uyqotadigan, lekin jamoa, jamiyat hayot ida burilish yasaydigan darajada muhim aqamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli hatti-harakatlarni o’z ichiga oladi.
Xulq - oila, jamoa, maqalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayot iga sezilarli ta'sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy hatti-harakatlarning majmui. Axloq- jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy hatti-harakatlar yig’indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma'naviy hodisa. Bu fikrlarimizni misolllar orqali tushuntirishga qarakat hilamiz. Deylik, metroda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o’tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro’parasida tik turib holdi. Agar talaba darhol: "o’tiring, otahon!" deb joy bo’shatsa, u chiroyli a'mol hilgan bo’ladi va bu a'moli bilan atrofdagilarda Yaxshi kayfiyat uyg’otadi; chetdan qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: "Baraka topgur, odobli yigitcha ekan", deb qo’yadilar. Aksincha, talaba yo teskari qarab olsa, yoki o’zini mudiraganga solib, qariyaga joy bo’shatmasa, qashimiz keladi, ko’nglimizdan: "Buncha beodob, surbet ekan!" degan fikr o’tadi, qullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyqotadi. Lekin, ayni paytda, talabaning qariyaga joy bo’shatgani yoki bo’shatmagani oqibatida vagondagi yo’lovchilar hayot ida darhol biror-bir ijobiymi, salbiymi - muhim o’zgarish ro’y bermaydi.
Hulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha qo’ni-qo’shnilarning barcha ma'rakalarida hizmatda turadi, qo’li-ochiqqo’l, doimo o’z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a'zolariga meqribon va q.k. Unday odamni biz hushhulq inson deymiz va unga maqallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo’lsa, u qo’ni-qo’shnilar bilan qo’pol muomala hilsa, to’y-ma'rakalarda janjal ko’tarsa, sal gapga o’dag’aylab, musht o’qtalsa, ichib kelib, oilada qotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badhulq deymiz. Uning badhulqliligidan oilasi, tevarak-atrofdagi ba'zi shahslar jabr ko’radi, maqalladagilarning tinchi buziladi, lekin hatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy hayot iga yoki insoniyat tarixiga biror-bir ko’zga tashlanadigan ta'sir o’tkazmaydi.
Biroq bu fikrlardan odob va hulqning jamiyatdagi roli u qadar ahamiyatli emas ekan, degan qulosa chiqmasligi kerak; fuqorolar orasida odoblilik va hushhulqlilikning keng yoyilishi jamiyat axloqiy hayot idagina emas, balki butunisicha ijtimoiy taraqkiyotga ham ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Bu ta'sir tufayli garchand jamiyat birdaniga yuksalib ketmasa-da, asta-sekinlik bilan, muntazam ravishda Yaxshilanib, ravnaq topib boradi.
Axloqqa kelsak, masala o’ta jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoqud viloyat prokurori o’zi mas'ul qududda doimo qonun ustuvorligini ta'minlash uchun intiladi, adolat qaror topishini ko’zlab ish yuritadi, lozim bo’lsa, qokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor hilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o’z kasbini e'zozlovchi shahs, balki qaqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u - umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bahishlagan yuksak axloq egasi; u, o’zi yahayotgan jamiyat uchun namuna bo’ladi, o’sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga hizmat hiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun qimoyachisi degan nomi bo’laturib, o’zi qonunni buzsa, shahsiy manfaati yo’lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik hilgan bo’ladi: oddiy fuqaro nazdida birgina kishi - prokuror-amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyqonadi. Bunday tasavvurlarning muntazam kuchayib borishi esa oqir-oqibat o’sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.
Albatta, har uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. Chunonchi, hozirgina misol keltirgnimiz prokurorning axloqsizligi darajasi bilan o’z yakka qukmronligi yo’lida millionlab begunoq insonlarni o’limga maqkum etgan Lenin, Stalin, hitler, Pol Pot singari shahslar axloqsizligi orasida farq bor: agar prokurorning axloqsizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar hilsa, totalitar tuzum qukmdorlari hatti-harakatlari umumbashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi.
Bu o’rinda shuni alohida ta'kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida odoblilik - hushhulqlilikka, hushhulqlilik - yuksak axloqiylikka aylangan kabi, axloqiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda muayyan shahs, vaqti kelib, odobsizlikdan - badhulqlilikka, badhulqlilikdan - axloqsizlikka o’tishi mumkin.
Shunday hilib, axloqshunoslik mazkur uch axloqiy hodisani bir-biri bilan uzviylikda va nisbiylikda o’rganadi. Ana shu uch axloqiy hodisaning umumlashmasini, ya'ni mazkur fanimizning predmeti bo’lgan umumiy tushuncha sifatida axloqni quyidagicha ta'riflash mumkin:
Axloq- barcha odamlar uchun birdek taalluqli hisoblangan, shahs hayot idagi hamma sohalarda o’ziga va o’zgalarga nisbatan qo’yiladigan ma'naviy-ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning munosabatlar shaklidagi ko’rinishidan iborat bo’lgan, insonga berilgan iqtiyor ekanligining hatti-harakatlar jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan ohilona cheklanishini taqozo etuvchi ma'naviy hodisa.
Shuningdek, atoqli faylasuf Erkin Yusupovning: "Umuman, axloq ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida shahs sifatida mavjud bo’lgan insonlarning o’z-o’zini idora hilish shakllari va me'yori, o’zaro muloqot va munosabatlarda ularga xos bo’lgan ma'naviy kamolot darajasining namoyon bo’lishidir"-degan ta'rifi ham diqqatga sazovordir .
Axloqshunoslik qadimda fizika va metafizika bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) hismi hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so’ng) alohida falsafiy yo’nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma'lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatida vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy qulosalar chiqarib, insoniyatni haqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan holda falsafaning predmetini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Axloqshunoslik axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga hizmat hiladi. Shu bois uni axloq falsafasi yoqud ezgulik falsafasi deb atash mumkin.
Hozir u falsafiy fan sifatida uch yo’nalishda ish olib boradi, ya'ni axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u axloqni: 1) bayon hiladi; 2) tushuntiradi; 3) o’rgatadi. Shunga ko’ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va rusmiy-me'yoriy tabiatga ega. qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero, sof nazariy axloqshunoslikning bo’lishi mumkin emas. U insoniyat o’z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini qikmatlar, naqllar, matal-mahollar tarzida bayon etadi, kishilarni axloqiy qonun-qoidalarga o’rgatadi, ularga axloqning mohiyatini tushuntiradi va falsafiy qulosalar chiqaradi. Ya'ni axloqshunoslik fanida Aflotun, Arastu, Epikur, Siseron, Seneka, Avgustin, Forobiy, Ibn Sino, Fazzoliy, Nasafiy, Spinoza, Kant, hegel, Shopenqauer, Foyerbaq, Kirkegard, Nitsshe, Vl.Solovyov, Losskiy singari buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta'limotlar bilan birgalikda "Patanjali", "qutadqu bilik", "qobusnoma", Sa'diyning "Guliston", Jomiyning "Bahoriston", Navoiyning "Maqbub ul-qulub", Montenning "Tajribanoma", Laroshfukoning "qikmatlar", Gulxaniyning "Zarbulmasal" kabi amaliy axloqqa bahishlangan asarlari ham o’z mustaqkam o’rniga ega. Axloqshunoslikning boshqa falsafiy fanlardan farqi ham, o’ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning ana shunday omuqtaligidir.
3-savol. Axloqshunoslik va estetika. Axloqshunoslik boshqa ijtimoiy va falsafiy fanlar bilan o’zaro aloqadorlikda rivojlanib kelmoqda. Ayniqsa, uning estetika bilan aloqasi qadimiy va o’ziga xos.
Avvalo, insonning har bir hatti-harakati va niyati ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo’ladi, ya'ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik (ichki go’zallik) qususiyatlarini mujassam hiladi. Shu bois Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ko’p hollarda axloqiylikni ichki go’zallik, nafosatni tashqi go’zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ma'lumki, san'at nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot ob'ekti hisoblanadi. har bir san'at asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko’tariladi hamda san'atkor doimo o’zi yahayotgan zamonda erishilgan eng yuksak
axloqiy daraja va unga munosabatni badiiy qiyofalar orqali bevosita yoqud bilvosita aks ettiradi.
Demak, estetika o’rganayotgan har bir badiiy asar ayni paytda, ma'lum ma'noda, axloqshunoslik nuqtai nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo’ladi.
Axloqshunoslik va dinshunoslik. Axloqshunoslikning dinshunoslik bilan aloqasi shundaki, har ikkala fan ham bir hil muammo - axloqiy mezon muammosini qal etishga qaratilgan. Chunki umumjaqoniy dinlar vujudga kelguniga qadar mavjud bo’lgan ma'lum urf-odatlar va qadriyatlar muayyan diniy qonun-qoidalarga, muqaddas diniy kitoblarga katta ta'sir ko’rsatgan. Ayni paytda, dinlar ham axloqqa ana shunday ta'sir o’tkazganlar.
Chunonchi, islom dinini oladigan bo’lsak, qur'oni karim, hadisi sharif, Ijmo' va muayyan fatvolardagi mezonlar hamda talablar musulmon Sharqi millatlari axloqiy darajasining shakllanishida katta aqamiyat kasb etgan. Shuningdek, komil inson muammosi har ikkala fan uchun umumiy hisoblanadi. Farq shundaki, axloqshunoslik bu muammoga zamonaviy tarbiya nuqtai nazaridan yondoshadi.
Axloqshunoslik va ququqshunoslik. Axloqshunoslikning ququqshu-qnoslik bilan aloqasi uzoq tarixga ega. Ma'lumki, juda ko’p hollarda axloq me'yorlari bilan huquq me'yorlari mohiyatan va mazmunan bir hil bo’ladi. Shunga ko’ra, axloqni jamoatchilik asosidagi huquq, ququqni esa qonuniylashtirilgan axloq deb atash mumkin. Zero, axloqshunoslik bilan ququqshunoslikning tadqiqot ob'ektlari ko’p jiqatdan o’qshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtai nazaridan farq hiladi, ya'ni huquq me'yorlarining bajarilishi, odatda, maqsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali, majburiy sanksiyalar vositasida yo’lga qo’yiladi; axloq me'yorlari esa umumiy qabul hilingan milliy urf-odatlar, jamoatchilik fikri yordamida, alohida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruq, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi.
Shuningdek, ququqshunoslik kasbi uchun muhim bo’lgan amaliy axloq jiqatlarini axloqshunoslikning ququqshunos odobi deb ataladigan maqsus sohasi tadqiq hiladi va tavsiya etadi.
Axloqshunoslik va pedagogika. Axloqshunoslik pedagogika bilan ham chambarchas aloqada. Pedagogikadagi shahsni shakllantirish, tarbiyalash, ta'lim berish jarayonlarini pand-nasiqatlarsiz, odobnoma darslarisiz tasavvur hilib bo’lmaydi. Shu bois axloqshunoslik o’ziing nazariy va, ayniqsa, amaliy jiqatlari bilan pedagogikaning asosi hisoblanadi. Zero, maorif tizimidagi ta'lim-tarbiya o’zini har bir qadamda axloqiy tarbiya sifatida namoyon hiladi.
Axloqshunoslik va ruqshunoslik. qadimdayoq axloqshunoslikning ruqshunoslik (psihologiya) bilan aloqasi alohida aqamiyatga ega bo’lgan. Zotan, bu ikkala fan kishilar hatti-harakati, fe'l-atvori va mayl istaklarini o’rganadi. Lekin bu o’rganish ikki hil nuqtai nazardan olib boriladi: ruqshunoslik u yoki bu hatti-harakat, fe'l-atvor, sababiy asos (motiv)larning ruqiy tabiati va shakllanish shart-sharoitlarini ochib beradi, axloqshunoslik esa ruqshunoslik tadqiq etgan hodisalarning axloqiy aqamiyatini tushuntiradi.
Axloqshunoslik va sosiologiya. Axloqshunoslikning jamiyatshunoslik (sosiologiya) bilan aloqasi o’ziga xos. Bu ikkala fan inson faoliyatini boshqarishning ijtimoiy murvatlaridan bo’lmish axloqni o’rganadi. Lekin axloqshunoslikning miqyosi bu borada keng. Ma'lumki, sosiologiya insonlarning ommaviy hatti-harakati va ularning qonuniyatlarini faqat muayyan ijtimoiy tuzum doirasidagina tadqiq etadi. Axloqshunoslik esa, o’z mohiyatiga ko’ra, lozim bo’lganda, muayyan ijtimoiy tuzum yoki davr doirasidan chiqib, inson axloqining yuksak yutuqi sifatida kelgusi davrlar uchun ham tarixiy va axloqiy aqamiyat kasb etgan shahsiy, istisnoli hatti-harakatlarni hamda ularning sababiy asoslarini o’rganadi.
Axloqshunoslik va siyosatshunoslik. Axloqshunoslikning siyosatshu-noslik bilan aloqasi, ayniqsa, o’ziga xos va murakkab. Chunki siyosiy kurash qarama-qarshi axloqiy qoidalar va talablar kurashini taqozo etadi. Shahsiy intilishlar bilan davlat va jamiyat manfaatlarining mosligi, maqsadlar va vositalarning pok yoki nopokligi muammolari o’rtaga chiqadi. Lekin aslida siyosat qay darajada axloqiylik kasb etsa, shunchalik u ohilona bo’ladi. Bu hozirgi kunda axloqshunoslik ham, siyosatshunoslik ham jiddiy tadqiq etadigan eng muhim umumiy muammolardan biridir. Shuningdek,
raqbarlik odobi, partiyaviy odob, etiket singari axloqshunoslikning muomala madaniyati doirasiga kiruvchi maqsus sohalari ham siyosatshunoslik bilan chambarchas bog’liq.
Axloqshunoslik va ekologiya. Keyingi paytlarda axloqshunoslikning ekologiya bilan aloqasi tobora mustaqkamlanib bormoqda. Tarixan axloqshunoslik ko’proq insonning o’zi, o’zgalar va jamiyat oldiga majburiyatlarini taqlil etish bilan shuqullangan, uning tabiatga bo’lgan munosabati diqqat markazidan chetda holib kelgan. Lekin keyingi davrlarda, ayniqsa, qq asrda tabiatga nisbatan tor manfaatparastlik doirasidagi yondashuvlar oqibatida paydo bo’lgan ekologik bo’qron manzarani o’zgartirdi. Endilikda global ekologik muammolar ko’proq odamlarning ijtimoiy-axloqiy no’ktai nazarlariga bog’liq ekani ma'lum bo’lib holdi.
Shunday hilib, hozirgi kundagi ekologik muammolarni qal etishning ko’p jiqatlari axloqshunoslik ko’magiga borib taqalmoqda. qq asrda ekologik axloqshunoslik degan maqsus soha ham yuzaga keldi. Lekin, bu - axloqshunoslik ekologiyani to’liq o’z ichiga oladi, degan so’z emas. Chunki axloqshunoslikda axloqiy baholash va boshqarish ob'ekti sifatida tabiatning o’zi emas, balki odamning tabiatga bo’lgan munosabati maydonga chiqadi.
Axloqshunoslik va milliy istiqlol g’oyasi. Garchand fan sifatida milliy istiqlol g’oyasi oliy va o’rta maqsus ta'lim tizimida yaqinda joriy etilgan bo’lsa-da, uning ildizlari qadimiy ma'naviyat tariximizga borib taqaladi. Zero, milliy mafkura tizimida axloqiy g’oyalar albatta o’z o’rniga ega bo’ladi, ko’pgina axloqiy g’oyalar zamirida esa milliy mafkura unsurlari yotadi. Shu sababli, axloqshunoslik tarixini milliy g’oya, mafkura tushunchalarisiz va tarixiy davrlarning axloqiy-falsfiy tadqiqini ularning taqliliy in'ikosisiz tasavvur hilish mumkin emas.
Axloqshunoslik fani jamiyat a'zolari va har bir fuqoroga milliy istiqlol g’oyasini
singdirish vositasi sifatida ham diqqatga sazovor. Chunki milliy istiqlol g’oyasi ezgulikka muhabbat, milliy qadriyatlarga qurmat-e'tibor, vatanparvarlik, millatparvarlik, fidoiylik, ziyolilik tamoyillarini siyosiy ong ishtirokida talqin etilgan tushunchalar tizimi tarzida taqdim hilsa, axloqshunoslik ularni axloqiy anglash vositasida ro’yobga chiqadigan tamoyillar sifatida olib qaraydi. qullas, axloqshunoslik bilan milliy istiqlol g’oyasi o’rtasida, qalqona til bilan aytadigan bo’lsak, et bilan tirnoq darajasidagi yaqinlik mavjud.
Tayanch tushunchalar
Etika - yunoncha "ethos" so’zidan olingan bo’lib hulq-odat demakdir.
Axloq - so’zi arabchadan olingan bo’lib, "hulq" so’zining ko’plik shaklidir. "Axloq" iborasi ikki hil ma'noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot ob'ektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe'l-atvori va hatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi.
Odob - inson haqida yoqimli taassurot uyqotadigan, lekin jamoa, jamiyat hayot ida burilish yasaydigan darajada muhim aqamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli hatti-harakatlarni o’z ichiga oladi.
Xulq- oila, jamoa, maqalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayot iga sezilarli ta'sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy hatti-harakatlarning majmui.
Axloqiy tarbiya natijasida odoblilik - hushhulqlilikka, hushhulqlilik - yuksak axloqiylikka aylangan kabi, axloqiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda muayyan shahs, vaqti kelib, odobsizlikdan - badhulqlilikka, badhulqlilikdan - axloqsizlikka o’tishi mumkin.
Axloq-moral - lotincha "mores, moralis" so’zidan olingan bo’lib, ma'nosi hulq, odat demakdir.

Takrorlash uchun savollar

1. Axloq deganda nimani tushunasizq
2. Axloq ko’proq qaysi fanlar bilan bog’liqq
3. Axloqning ijtimoiy hayot dagi roli nimadan iboratq
4. Odob va hulq o’rtasida qanday bog’liqliklar borq
5. Axloqiy tarbiya nimaq
6. Odob bilan axloq o’rtasida qanday farq borq

Asosiy adabiyotlar

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -Toshkent: O’zbekiston, 2003.
2. Karimov I. Tinchlik uchun kurashmoq kerak. -Toshkent: O’zbekiston, 2001. 20-26, 48 betlar.
3. Karimov I. o’zbek qalqi hech qachon, hech kimga qaram bo’lmaydi. -Toshkent: O’zbekiston, 2005. 160-bet.
4. Karimov I. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloq etishdir. -Toshkent: O’zbekiston, 2005. 96-bet.
5. Kaykovus. qobusnoma. -Toshkent, 1994. 173-b. (26-35-betlar).
6. Avloniy A. Turkiy guliston yoqud axloq. -Toshkent, 1992. yoki o’son millat. -Toshkent: Sharq, 1992. 145-b. (73-76-betlar).
7. Abdulla Sher. Axloqshunoslik. -T.: Yangi asr avlodi, 2003. 245-b. (7-21-betlar).
8. Ochildiev A. Milliy g’oya va millatlararo munosabatlar. -Toshkent: O’zbekiston, 2004. 123-131-betlar.
9. Millatlararo totuvlik va diniy baqrikenglik - taraqqiyot omili. -Toshkent, 2003. 172-b.
10. Saifnazarov I. Iqtisodiy va ma'naviy manfaatlar uyg’unligi va barkamol avlod tarbiyasi. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. 11-19-betlar.
11. Falsafa. qomusiy luqat. -Toshkent: Sharq, 2004. 496-b. (40-41-betlar).
12. Yusupov E. Oila - ma'naviyat buloqi. -Toshkent: o’zMU, 2003. 129-bet.


qo’shimcha adabiyotlar
1. Guseynov A.A., Apresyan R.G. Etika. -M.: Gardarika, 1999. 47str. (o’quv zalida 2-08).
2. Faybulloq As-Salom Saydi Umar. Tolibnoma. (Seni o’ylayman, bolam). -Toshkent: Sharq, 1997.
152-b. (64-74, 111-119, 140-147-betlar).
3. www. gov.uz
4. www. bilim.uz
5. www. bilimdon.uz
6. www. zamin.freenet.uz
7. www. ziyo-uz.land.ru
8. http:G’G’ustoz.freenet.uz

Mavzuda qo’llaniladigan pedagogik teqnologiya quyidagicha:

1. Aqliy qujum uslubi.
2. Charqpalak uslubi.
3. Referat taqlili.
4. Darsni aniq yo’naltirilgan savollar asosida olib borish.
Mavzuda qo’llaniladigan aqborot teqnologiya quyidagicha:
1. Slaydlar namoyishi.
2. Sqemalar namoyishi.
3. Internetdan olingan ma'lumotlar.

2-MAVZU: Etikaning asosiy kategoriyalari. Axloq prinsiplari

REJA:
1.Etika kategoriyalari tushunchasi.

2.Yaxshilik va yomonlik, adolat, burch, vijdon, shan'-nomus, yashashning ma'nosi, baxt kategoriyalari.
3.Axloq prinsiplari: halollik, to’g`rilik, rostgo’ylik, insoflilik, kamtarlik va ularning aks ko’rinishlari

1-savol. Axloq o’zgaruvchan murakkab ijtimoiy hodisa. Axloqning mohiyati va tabiatini tushinish uchun uning tarkibiy tuzilishi, shakllanishi hamda qaror topishi qonuniyatlarini bilmoq lozim. Axloq kishi va jamiyat o’rtasidagi ob'ektiv o’zaro boqlanishning ma'naviy ifodasi, umumiy va individual manfaatlarni muvofiqlash zaruriyatining namoyon bo’lishidir. Shuningdek u shahs bilan jamiyat o’rtasida yuzaga keladigan ziddiyatlarni bartaraf etishning asosiy shakllaridan biridir. Axloqni huquq singari ijtimoiy qonun-qoidalarga ham, sub'ektiv ko’rsatmalarga ham kiritib bo’lmaydi, chunki axloq individuallikdan ijtimoiylikning qaror topishi usullaridan biridir. Shu sababli axloqni faqat axloqiy ongdangina iborat deb qarab bo’lmaydi. U axloqiy ong, axloqiy praktika, axloqiy munosibatlardan iborat bo’lgan, mantiqan mukammal shakliy birlikka ega. Bu elementlarni bir-biridan ajratib bo’lmaydi, ular o’zaro bog’liq, ularni nazariy jiqatdangina ajratib olish mumkin, chunki ijtimoiy hayot da sof axloqiy hodisalar yo’q. Shuningdek, axloqning barcha elementlari bir-birlari bilan o’zaro bog’liq bo’lsada, nisbiy mustahildir. Axloq sohasida, uning tarkibiy tuzilishida eng aktiv element axloqiy ongdir.

Axloqiy ong axloqiy talablarni, normalarni qoidalarni, adolat haqidagi tasavvurlarni shakllantiradigan qarashlar, g’oyalar, fikrlar, nazariyalardir. Insonning har qanday hatti-harakatlari ong orqali bajariladi, ammo jamiyat ularni saralab, manfaatdor bo’lganlarinigina yuzaga chiqaradi. Axloqiy ongning ijtimoiy aqamiyati ham quddi ana shundadir.
Axloqiy ongda voqelik qonunlar sifatida emas, balki insoniy hatti-harakatlarga qo’yilgan ijtimoiy tartib, talablar, normalar shaklida qayd etiladi. Axloqiy ong ijtimoiy va individual ongga bo’linadi. Shu sababli axloqiy ong bir tomondan, jamiyat yoki guruqning talablari normativlarini ifodalasa, ikkinchi tomondan, shu talablarni anglashning individual, shahsiy shakli va ularni amalda namoyon hilishdir.
Axloqiy ongda normalardan tashqari odatlar va an'analar muhim tajriba va aql chambarchas boqlanib ketadi, hissiy tajriba bo’lmasa, aql bo’m-bo’sh, aql ishtirok etmagan hissiy tajriba esa ko’rdir, deb ta'kidlagan edi I.Kant. V.K.Belinskiy ta'biri bilan aytganda: "hissiyoti bo’lmagan g’oyalar sovuq, ular nur sochadi-yu, ammo isitmaydi, joziba va qaroratdan maqrumdir".
Aql hissiyotlarga ma'lum ijtimoiy yo’nalish beradi, emosional hissiyotlar esa ongda o’zining aqliy asosini topadi. hissiyotlar ma'lum ma'noda, odamdagi asoslarni kuchaytiradi, chunki taqlil va baholash bilan bog’liq bo’lgan axloqiy jarayonga aqlning ta'sir etishi uchun ko’p vaqt talab hilinadi, axloqiy hissiyot va tuyqular esa juda tez ta'sirlanadi.
Kishi o’z hayot ini qavf ostiga qo’yib, boshqalarga yordam berayotganida, suvga cho’kayotgan odamni qutqarayotganida, yonayotgan uydan bolani olib chihish paytida ijtimoiy muammolar haqida o’ylamaydi, muloqaza hilib o’tirmaydi, biror bir manfaatni ko’zlamaydi. Bunday sharoitda odam tezlik bilan hissiyot va tuyqular ta'sirida qarakat hiladi. Uning psiqikasida to’plangan tajriba avtomatik tarzda aktivlashadi, kishini faoliyatga undaydigan kuch sifatida namoyon bo’ladi. Inson hayot ida tuyqu va hissiyotlarning aqamiyati katta. Biz boshimizdan kecho’rgan, his hilgan hamma narsa qalbimizda iz holdiradi, qotiramizdan sira chiqmaydi. Ma'lum bir ruqiy ko’tarinkilik, his-tuyqularsiz faoliyat, ijod, qaqramonona ishlarning bo’lishi mumkin emas. Gegel aytganidek, olamda biror bir uluqvorlik eqtirossiz voqe bo’lgan emas. Insoniy his-tuyqularsiz haqiqatni ochish ham mumkin emas. Demak, tuyqularsiz qaqiqiy axloqiy uluqvorlik ham yo’q va bo’lmaydi ham.
Ammo his-tuyqular ma'lum darajada hatti-harakatning aqamiyatini belgilagani bilan, qamisha ham hulqning doimiy sababchisi bo’la olmaydi. Garchi kishi ijtimoiy hayot dagi qator hodisalarning bevosita ta'siridan to’qri hatti-harakat hilishga, masalan, ijtimoiy manfaatlarni shahsiy manfaatlardan yuqori qo’yishga tayyor turishga olib kelishi mumkin, albatta, lekin u butun sharoitni taqlil hilib ko’rmagan bo’lsa, unda qat'iy maslak, ishonch, e'tiqod bo’lmasa, uning bu hatti-harakati tasodifiy jo’shqinlik demasdan bo’lmaydi. Shu sababli axloqiy ongning markaziy elementi kishida ma'lum hayot sharoitlari va tarbiya ta'sirida qaror topgan qat'iy bilimlar va axloqiy tartib-qoidalarga nisbatan barqaror emosional munosibatdan iborat bo’lgan ishonchdir. Ishonch hulq normasini sub'ektiv qabul hilish bo’lib, kishi namuna oladigan axloq prinsiplarining to’qriligi va adolatli ekanligiga amin bo’lishligidir. Ammo axloqiy ishonchning o’ziga xos tomonlari shu bilan cheklanmaydi, chunki bu tomon faqatgina axloqiy zaruriyatni aqlan tushunishginadir.
Axloqiy talablarning qaqqoniyligini anglashgina emas, balki u yoki bu axloqiy dasturlarga rioya hilish uchun to’la tayyorlikni bildiradi. Shuning uchun, axloqiy ishonch shahsning aktiv faoliyat yo’nalishini, uning maqsadga intilishi, hulqning yashirin motivlari sistemasini hamda uning umumiy nuqtai nazarini, hayot pozisiyasini, yashash ma'nosini belgilaydi. Axloqiy ishonch o’zida rasional va emosional tomonlarni ifodalab, turqunlik beradi, shahsning axloqan "zanglamasligiga" kafolat yaratadi, kishi har qanday qiyin sharoitlarda ham o’z prinsiplaridan qaytmasligini anglatadi.
Axloqiy ongning o’ziga xos va ayni paytda eng muhim elementi shahsning axloqiy sifatlaridir. Kishilarning axloqiy sifatlari ya'ni fazilatlari ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy sabablar bilan izoqlanadi. har bir davrda asosiy axloqiy sifatlar qukmron ideoligiyaning, mafkuraning umumiy yo’nalishi bilan belgilanadi. Biroq axloq ideologiyadan, mafkuradan o’zining umuminsoniy, milliy qususiyatlari bilan ajralib turadi. Axloqiy sifatlar ijobiy va salbiy bo’ladi. Ijobiy axloqiy sifatlarga, biz buni fazilatlar deb ham yuritamiz, masalan, mehnatsevarlik, kamtarlik, hushmuomalalik, ezgulik, samimiyat, insof, andisha, qayo singarilar kiradi.
Bu bizning axloqiy qadriyatlarimizdir. Salbiy sifatlarga, buni illatlar deyishimiz ham mumkin, masalan, qoinlik, poraqo’rlik, ikkiyuzlamachilik, laganbar-dorlik, qasad, daqallik, irodasizlik, munofiqlik, shahsiyatparaslik, qudbinlik, mansabparaslik kabilar kiradi.
Axloqiy sifatlar haqidagi tushunchalar boshqa jamiyat hodisalari kabi tarix davomida o’zgarib, rivojlanib, sayqallanib boradi. Masalan, ijtimoiy hayot ning hamma sohalariga din, cherkov qukmronlik hilgan o’rta asrlarda - e'tiqod, umid va muhabbat, ya'ni qudoga e'tiqod, uning shafqatiga umid va unga muhabbat asosiy fazilatlar, deb hisoblangan. Hozir ona-yurtimiz mustahillik va demokratik yo’ldan borib, bozor iqtisodiy sharoitida hayot kechirar ekan, ayniqsa, vatanparvarlik, milliy qurur fazilatlarini tadbirkorlik, o’zaro manfaatdorlik, qamkorlik, sabr-toqat, osoyishtalik, qanoatlilik fazilatlari bilan uyqunlashtirib borishni taqoza etmoqda. Murakkab iqtisodiy sharoit chigalliklarini yechishda axloqiy barkamollik, milliy urf-odatlarimizdan ma'naviy yuksaklik, madaniy-ma'rifiy merosimiz, ta'sir etmasdan holmaydi, albatta.
Prezidentimiz I.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-majlisidagi ma'ruzasida ta'kidlaganidek, "Ma'naviyat tarbiyaning eng ta'sirchan quroli ekan, undan ohilona foydalanish bolalarimizni vatanparvarlik, rostgo’ylik, qaqsevarlikka o’rgatish kerak bo’ladi.
Aslini olganda, axloq-ma'naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchaki, salom-alik, hush muomiladangina iborat emas. Axloq - bu avvalo insof-adolat tuyqusi, imon, qalollik degani". Qadimgi ajdodlarimiz komil inson haqida butun bir axloqiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Kishi qalbida qaromdan qazar, nopoklikni, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyoni bo’lishi kerak.
Shunday odamgina lafzini saqlaydi, birovning qaqqiga qiyonat hilmaydi, sadoqatli bo’ladi, Vatan, halq uchun jonini fido etishga ham o’zini ayamaydi. Buning aksi o’laroq, yolqonchi, va'daboz kishida vatanparvarlik tuyqusi bo’lmaydi. Manfaatparastlik yo’lida hilgan har bir qinqir ish, u qanchalik balandparvoz ta'rif-tavsiflarga o’ralmasin, fatvolar to’qib chiqarilmasin, baribir Vatanga qiyonatdir.
2-savol. Axloq mazmuni aqliy va hissiy momentlardan, ya'ni axloqiy ongdangina iborat emas. Axloqiy ong kishilarning hatti-harakatlarida, ularning amaliy hayot ida namoyon bo’ladi. Shu sababli axloqning ikkinchi elementi - axloqiy amaliyotdir. Axloqiy amaliyot - axloqiy ong hodisalari, ya'ni motivlar, niyatlar, dunyoqarash, axloqiy qadr-qimmat ideallar va q.k.larda namoyon bo’ladigan hulqni,
son-sanoqsiz hatti-harakatlar, aloqa munosibatlarni axloqiy maqsadlarga ongli bo’ysundirishdir; kishining ijtimoiy hayot i turli tomonlariga: mehnatga, jamoaga, oilaga, qarindoshlarga, do’st-birodarlarga munosabati, fan, san'at, madaniyat sohasidagi faoliyati, shuningdek, kishining o’zi guvoq bo’lgan yoki qatnahayotgan kundalik hayot voqealariga munosabati va boshqalardir. Boshqacha aytganda, axloqiy praktika amalda namoyon bo’ladigan axloqdir. Unda shahsning jamiyatga munosabatigina emas, balki jamiyatning shahsga, shuningdek, shahsning tabiatga va o’z-o’ziga munosabati ham o’z ifodasini topadi.
Axloqlilik, hulq-axloqiy praktikaga qaraganda torroq tushuncha. hulq kishining ongi va irodasi bilan belgilanadigan axloqiy hatti-harakatlarning yig’indisi, sistemasidir. Kishilarning axloqiy hulqi axloqiy boyliklarning shakllantirish, jamiyatning axloqiy muqitini yaratishda katta rol o’ynaydi. hulqqa xos qususiyat, uning birligi elementi hatti-harakatdir. hatti-harakat, motiv kishining ijobiy yoki salbiy hislatlari namoyon bo’ladigan faoliyatdir. Boshqacha hilib aytganda, hatti-harakat kishining ongli yo’nalto’rgan va yakunlangan qarakati yoki faoliyatidir.
Hatti-harakatlar to’qridan-to’qri faoliyat hilishdangina iborat emas. Ular faoliyatsizlik - sukut, passivlik, loqaydlik yoki bo’lmasa imo-ishora, hiliq, oqang tarzidagi munosabatlarda ham ifodalanishi mumkin.
hulqda, kishining hatti-harakatlarida, uning ichki, ma'naviy dunyosi, fikri, tuyqusi, intilishlari, adablari aks etadi. Jamiyatda mavjud bo’lgan axloqiy talablarning ham ijobiy, ham salbiy ko’rinishlari hatti-harakatda namoyon bo’ladi. Axloq, ong va faoliyat birligi tarzida, yaxshilik va yomonlikning, adolat yoki adolatsizlikning, vijdonlilik yoki vijdonsizlikni namoyon etadigan oqirgi qujayra - bu hatti-harakatdir. Shu sababli hulq va hatti-harakatlarga qarab biz o’z muloqazalarimizni bildira olamiz. Ma'lumki, bir qarakatning o’zi ham yomonlik tariqasida baholanishi mumkin. Albatta bunday holda ikkala baho ham to’qri bo’lavermaydi. Axloqiy baholash noto’qri sub'ektiv bo’lmasligi uchun muayyan jamiyatda faqat birdan-bir mumkin bo’lgan axloqiy munosabatlarning ob'ektiv mezoniga, umuminsoniy harakteriga tayanmoq kerak.
U yoki bu faoliyatni axloqiy baholashda kishining o’z qarakatlariga sub'ektiv munosabatini ifodalaydigan axloqiy motiv muhim rol o’ynaydi. hulqning motivlari ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Biz tarkibida egoistik motivlar bo’lgan har qanday hatti-harakatlarni, garchi u ob'ektiv jiqatdan ijobiy natijalar bergan bo’lsa-da, qoralaymiz. Biror-bir qarakat yuksak, axloqiy maqsadlar va har qanday egoistik mo’ljallar "men bundan nima naf ko’ramanq"dan holi amalga oshirilsa, bu qarakat axloqiy bo’lish bilan birga go’zal qamdir.
Aytaylik, kishi balkonda o’sayotgan gullarga suv quydi. Bu qarakat axloqiy ham emas, axloqsizlik qm emas. Mabodo bu kishi bemor yotgan, gullari qarovsiz holgan qo’shnisining gullarini suqorsa, tamoman boshqa gap. hatti-harakatlar boshqa kishining, jamiyatning, guruqning manfaatlari bilan daqldor bo’lgan choqda axloqan baholanadi. Kishilarning hatti-harakatlari o’z-o’zidan emas, balki ijtimoiy hayot ning bir bo’lagi bo’lgani uchun yaxshilik yoki yomonlik deb baholanadi, qadrlanadi. Sirtdan qaraganda to’qri ish hiladigan bo’lib ko’rinsada, ammo bu o’zining shuqrati, obro’si, foydasini ko’zlab hilinayotgan hatti-harakatlarni axloqiy deb bo’lmaydi. hatti-harakatlarning axloqiylik darajasi onglilik, samimiylik, beqarazlik, iqtiyoriylik, erkin tanlashi bilan axloqiy qiymatga egadir.
Shahsning hulqida uning o’z-o’zini anglashi, mavjud ijtimoiy muqitining axloqiy talablari haqida tasavvurga ega bo’lishi ham muhimdir. Biroq hulq normalari haqidagi tasavvurlar, bilimlar bilangina kishilar hush axloqli bo’lib holavermaydi. Axloq kodeksini yodlash bilan ish bitmaydi, balki shu hulq qoidalarini chinligiga, zarurligiga chuqur ishonch bo’lish kerakki, ular kishilarning faoliyatida, hatti-harakatida o’zining amaliy ifodasini topmoqi lozim. qatto "Kishi biron Yaxshi axloqiy hatti-harakatni hilish bilan, - deya to’qri ta'kidlagan edi Gegel, - u qali fazilatli hulq vositasi uning harakteridagi doimiy belgiga aylangan choqdagina fazilatli bo’la oladi". Axloqiy hulqning qaqiqiy asosi bilimlar bilan kishi ma'naviy ishonchining qo’shilib ketishida va ularning hatti-harakatlarida amalga oshuvidadir.
Shunday hilib, har qanday hatti-harakat hulq va faoliyat axloqiy bo’lavermaydi. Axloqiy praktika deganimizda shahsning boshqa kishilarga muayyan munosabati ifoda hilinadigan hatti-harakatlar va hulq ko’zda tutiladi. Bunda albatta shahsda ijtimoiy va shahsiy manfaatlar uyg’unligi, jamiyatga ongli munosabatda bo’lishi, hulqida axloqiy motiv va nig’oyat axloqiy hatti-harakatning zaminida ma'lum darajada erkinlik, tanlash erkinligi bo’lishi lozim. Hisqasi axloqiy praktika onglilik, ijtimoiylik va fuqorolikning eng oliy ifoda mezonidir. Bu talablar bo’lmasa, umuman, axloqiy praktikaning bo’lishi mumkin emas. "Bozor iqtisodiyotiga o’tish bosqichida
o’qrilik, poraqo’rlik, muttaqamlik va boshqa qayri axloqiy kirdikorlar bilan bog’liq bo’lgan turli muammolar kelib chihishi mumkinligi ravshan, - deydi Prezidentimiz I.Karimov, - ammo bu illatlar ayrim kishilarning ma'naviy qashshoqligi, jamiyat taqdiriga befarqligi oqibatidir" .
3-savol. Axloqning uchinchi elementi axloqiy munosabatlardir. Axloqiy munosabatlar - ijtimoiy munosabatlarning tarkibiy hismidir. Ijtimoiy munosabatlarning har qanday turi singari, axloqiy munosabatlar ham axloq normalari bilan cheklangan, shahs va jamiyat, kishilar o’rtasida aloqalar, boqlanishlar tarzida mavjud. Shunga asosan axloqiy munosabatlar o’z shakliga ko’ra epizodlik ya'ni qalokatga uchragan odamga yordam ko’rsatish va turqun. Ya'ni oila, jamoa, guruq, maqalladagi odamlar bilan bo’lgan munosabatlar turlariga bo’linadi. Ammo axloqiy munosabatlar - bu faqat aloqalar, boqlanishlardangina iborat bo’lmay, ayni paytda normativ asosga ega bo’lgan o’zaro ta'so’rni kishining boshqa odamlar jamiyat oldidagi burchlarini ham o’z ichiga oladi.
Axloqiy munosabatlar, odatda dastlab stiqiyali, moddiy munosabatlar asosida shakllana boshlaydi. So’ngra esa taraqqiy hilib moddiy munosabatlardan ajralib chiqib, mafkuraviy, g’oyaviy, ma'naviy munosabatlar sohasiga kira boradi. Axloqiy munosabatlar kishilarning irodasidan tashqari paydo bo’lib, axloq normalarining qaror topishi, jamoatchilik tomonidan qo’llab-quvvatlanishi jarayonida, albatta, kishilar ongi orqali o’tadi.
Axloqiy munosabatlar o’z mazmuniga ko’ra yo boshqaruv yoki qo’riqlov vazifalarini bajaradi. Boshqaruvchi axloqiy munosabatlar muayyan jamiyatning normalari talablariga muvofiq holda yuzaga keladi, ular majburiylik vazifalariga daqldordir. qo’riqlovchi axloqiy munosabatlar shu normalarni buzuvchi hatti-harakatlar yuz berishi natijasida paydo bo’ladi va ijtimoiy ta'sir choralarini amalga oshirishni ta'minlaydi. Demak, axloqiy munosabatlarning sub'ekti yakka shahslar, guruqlar, oila, jamoa, davlatlar va q.k. bo’lsin baribir qamisha odamlardir. Faqat odamlar va ijtimoiy hodisalargina emas, balki tabiat va uning elementlari ham axloqiy munosabatalarning ob'ekti bo’la oladi.
Axloqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan farq hilib, qamisha va hamma joyda axloqiy normalar, baholar ta'siri ko’rinib turadi. Ular axloqiy faoliyat, hulq, hatti-harakatlarda, atrofdagi ijtimoiy borliqqa nisbatan axloqiy ta'sir ko’rsatishda yuzaga keladi. Axloqiy munosabatlarning baholovchi harakteri bilan birga imperativ, yo’naltiruvchi harakterga egaligi ham uning o’ziga xos belgisidir. Axloqiy munosabatlarda, kishilarning faoliyati va hatti-harakatlari, ular munosabatlarining axloqiy-amaliy ifodasi sifatida asosiy o’rin tutadi. Ayni paytda axloqiy munosabatlar boshqa hamma ijtimoiy munosabatlar singari mustahildir.
Shunday hilib, axloqiy munosabatlar axloqning elementi sifatida, birligidan, ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlari bilan, ikkinchidan, murakkab bir butunlikni tashkil etadigan axloqning boshqa elementlari bilan chambarchas bog’liq. Axloqning elementlari axloqiy ong, axloqiy amaliyot, axloqiy munosabatlar axloqning elementlari sifatida bir-birlari bilan chirmashib ketadi.
Masalan, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlar ijtimoiy hayot ning o’ziga xos tomonlari sifatida axloqiy ong predmetidir. Axloqiy faoliyat kishi tomonidan o’z amaliyotining mazmuni va maqsadlarini axloqiy jiqatdan anglashi tufayli yuzaga keladi. Axloqiy munosabatlarning kishilar faoliyatini tartibga soluvchi boshqa usullardan ajratib olish qiyin bo’lganda axloqiy ong, yordamga keladi. o’z navbatida, axloqiy munosabatlar hulqning axloqiy shart-sharoit va aqamiyati nuqtai nazaridan olingan ko’rinishlaridan boshqa narsa emas. Axloqiy munosabatlar normalarni qo’llab-quvvatlash va ijro etishning ijtimoiy meqanizmi bo’lib, qamisha normalarni shakllantirish, rivojlantirish, saqlash va keyingi avlodlarga holdirish jarayonlarini mujassamlanto’rgan bo’ladi.
Axloqiy normalarning ta'sirchanligi hayot baqsh kuchining mezoni axloqiy munosabatlarning ifodasidir. Axloq normalari o’z natijalari - axloqiy munosabatlardan tashqari mavjud bo’lganda edi, o’zining ijtimoiy aqamiyatini yo’qotgan bo’lar edi. Shunday hilib, axloqning barcha tomonlari bir-birini taqozo etadi va bir-birini belgilaydi.
Ammo axloqning barcha tomonlarining mustaqkam bo’lishi ulardagi farqlarni, ziddiyatlarni ham yo’qqa chiqarmaydi. Masalan, axloqiy munosabatlar axloqiy ong sinovdan o’tkazgan hulq normalarining amaliyotda mustaqkamlanish shakli bo’lib, mavjud hodisa tariqasida namoyon bo’ladi. Axloqiy ong esa faqatgina mavjud axloqiy hodisalarnigina emas, balki lozim bo’lgan hodisalarni ham ifodalaydi. quddi shu sababli ular bir-biriga mos kelmaydi, ziddiyatli bo’ladi. Ziddiyatlar ayniqsa, ijtimoiy bir tuzumdan ikkinchisiga o’tish davrida keskin tus olishi mumkin.
Axloqning tarkibiy hismlarini taqlil hilgandan so’ng unga quyidagicha ta'rif berish mumkin. Axloq - tarixan vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo’lib, kishi hulqini boshqarish vazifasini bajaradigan, bir-birini taqozo etadigan va belgilaydigan elementlar axloqiy ong, axloqiy amaliyot va axloqiy munosabatlarning murakkab birligidir.
Axloq "o’z-o’zidan" qarakatlantiruvchi sistema sifatida ma'naviy hayot ning eng muhim va keng sohasi bo’lib funksional qususiyatga ega. Uning barcha funksiyalaridagi murakkab dialektik o’zaro aloqadorlikka qarab spesifikasi va rolini belgilash mumkin. Odatda axloqning umumiy funksiyalari: tartibga solish (boshqaruv), stimul, baholash, bilish, tarbiyalash funksiyalaridan iborat deb hisoblanadi. Amalda esa ularning barchasi bir-birini to’ldiradi va bir-biriga o’tib turadi, biri boshqasi orqali (ketma-ket) amalga oshadi. Bir-birini to’ldirishda ular axloqning shahsiy va ijtimoiy manfaatlarning moslashuvini va shu asosda jamiyat mavjudligi va rivojlanishining zaruriy sharti bo’lgan tartib-intizomga rioya hilishni ifodalaydi.
Axloqning boshqaruv (tartibga solish) funksiyasi boshqa funksiyalarni eng ko’p darajada o’ziga bo’ysindiriladi va uyushtiradi. Axloq faqatgina yo’l-yo’riq, ko’rsatma berib holmaydi, u shahsni ma'lum hatti-harakatga yo’llaydi, ayrim hollarda qat'iy buyruq beradi. Shu bilan axloqni tartibga solish funksiyasi axloqiy talablar, hulq namunalarini ishlab chiqadi.
Axloqni baholov funksiyasi birinchi navbatda ana shu taqdim etilgan namunalarga kishilarni rioya hilishi uchun ijtimoiy nazoratga yo’naltiriladi. Baholash - axloqni ta'sirchanligini oshiradi. Baholash bo’lmasa, axloqli bo’lishi mumkin emas. Agar estetik, baholovning asosi go’zallik va qunuklik, ququqiy baholovning asosi - qonuniy yoki qonunsizlik bo’lsa, axloqiy baholov esa qamisha
yaxshilik va yomonlik negizida ko’riladi.
Axloqning bilish funksiyasi ijtimoiy munosabatlarni qonuniy tarzda emas, balki jamiyatni talablari va shahs manfaatlari aks etgan muayyan maqsadlar, g’oyalar, tasavvurlar, orzu-umidlar, hoxishlar tarzida aks ettiradi. Axloqiy ong kishining hulqini norma va prinsiplar orqali kishini o’zaro va ularni jamiyatga bo’lgan munosabatini tartibga soladi. Axloqda voqelik naqadar to’qri aks etsa, axloqiy faktorlar shu qadar safarbarlik aqamiyatiga ega bo’ladi, ommaviy qaqramonlik, jangovar va mehnat zafarlarini manbai bilan axloqiy tashabbusi paydo hiladi.
Jamiyat hayot ida axloqni tutgan o’rni nig’oyatda katta. Biroq u o’z-o’zidan ro’yobga chiqmaydi. Har qanday g’oyalarni voqe hilmoq uchun odamlarni amaliy kuch-qudratlari zarur, axloqiy tarbiya zarur. Tarbiya kishining ma'naviy qiyofasi, uning irodasi o’z-o’zini anglashi, harakterini shakllanishida katta aqamiyatga ega, kishining ma'naviy qiyofasida axloqiy fazilatlarni yaratadi, ideal motivlar tariqasida ma'naviy raqbat namoyon bo’ladi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan axloq funksiyalari turli tarixiy sharoitda turlicha amalga oshirilgan. Ammo axloqning asosiy, ya'ni shahsning jamiyatga intilishi, munosabati, qizmati barcha bosqichlarda ham o’zgarmay saqlanib holaveradi. Shuningdek, axloqning jamiyat manfaatlariga, ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga hizmat hilishdan iborat vazifasi ham, aslida o’zgarmaydi. Shu sababli axloqning aqamiyatiga qarab, jamiyat taraqqiyotiga ta'sir etishiga qarab soqtaligi yoki qaqiqiyligi to’qrisida qukm yuritamiz.
Axloq ijtimoiy taraqqiyot mahsuli bo’lganligi sababli uzluksiz o’zgarib boradigan ijtimoiy hayot ta'sir ko’rsatib turadi, ya'ni tarixiy harakterga ega. hozir davr o’zgardi, shu sababli axloqiy hodisalarga bo’lgan munosabatimiz ham o’zgardi. Axloqdagi umuminsoniy momentlar, umuminsoniy axloq normalariga, milliy qususiyatlariga, tadbirkorlik, ishbilarmonlik ko’rinishlariga katta e'tibor berilmoqda. hamma tomonlarda, shuningdek, hozirgi bozor iqtisodiga asoslangan mustahillik va demokratik taraqqiyot yo’lidan borayotgan O’zbekiston jumquriyatimizda ham qo’rqoqlik, o’qrilik, kattalarga qurmatsizlikni qoralaganlar va qoralaydilar; jismonan ojizlarga, ayollarga qo’l ko’targanlarga, ota-onalik yoki farzandlik burchini unutganlarga va shu kabi boshqa hiliqlarga nafrat bilan qaraganlar va qaraydilar deb o’ylayman. hamma davrlarda jasurlik, kamtarlik, qimmat, meqmondo’stlik, bemorlarga yordam ko’rsatish va boshqalar qanday hilib bo’lsa ham
raqbatlantirilgan va hozir ham shunday bo’lishi lozimdir. Bu normalar oddiy va umuminsoniy harakterga ega, hamma ning manfaatini ifodalaydi. "Oddiy", "elementar" so’zlari ularning aqamiyatini emas, faqat ularning o’z-o’zidan oydinligini bildiradi, holos. Axloqdagi umuminsoniylik, milliylik qotib holgan qoidalarning oddiy yig’indisi emas, uning mazmuni qamisha ma'lum ijtimoiy guruqlarning talablari, konkret davrning chegaralari bilan mustaqkamlanib, rivojlanib boradi.
Shunday hilib, axloq umuminsoniylik va milliylik elementlari bo’lgan ijtimoiy hodisa hamda ma'naviyat sohasidir; axloq real hayot ni aks ettirish, baholash shakli va uni o’zgartirish vositasidir. U "o’z-o’zidan" qarakatlanadigan, o’ziga xos qonunlar bilan taraqqiy etadigan nisbatan avtonom sistema bo’lib, ayni paytda axloq doirasiga kirmaydigan faktorlarning ta'siriga uchraydi. Nig’oyat axloq ham, odamlar o’rtasidagi o’ziga xos aloqa vositasi, ham emosional hissiy kuch-qayratning qudratli manbai, ham shahsni tarbiyalashning doimiy vositasidir.
4-savol. Axloq va siyosat. Kishilardagi axloqiy sifatlarning shakllanishiga jamiyatning iqtisodiy strukturasini tashkil etadigan ijtimoiy munosabatlarinigina emas, balki unga, qususan, siyosat ta'sir ko’rsatadi. Siyosat millatlar, qalqlar, davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi, kishilarning barcha mafkuraviy tasavvur va tushunchalariga singib boradi, kishilar amal hiladigan axloq prinsiplari, norma va qoidalarining ta'sirchanligini orttiradi. G.V.Pleqanov yozgan edi: "Axloqning tartib-qoidalari, barcha ijtimoiy munosabatlarning majmui ma'nosida siyosiy mavjudot bo’lganligi uchun ham axloqli mavjudotdir".
Siyosat axloqiy qarashlarning mazmunini ma'lum bir shakllarga soladi, ularning rivojlanishiga yo’nalish beradi. Axloq esa ijtimoiy ongning shakllaridan biri sifatida ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiruvchi yoki unga to’siq bo’luvchi o’ziga xos kuch sifatida siyosatga ta'sir ko’rsatadi. o’z davrida qokimiyatga intilgan guruqlar ham siyosiy kurashda qulay kelganda axloqiy omildan Yaxshigina foydalanadi.
Vaholanki, ijtimoiy ongning bu ikki formasi jamiyat hayot ida, taraqqiyotida muhim aqamiyat kasb etadi. Siyosat va axloq o’zaro boqlangan va o’zaro bir-biriga ta'sir ko’rsatadi, axloq jamiyatning siyosiy ideallarini mustaqkamlash uchun axloqiy qo’llab-quvvatlashga muqtojdir.
"Halqimizning asrlar osha yashab kelgan an'analari, urf-odatlari, tili va ruqi negizida qurilgan milliy mustahillik mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar bilan maqkam uyqunlashgan holda kelajakda ishonch tuyqusini odamlar qalbi va ongiga yetkazish, ularni Vatanga muhabbat, insonparvarlik ruqida tarbiyalashi, qalollikni, mardlik va sabr-bardoshlikni, adolat tuyqusini, bilim va ma'rifatga intilishni tarbiyalash yo’lida hizmat hilmoqi lozim" , - deb ta'kidlaydi Prezidentimiz I.Karimov. Demak, bozor iqtisodiga asoslangan siyosatimiz ham umuminsoniy axloqiy qadriyatlarga muqtojdir.
Axloq va huquq. Axloq va ququqning o’zaro ta'siri masalalari o’tmishdagi va hozirgi etik sistemalarning hismi bo’lib kelgan va shunday bo’lib holmoqda. qadimgi faylasuflar Suqrot, Aflotun, Arastu ququqiy mafkurani ishlab chihish jarayonida etikani qonunchilik bilan boqlashga qarakat hilganlar.
Nemis klassik falsafasining namoyandalari I.Kant bilan Gegel huquq bilan axloq o’rtasidagi boqlanishni aniqlashga urinib ko’rdi. I.Kant bu boqlanishni axloqni qonunchilikka bo’ysundirish orqali amalga oshirishga intiladi. Gegel esa axloq va ququqning o’zaro ta'siri birligida inson erkining bo’lishi sifatida olib qaradi. U Kant singari axloq bilan huquq o’rtasidagi tafavutni axloqda hech qanday tashqi majburiyatlikni talab hilmasligida, deb bildi. Gegel dialektik sifatida ququqiylik va axloqiylik o’z-o’ziga mustahil mavjud bo’la olmaydi, deb hisobladi.
Huquq va axloqning dialektik biriligini, o’zaro bog’liqligi va o’zaro ta'sirini, hamda ularning farqini, shuningdek, o’ziga xos qususiyatlarini e'tirof etmoq lozim. huquq va axloq o’rtasida o’zaro bog’liqlikdagi muhim momentlardan biri - ularning o’z navbatida iqtisodiy munosabatlarning mustaqkamlanishi va rivojlanishiga ta'sir ko’rsatishidir. Ularning har ikkisi ham kishilar o’rtasida tashkil topgan moddiy va ma'naviy munosabatlarni mustaqkamlashga, ularning hulqida bir-biriga, jamoaga, davlatga munosabatlarda lozim va mumkin bo’lgan normalarni belgilashga qaratilgan. Shu bilan birga axloqiy va ququqiy talabning ularningbaholov-buyuruv mazmuni bilan o’qshab ketadi.
Axloq va ququqning umumiy belgilari ana shulardan iborat. Ammo ularning farqi, spesifikasi nimadan iborat huquq va axloq bir-biridan tadbiq etilish ko’lami va sohasining turliligi bilan ham farq hiladi. Axloqiy kodeks ququqiy normalar sohasiga qaraganda boyroq va kengroq. Axloq bilan huquq normalari faqat ta'sir ko’lami bilangina emas, shu bilan birga vujudga kelish usuli bilan ham farq hiladi.
- Axloq va huquq o’z normalari, yo’riqlarini ta'minlash usuliga qarab ham bir-biridan farq hiladi. Huquq qonunga, axloq jamoatchilik fikriga tayanadi.
- Axloq va ququqning "taqdiri" ham bir hil emas. Axloq jamiyatning ilk bosqichlaridayoq paydo bo’lgan va insoniyat mavjud ekan, yashayveradi. huquq esa ancha keyin ijtimoiy sinflarning, davlatning vujudga kelishi bilan paydo bo’ladi.Axloq va san'at. Ijtimoiy ongning barcha sohasi ichida san'at axloqqa eng yaqin turadi. V.G.Belinskiy san'at axloqning singlisi deb, L.N.Tolstoy esa etika va estetikani "bir shaynning ikki yelkasi" deb tasodifan aytgan emaslar. Ajloqda ham, san'atda ham markaziy in'ikos ob'ekti - insondir. Ijtimoiy ong formasi sifatida ularning har ikkisi insonni uning ijtimoiy munosabatlari bilan birga, uning borligi va faoliyatini keng qamrab aks ettiradi. Axloq va san'atning o’zaro bog’liqligi yaxshilik va go’zallik g’oyalarining birligi bilan belgilanadi: kishilarning ijtimoiy-iqtisodiy hayot sharoitlariga muvofiq axloqiy va estetik ideal shakllanadi. Ijtimoiy turmush va inson faoliyati ana shu ideal nuqtai nazaridan baholanadi. Badiiy ijod va axloq tutash idishlarga o’qshaydi, yomonlik va adolatsizlik hech qachon san'at asarini yaratgan emas.
Ammo axloq va san'atning birligi bilan birga ularning bir-biridan farq hiladigan tomonlari ham bor. San'at hayot ni butun to’laligicha aks ettirsa, axloq insoniy munosabatlarning faqat bir tomoni - axloqiy munosabatlarnigina ifodalaydi. An'at qamrab oladigan hayot hodisalari doirasi axloqqa qiyos hilib bo’lmas darajada kengdir. Unki tabiat hodisalari ham, ijtimoiy hodisalar ham go’zal bo’lishi mumkin, yaxshilik esa faqat ijtimoiy munosabatlargagina taalluqlidir.
San'at hayot ni badiiy shaklda, hissiy-konkret obrazlar ko’rinishida aks ettiradi, axloq esa axloqiy tushunchalar, normalar, qoidalar shaklida aks ettiradi. Agar axloq insonlar axloqiy sifatlarini shakllantirsa, san'at yaxshilik va yomonlikni qarama-qarshi qo’yib, insoniy fazilatlarni badiiy ifoda hilib kishilar hishilarning umumiy axloqiy soqlamlashuviga, ularda o’z burchini va hayot ning ma'nosini tushunishda, hayot ga universal ijodiy munosabatda bo’lish malakalarini rivojlantirishga yordam beradi.
San'at bir paytni o’zida ham axloqiy ham estetik, ham badiiy va ham mafkuraviy tarbiya vositasi bo’lib hizmat hiladi. Aksariyat san'atni odob sababini kishi o’zining axloqiy praktikasidan ko’ra ham ishonchliroq qabul hiladi.
Shu bilan birga, axloq va san'atni o’zaro munosabati ob'ekt va sub'ektni tasvir predmeti va san'atkor pozisiyasini murakkab hamda o’ziga xos sintezidan iborat. San'at va axloq, fikr va his, iroda va tuyqu, haqiqat va go’zallik qamisha birgalikda kishiga go’zallik va va axloqiylikni yagonaligini singdirib, oliy axloqiy boylik bo’lgan yaxshilikka yo’l ochib beradi.
Axloq va din. Axloq va din bir-birlari bilan chambarchas bog’liq. o’tmish davrida ham, hozirgi davrda ham axloq va din kishilarning tarbiyasiga doimo ta'sir etib kelgan. To’qri din axloqdan ancha keyin paydo bo’lgan. Din bo’lmagan davrlarda ham odoblar va odob qoidalari mavjud edi. Diniy aqidalar, qarashlar ham ma'lum bir insoniyat taraqqiyoti tarixining mahsuli. Din qaror topgandan so’ng ham birdaniga axloqiy qoidalarni o’ziga singdirib olmadi. qadimgi misrliklar, yunonlarning dini dastlab axloq masalalari bilan qiziqmagan. Faqat keyinchalik din jamiyatda mustaqkamlashib borishi bilan diniy qarashlarni o’ziga asta-sekin singdirib ola boshlaydi. Islom etikasida ham kishilardan axloqli bo’lishini talab etishi bilan birga, gunoq sodir etmaslikni, gunoq hilishdan qo’rhishni ham tarqib etadi.
So’fiylik ham sharq qalqlarining ma'naviy dunyosini, axloqiy qarashlarining shakllanishida o’ziga xos rol o’ynaydi. So’fizmning, masalan, naqshbandiylik oqimi har bir kishining o’z mehnati bilan tirikchilik o’tkazishini qalol yashashini tarqib hilgan.
So’fizm axloq normalarini tarqib hilish bilan birga, qurfikrlikning rivojlanishida ham ma'lum rol o’ynagan. Masalan, naqshbandiya (asoschisi Bahovuddin Naqshbandiy) oqimi tarki dunyo hilishga, dunyo ishlaridan voz kechishga qarshi chiqadi, real hayot noz-ne'matlaridan foydalanish to’qrisida maslaqatlar beradi, mehnat hilishga, bilim olishga chaqiradi. o’z mehnati bilan topilgan ne'matlarni qalol deyish, borini baholi qudrat barcha bilan baqam ko’rish, faqirona umr kechirish, hamma ga yaxshilikni ravo ko’rish bu oqimning asosiy g’oyalaridir. Abduraqmon Jomiy va Alisher Navoiyning falsafiy-axloqiy qarashlarida bu oqimning sezilarli ta'siri bor. Albatta, so’fizmning barcha oqimlari axloqni iloqiylashtiradi, diniy ruq beradi.
"Islom dini, - deydi Prezidentimiz I.Karimov, - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma'rifat ekanligini unutmaylik. U quruq aqidalar yig’indisi emas. Ana shuni ma'rifatli kishilarimiz jon-jon deb qabul hiladilar. Meqr-oqibatli, nomusli, oriyatli bo’lishga, izzat-eqtirom tushunchalariga rioya etishga qarakat hiladilar". Shu bilan din ham, axloq ham umuminsoniy qadriyatlarni, ma'naviyatimizni, madaniyatimizni rivojiga hissa qo’shadi.
Fan va axloq. Fan va axloqning o’zaro ta'siri masalasi ko’p asrlik tarixga ega. Bu qaqda birinchi marta qadimgi Gresiyada Sokrat donolik va fazilatni bir-biriga boqlab talqin hiladi:
Bilim-yaxshilik manbai degan edi donishmand-inson qancha ko’p bilsa, shuncha olijanob bo’ladi. Platon esa ustozining bu fikrini rivojlantiradi. Ularning fikricha yaxshilik g’oyasida me'er, go’zallik va haqiqatdan iborat uch tushuncha jamlanmoqi lozim. Arestotel axloqiy tayanchlari bo’lmagan odam eng insofsiz va yovvoyi, o’zining jinsiy va did mayllaridan eng tuban mavjudod bo’lib holadi, deydi. Keyingi davrda ko’pgina olimlar fan va axloq o’rtasida hech qanday umumiylik yo’q, deb isbotlashga urindilar. Bu masalaga ko’pincha ikki nuqtai nazardan qarab kelingan. Birinchi, etikaga fan deb qarash to’qrimiq Axloqiy norma va prinsipning ilmiy asoslanishi mumkinmi, ya'ni axloqda ab'ektiv, qaqiqiy biron narsa bormiq Ikkinchi, fan axloqiymi, ilmiy-ijod jarayoni axloqqa ta'sir ko’rsata oladimi, ilmiy faoliyatharakteri olimning axloqiy qiyofasiga ta'sir ko’rsatadimiq Ilmiy etika bu masalada fan va axloqning dialektik aloqadorligini e'tirof hiladi. Ilqor axloqiy normalar fandan, bilimlardan ajralgan holda inson hayot ining maqsadi va ma'nosini anglab bo’lmaydi, aks holda ular shahs va jamiyat rivojlanishining qaqiqiy manfaatlariga ham hizmat hila olmas edi. o’z navbatida, fan ham faqat borliqdagi faktlarni izoqlash va taqlil hilish, atrofdagi olam rivojlanishi qonunlarini ochish bilangina cheklanmaydi. Fan dunyoni tadqiq etib, haqiqatni qo’lga kiritib, bu qonun va haqiqatlarga tayanib odamga ma'lum bir amaliy vazifalarni ifodalab berishi, o’z tadqiqotlari uchun axloqiy javobgarlikni, mas'uliyatni his etishi, maqsadlarni belgilashi va ularni amalga oshirish vositalarini ko’rsatish lozim. Bilim bo’lmasa chin fazilatlar bo’lishi, aql bo’lmasa vijdonning bo’lishi mumkin emas. Fan axloq uchun mutlaqo zarurdir. Axloq sohasi aqlni, fanni, bilimni chetlashtirishga bo’lgan har qanday urinishlar axloqni inqorozga olib boradi, bunday holda axloq o’zining ijtimoiy aqamiyat va ta'sirchanligini yo’qotadi. Darvoqe bilim bilan axloq, fan bilan etika o’rtasida dialektik ziddiyatlar, qarama-qarshiliklarga qaramay, bunday ziddiyatlarni hisobga olgan holda, ularning dialektik birligini, umumiyligini ham tan olmoq zarur. Aks holda axloqiy qadiriyatlar umuminsoniy qadiriyatlar deb qadrlanmas edi. Binobarin, zamondosh filosoflardan Arnoldev onaning muhabbatini, do’stning sadoqatini, umuman insoniy muhabbatni olimning kashfiyotiga, kompozitor yaratgan kuyga, rassom yaratgan polotnoga qiyos hilishida ham katta ma'no bor.
Demak axloq ham, fan ham ob'ektiv haqiqat mazmuniga ega. Bu mazmun axloqiy taraqqiyot qonunlarini naqadar chuqur aks ettirsa, shu qadar qimmatlidir. Jamiyat va ijtimoiy manfaatlar axloqning manbai bo’lganligi sababli, u o’zgarib turadigan jamiyat hayot i sharoitlarini aks ettiradi va nisbiydir. Nisbiyligi uning mazmuni haqiqat emas degan qulosaga olib kelmaydi. Sababi unda ob'ektiv haqiqat bo’lgan bilim momenti bor.

Tayanch tushunchalar

Axloqiy ong - axloshiy talablarni, normalarni shoidalarni, adolat haqidagi tasavvurlarni shakllantiradigan sharashlar, g’oyalar, fikrlar, nazariyalardir. Axloqiy ongda voqelik qonunlar sifatida emas, balki insoniy hatti-harakatlarga qo’yilgan ijtimoiy tartib, talablar, normalar shaklida qayd etiladi.

Axloqiy ishonch - o’zida rasional va emosional tomonlarni ifodalab, harakterga turqunlik beradi, shahsning axloqan "zanglamasligiga" kafolat yaratadi, kishi har qanday qiyin sharoitlarda ham o’z prinsiplaridan qaytmasligini anglatadi.

Axloqiy sifatlar - ijobiy va salbiy bo’ladi. Ijobiy axloqiy sifatlarga, biz buni fazilatlar deb ham yuritamiz, masalan, mehnatsevarlik, kamtarlik, hushmuomalalik, ezgulik, samimiyat, insof, andisha, qayo singarilar kiradi. Bu bizning axloqiy qadriyatlarimizdir. Salbiy sifatlarga, buni illatlar deyishimiz ham mumkin, masalan, qoinlik, poraqo’rlik, ikkiyuzlamachilik, laganbardorlik, qasad, daqallik, irodasizlik, munofiqlik, shahsiyatparaslik, hudbinlik, mansabparaslik kabilar kiradi.
Axloqiy amaliyot - amalda namoyon bo’ladigan axloqdir. Unda shahsning jamiyatga munosabatigina emas, balki jamiyatning shahsga, shuningdek, tabiatga va o’z-o’ziga munosabati ham o’z ifodasini topadi.
Hulq - kishining ongi va irodasi bilan belgilanadigan axloqiy hatti-harakatlarning yig’indisi, sistemasidir.
Axloqiy munosabatlar - bu faqat aloqalar, boqlanishlardangina iborat bo’lmay, ayni paytda normativ asosga ega bo’lgan o’zaro ta'so’rni kishining boshqa odamlar, jamiyat oldidagi burchlarini ham o’z ichiga oladi.
Boshqaruvchi axloqiy munosabatlar - muayyan jamiyatning normalari talablariga muvofiq holda yuzaga keladi, ular majburiylik vazifalariga daqldordir.
qo’riqlovchi axloqiy munosabatlar - shu normalarni buzuvchi hatti-harakatlar yuz berishi natijasida paydo bo’ladi va ijtimoiy ta'sir choralarini amalga oshirishni ta'minlaydi.
Axloqning umumiy funksiyalari: tartibga solish (boshqaruv), stimul, baholash, tarbiyalash funksiyalaridan iborat.
Axloqning boshqaruv (tartibga solish) funksiyasi - boshqa funksiyalarni eng ko’p darajada o’ziga bo’ysindiriladi va uyushtiradi. Axloq faqatgina yo’l-yo’riq, ko’rsatma berib holmaydi, u shahsni ma'lum hatti-harakatga yo’llaydi, ayrim hollarda qat'iy buyruq beradi. Shu bilan axloqni tartibga solish funksiyasi axloqiy talablar, hulq namunalarini ishlab chiqadi.
Axloqni baholov funksiyasi - birinchi navbatda ana shu taqdim etilgan namunalarga kishilarni rioya hilishi uchun ijtimoiy nazoratga yo’naltiriladi. Baholash - axloqni ta'sirchanligini oshiradi. Baholash bo’lmasa, axloqli bo’lishi mumkin emas. Agar estetik, baholovning asosi go’zallik va qunuklik, ququqiy baholovning asosi - qonuniy yoki qonunsizlik bo’lsa, axloqiy baholov esa qamisha yaxshilik va yomonlik negizida ko’riladi.
Axloqning bilish funksiyasi - ijtimoiy munosabatlarni qonuniy tarzda emas, balki jamiyatni talablari va shahs manfaatlari aks etgan muayyan maqsadlar, g’oyalar, tasavvurlar, orzu-umidlar, hoxishlar tarzida aks ettiradi.
Axloq va ma'naviy hayot ning boshqa shakllariga - siyosat, huquq, san'at, din va fan kiradi.

Takrorlash uchun savollar

1. Axloqiy ong va uning elementlari nimadan iboratq
2. Axloqiy amaliyot deganda nimani tushunasizq
3. hulq va uning motivlari nimaq
4. Axloqiy munosabatlar qanday munosabatlarq
5. Axloq va ma'naviy hayot ning boshqa shakllariga nima kiradiq
6. Axloq bilan tarbiyaning bir-biriga munosabatlari qandayq

Asosiy adabiyotlar

1. 
   Karimov I. halollik va fidoiylik - faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. -Toshkent: O’zbekiston, 1994. 30-bet.
   
2. 
   Barkamol avlod orzusi. -Toshkent: Sharq, 1999. 31-49-betlar.
   
3. 
   Jumaboev Y.J. hayot mazmuni va komil inson muammosi. -T., 1997.
   
4. 
   Balabanov I.T., Balabanov A.I. Ekonomika turizma. Ucheb. posob. -M.,2003. Moralniy vibor. -M., 1988.
   

5. 
   Odob va axloqqa oid qadis namunalari. -T., 1990.
   
6. 
   Minkin N.A. Vospitanie otvetstvennosti. -M., 1990.
   
7. 
   Abdulla Sher. Axloqshunoslik. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. 165-170-betlar.
   
8. 
   Falsafa. qomusiy luqat. -Toshkent: Sharq, 2004. Iroda erkinligi. 496 b. 280-bet.
   
9. 
   Yusupov E. Oila - ma'naviyat buloqi. -Toshkent: o’zMU, 2003. 129-b.
   
10. 
    Saifnazarov I. Iqtisodiy va ma'naviy manfaatlar uyg’unligi va barkamol avlod tarbiyasi. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. 11-19-betlar.
    
11. 
    Shayqova q.O. hulq-odob - ma'naviyatimiz kaliti. -Toshkent,1994.
    

qo’shimcha adabiyotlar

1. 
   Guseynov A.A., Apresyan R.G. Etika. -M.: Gardarika, 1999. 47str. (o’quv zalida 2-08).
   
2. 
   Faybulloq As-Salom, Saydi Umar. Tolibnoma. (Seni o’ylayman, bolam). -Toshkent: Sharq, 1997. 152-b. (64-74, 111-119, 140-147-betlar).
   
3. 
   Ibn Sino. Baqmanyor al-Ozarbayjoniy bilan munozara. G’G’Soqlom avlod uchun. 1996, 3-4-snlar.
   
4. 
   Shayqova q.O. Inson va uning ma'naviy dunyosi. -Toshkent, 1990.
   
5. 
   www. gov.uz
   
6. 
   www. bilim.uz
   
7. 
   www. bilimdon.uz
   
8. 
   www. zamin.freenet.uz
   
9. 
   www. ziyo-uz.land.ru
   
10. 
    http:G’G’ustoz.freenet.uz
    

Mavzuda qo’llaniladigan pedagogik teqnologiya quyidagicha:

1. Aqliy qujum uslubi.
2. Kichik guruqlarda ishlash uslubi.
3. Referat taqlili.
4. Darsni aniq yo’naltirilgan savollar asosida olib borish.

Mavzuda qo’llaniladigan aqborot teqnologiya quyidagicha:

1. Slaydlar namoyishi.
2. Sqemalar namoyishi.
3. Internetdan olingan ma'lumotlar.

3-MAVZU: Mustaqillik sharoitida axloqiy tarbiyaning asosiy vazifalari

REJA:
1.Axloqiy tafakkur madaniyati, hozirgi zamon adabiyotida ahloq masalalari.

2.Axloqiy tarbiya va uning aqliy, jismoniy,estetik tarbiya bilan uyg’unligi.
3.Milliy mustaqillik sharoitida axloqiy madaniyatni tarkib toptirishning ustivor vazifalari

1-masala. Axloqiy erkinlik haqidagi masala etikadagi eng murakkab muammolardan biri hisoblanadi. o’z davrida Gegel ta'kidlab o’tgan ediki, "Erkinlik g’oyasi singari ko’p ma'noli, osongina cheksiz tushunmovchiliklarga olib keladigan va shu sababdan ham tushunmovchiliklarni o’ziga singdirib oladigan boshqa biron g’oya haqida komil ishonch bilan gapirish mumkin emas, biron bir g’oya haqida bu qadar Yaxshi tushunib yetmay gapirish ham kamdan-kam uchraydi" .

Erkinlik tushunchasining bir necha aspekti bor: falsafiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ququqiy, psihologik, estetik, axloqiy va qokazo. Masalan, umumfalsafiy ma'noda erkinlik - kishining tabiat kuchlari, ijtimoiy jarayonlar va o’zi ustidan zaruratni bilishga asoslangan qukmronlik darajasini bildiradi. Bu o’rinda bizni erkinlik haqidagi umumiy muammoning faqat bir hismi - axloqiy erkinlik va uning axloqiy zaruriyatga munosabati masalasi qiziqtiradi.
"Erkinlik" va "axloqiy erkinlik" tushunchalari o’zaro umumiylik va qususiylik tarzida boqlangan. Bunda "erkinlik" jamiyatning holatini, uning shahsga o’z qobiliyatlarini erkin namoyish hilish uchun bera oladigan real sharoitlarni ifodalasa, "axloqiy erkinlik" shahsning ichki ma'naviy holatini, uning jamiyat yaratgan sharoitlarda axloqiy talablarni anglash va qabul hilish hamda ularga iqtiyoriy bo’ysunishni ifodalaydi. Shahsning axloqiy erkinlik muammosi faqat uning umumfalsafiy va sosiologik tomonlarini hisobga olgan holda qal etilishi mumkin.
Axloqiy erkinlik deganda birinchi navbatda kishining mustahil, ijodiy shahs bo’la olish imkoniyati va qobiliyatini tushunmoq lozimki, u chinakam insoniy mohiyatini axloqiy faoliyatda namoyon hila oladi. Axloqiy erkinlikni axloqiy zaruriyatdan ajratib qarash mumkin emas. Falsafa - zaruriyat deganda hodisalarning o’z ichki muqarrar kelib chiqadigan tabiat va jamiyatning ob'ektiv qonunlariga muvofiq keladigan rivojlanishni tushunadi. Axloqiy zaruriyat - bu tarixan zaruriy, ob'ektiv harakterga ega bo’lib, ijtimoiy munosabatlarga muvofiq bo’lgan axloqiy talablarning sistemasidir.
Axloqiy erkinlik shahsning axloqiy zaruriyatini tushunishni va o’z faoliyatini unga moslashtirishni taqoza etadi. Shu sababli erkinlik bilan zaruriyatni o’zaro munosabatini axloq to’qrisidagi masalani ilmiy qal etishda muhim o’rin tutadi.
Erkinlik bilan zaruriyatning o’zaro munosabatida iroda erkinligini ko’rsatmay turib, axloq to’qrisida mutlaqo fikr yuritish mumkin emas.
Ijtimoiy taraqqiyotning (tarixiy zaruriyat) ob'ektiv jarayonlari bilan iroda erkinligining (kishilarning tarixdagi sub'ektiv faoliyat) o’zaro munosabati muammosi turli davrdagi, turli axloqiy oqim namoyondalarini qiziqtirib kelgan.
Iroda erkinligi masalasi bilan birinchi bor yunon faylasufi Sokrat shuqullanadi. U iroda erkinligini kishining aql bilan tanlangan yo’ldan yurishi uchun aqlga nomuvofiq, bo’lgan qarakatlarni bartaraf etishda o’zini majbur hilish deb va aqlning hissiy mayllar ustidan qalabasini ta'minlash deb tushungan. Uning fikricha, iroda erkinligiga aqliy rivojlanish orqali, qususan axloqiy bilimni egallash orqali erishish mumkin. Misol, har bir fazilat u yoki bu turdagi bilimlardan iborat. Mardlik - qo’rquvni daf hilishni, donolik - qonunlarga rioya hilishni, qanoatlilik - o’z hissiyotlariga erk qo’ymaslik, adolat yaxshilikni qanday hilib amalga oshirishni o’rgatadi.
Kant falsafasida iroda erkinligi va ma'suliyat masalasiga ko’p o’rin berilgan. U erkinlik bilan zaruriyatni birlashtirishga qarakat hilgan. Kant etika tarixida "axloqiy qonun" qat'iy buyruq - kategorik imperativ haqidagi o’z nazariyasi bilan iz holdirdi. Kant kishilardan axloq normalariga qat'iy rioya hilishni, o’z faoliyati va hatti-harakatlarini taqlil hilishni talab hiladi.
"O’z faoliyatini taqlil hilmay va axloq normalariga rioya hilmay turib, o’zidan
zavqlanadigan kishining hayot i qadr-qimmatga ega emas",- deya takrorlaydi u. Chunki axloqiy qonunga bo’ysunish shahsning axloqiy kamolotga va axloqiy erkinlikka erishuvining asosiy shartidir. Axloqiy qonunga amal hilish haqida faylasuf odamlar, hamma odamlar va hamma zamonlar uchun, har qanday sharoitlarga birgina axloq bo’lishini ta'kidlaydi.
O’tmishdagi ko’pgina faylasuflar ob'ektiv zaruriyat va sub'ektiv irodaning dialektik birligi va qarama-qarshiligini tushunmay, masalaning goq bir tomonini goq boshqa tomonini mutloqlashtiradilar.
Ularning ba'zilari fatalistlar (ya'ni lotincha "fatum" so’zidan olingan bo’lib, ma'nosi taqdir demakdir). Narsa va hodisalarning ob'ektivligini tan olganliklari holda insonning erkin ijodiy yaratuvchilik imkoniyatlarini uning o’z hulqini erkin tanlash imkoniyatini, o’z hatti-harakatlari uchun axloqiy javobgarliklarni hisobga olmaydilar.
Ularga qarama-qarshi volyuntaristlar (lotincha "volyuntas" iroda so’zidan olingan) boshqa yo’nalishlardan farqli o’laroq, idrokni, tasavvurni yoki tafakkurni emas, balki irodani birlamchi deb e'tirof hiladi. Bu yo’nalishdagi faylasuflar tarixiy zaruriyatni butunlay inkor etgan holda faqat inson irodasining mutloq erkinligini hech bir sabablarga bog’liq bo’lmagan irodani tan oladilar. Ular qaqiqiy axloq tashqi omillarga toqat hilolmaydi, degan qoidaga tayanib, axloqiy erkinlikni individual boylik, oldindan belgilangan biron maqsadlarga bog’liq bo’lmagan, o’z niyatlari va qarorlarigagina moslashtirilgan hatti-harakatlar hilish imkoniyati deb tushunadilar.
Demak, fatalizm shahsni hatti-harakatlar uchun ma'suliyatdan, javobgarlikdan mutloqo ozod hilsa, volyuntarizm uni butunlay odamning gardaniga yuklaydi. Natijada bu ikki yo’nalishning har ikkisi erkinlik va zaruriyatni bir-biridan ajratib qo’yadi.
XVIII asrda yashagan golland faylasufi B.Spinoza fatalistik va volyuntaristik qarashlarni tanqid hilib, yozgan edi: "Zaruriyatni va erkinlikni bir-birini inkor etadigan qarama-qarshilik deyish menga bema'nilik bo’lib, aqlga zid tuyiladi" .
Spinoza inson irodasining mutloq erkinligi mavjud emasligini, balki hamma narsa qat'iy zaruriyat bilan belgilanishini ta'kidlaydi. "Mening nazarimda erkinlik erkin qal etishda bo’lmay... balki erkin zaruriyatdir",-deb yozgan edi u, ya'ni zaruriyatga tayanmagan erkin tanlash bo’lishi mumkin
emas. Agar zaruriyat bilib olinsa, u erkinlikka aylanadi. Erkinlik bilingan zaruriyatdir. Kishi tabiatni o’z hatti-harakatlari va mayllarini bilib, ular ustidan qukmronlik hila olish qudratiga ega bo’la olsa erkin bo’la oladi. Erkinlik zaruriyatni rad etmaydi, zaruriyat esa erkinlikni inkor hilmaydi. Mutafakko’rning buyuk qizmati ham shuni e'tirof etishdadir.
Mutafakkir erkinlik bilingan zaruriyatdir, deyish bilan jarayonni faqat sof mushohadadan iborat, aql yordamidagina erishiladi, deb tushundi. "Men aqlga amal hiluvchi odamni erkin, deb atayman", - deydi u. Irodani aql bilan birday hilib ko’rsatgan. Spinozaning fikricha, o’zini qimoya hilishga intilish va o’z foydasini ko’zlash insonning hulq-atvorini qarakatga keltiradi. Iroda qamisha motivlarga bog’liq deb e'tirof hiladi, erkinlik zaruriyatni bilishga asoslanuvchi hatti-harakat sifatida yuz berishi mumkin deb hisoblaydi. Sharq mutafakkiri Forobiy axloqni aqlga bo’ysundiradi.
A.Navoiy:
Gar oltin qafas ichra qizil gul bitsa,
Bulbulga tikandek osh'yon bo’lmas emish.
deb erkinlikni uluqlaydi.
Erkinlik va zaruriyat o’rtasidagi ziddiyatlarni qal etishda Gegel o’z falsafasida muhim qadam tashladi. U ham Spinoza kabi erkinlik deganda bilib olingan zaruriyatni tushunadi, lekin uni faqat individning bilish faoliyatidangina iborat hilib qo’ymaydi. "Bu tasavvurda, - deb yozgan edi u, - erkin ifoda o’zida va o’zi uchun nima ekanini tushunishdan zarra ham yo’q".
Uning nazarida, erkinlik va zaruriyatning o’zaro munosabati dialektik bog’liqdir. "o’z ichida hech qanday zaruriyatga ega bo’lmagan erkinlik shuningdek, erkinliksiz zaruriyatning faqat bir o’zi mohiyat e'tibori bilan mavqum va qaqiqiy bo’lmagan ta'rifdir". Gegelning erkinlik va zaruriyatning tarixiy harakterini ularning jamiyat taraqqiyoti bilan mustaqkam bog’liqligini e'tirof etganligi uning qizmatidir. Gegel fikricha, alohida shahsga mumkin bo’lgan erkinlik imkoniyati uning zaruriyati bilishga shahsiy intilishi va bunda yutuqlarga erishishigagina bog’liq bo’lmay, balki birinchi navbatda, u yashagan jamiyat tarixiy taraqqiyotning qaysi bosqichida turishga bog’liqdir. Faylasuf ta'kidlab ko’rsatganidek, bunda jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi naqadar yuksak bo’lsa, shahsning axloqiy erkinligi shu qadar yuksak bo’ladi.
Gegel iroda erkinligiga dialektik yondoshar ekan, uni uch bosqichda rivojlanishda talqin etadi, ya'ni tabiiy holatda, formal va ongli iroda holatida ifodalaydi.
Tabiiy iroda - inson erkinligi taraqqiyotidagi boshlanqich bosqichdir. Gegel buni tabiiy iroda deyishga sabab, inson irodasi tabiiy holatda quddi shundaydir. U o’zining cheksiz va noaniq istak, hoxish va qizihishlari bilan belgilanadi. Tabiiy iroda erkinlik uchun imkoniyat bo’libgina hizmat etadi. Inson o’z taraqqiyotida, "o’z-o’zini anglashi" jarayonida tabiiy iroda chegarasidan chihishi zarurdir, uni inkor etib, erkin irodani ikkinchi holatga o’tishi lozim, buni Gegel "formal erkinlik" yoki o’zboshimchalik nomi bilan ataydi.
Insonning qobiliyatiga binoan iroda o’zboshimchalik bosqichida turli tuman tashqi sharoitlarda va o’zining bir necha istak qizihishlaridan birontasini erkin tanlaydi. Shuning uchun ham Gegel uni o’zboshimchalik, "formal erkinlik" deb ataydi. Biroq o’z mohiyatiga, mazmuniga ko’ra o’zboshimchalik qaqiqiy chinakam erkinlik emas. o’zboshimchalik sub'ektiv harakteri bilan, tasodifiy tanlanishi bilan ajralib turadi, shuning uchun ham u inson o’rtasidagi axloqiy munosabatga asos bo’lolmaydi, etika ham ilmiy bo’lmaydi.
Gegel nazarida, iroda erkinligining o’zboshimchalik bosqichini inkor etib, chinakam ongli iroda bosqichiga ko’tarilishi lozim. Bunda u faqat shakli bilangina emas, balki mazmuni ham erkin bo’ladi, zaruriyatni anglaydi. Ijtimoiy axloq sohasidan tashqarida individning sub'ektiv axloqi har qanday ma'no va aqamiyatdan maqrumdir. Individual iroda umumiy irodaning namoyon bo’lishidir va shu sababli unga bo’ysunmoqi zarur. Axloqiy erkinlik tarixiy zaruriyatni bilishdan iborat, ammo uning o’zi kishi tomonidan shunchaki bilingan zaruriyatdan iborat emas, balki bu zaruriyatni progressidan, ya'ni taraqqiyotidan iboratdir.
Axloqiy erkinlik progressini Gegel jamiyatning ma'naviy taraqqiyot darajasi bilan boqlaydi. Shu bilan birga, jamiyat taraqqiyotining har bir yuqori bosqichida bilish kengayadi, tobora jamiyatdagi kishilarning kengroq doirasini qamrab boradi. Gegelning axloqiy progress to’qrisidagi genial farazlari ana shunday.
2-savol. Axloq normalari jamiyatning iqtisodiy, siyosiy-ijtimoiy tuzilishiga bog’liq. Ammo bu gapdan, jamiyatga mansub bo’lgan kishi o’z ongi va fe'l atvorida mazkur jamiyat, davrning axloqiy xususiyatini to’la va bir hil darajada aks ettiradi, degan ma'no kelib chiqmaydi.
Shahs hulq-atvorining axloqiy ko’rsatkichi iroda erkinligi to’qrisidagi masala bilan maqkam boqlangan. Bir hil sharoitda ham odamlarning hatti-harakati, hulqi turlicha bo’lishi mumkin. Ular fidokor yoki qo’rqoq, olijanob yoki befaqm, saqiy yoki ochko’z, mehnatsevar yoki tanbal, qatiyatli yoki qatiyatsiz bo’lishlari mumkin va q.k.
Odamlarning fe'l-atvori ularning o’z oldiga qanday maqsadlarni qo’yishlariga, ong va irodasiga bog’liq bo’ladi. Shu sababli kishilarning bir hil sharoitlarda turlicha va qatto bir-biriga zid qarakat hilishlari eqtimoldan uzoq emas. Ana shuning uchun ham odamlarning hatti-harakatlariga axloqiy yoki axloqqa hilof hatti-harakat deb baho berishi mumkin. (Masalan, kishilarning mehnatga bo’lgan munosabatlari ijobiy yoki salbiy bo’lsa.)
Axloq, odobni bilish, burch-o’rtoqlik, vatanparvarlik tuyqulari, yoki ana shu hislatlarning yo’qligi kishining fe'l-atvorida o’z ifodasini topadi. Ammo yuqorida bayon hilinganiga asoslanib, kishilarning fe'l-atvori va hulqlari ularning erkin irodasi natijasi deb, ularning ququqlari va axloqiy normalari hech narsa bilan shartlanmagan, hech narsaga bog’liq emas, deb hisoblash mumkinmiq Albatta bunday deyish mumkin emas. Chunki kishilarning qarashi va hulqida o’z ifodasini topgan axloq normalari, ya'ni ijtimoiy hayot ga bog’liq.
Ammo kishilarning axloqiy qarashlari va hulqini belgilovchi sosial muqitlarning ayrim shahs fikri va qarakatiga ko’rsatadigan ta'siri o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, albatta. (Osmonga otilgan tosh yerga tushadi, och holgan qayvon o’ljasining poyiga tushadi, lekin odam boshqacha: u aql-idrok, maqsad yoki qirsning ta'sirida qarakat hiladi.)
Axloqiy erkinlik shahsning maqsadga muvofiq hatti-harakatlarga ongli ravishda shahsiy va ijtimoiy manfaatlar o’rtasida mutanosib uyqunlik o’rnatishga qobilligidan iborat. Shahsning ijtimoiy va axloqiy zaruriyat bilan belgilangan doirada hatti-harakatlarni tanlashda o’z irodasini namoyon hilish imkoniyatlari, o’z hulqini nazorat hila bilish va o’z hatti-harakatlari uchun javobgarlik imkoniyatlari - axloqiy erkinlik sohasidir.
Shuni ta'kidlash lozimki, axloqiy erkinlikning eng muhim belgilaridan biri hatti-harakatni ongli ravishda maqsadga muvofiq tanlash bilan birga, shunday qarakat hilishning zarurligiga ququqiy yoki siyosiy ta'zyiq ostida emas, balki ichki ma'naviy ishonch xosil hilishdir.
Kishi masalan, biron bir hulq talabini be'mani bo’lsa ham rasman bajarishi mumkin. Bu holda chinakam axloqiy erkinlik bo’lishi mumkin emas. Axloqiy erkinlik axloqiy zaruriyatni to’qri va chuqur tushunishni, axloqiy normalarni o’z maslagi va ishonchi sifatida e'tirof etishni, ularga chin qalbdan va istak bilan amal hilishni, bunga ichki ehtiyoj bo’lishini nazarda tutdi. Axloqiy erkinlikning yana bir sharti - kishi doim ilqor, progressiv axloq normalarini bajarishga moyil bo’lishini talab hiladi.
Demak, kishilarning hamma hatti-harakatlari va faoliyatlari, ularning irodasi va ongi qamisha ob'ektiv, konkret tarixiy sharoitlar, tabiatda ham, jamiyatda ham mavjud bo’lgan ob'ektiv zaruriyat bilan belgilanadi.
Inson zaruriyatni bilib olgunga qadar shu zaruriyatning qukmi ostida bo’ladi, tabiatning quli hisoblanadi: tabiat ko’r, stiqiyali kuch tariqasida shahsni ezadi. Kishi zaruriyatni - qonunlarni bilib olgach, ulardan o’z maqsadlarida foydalanadi, u tabiatning qo’jaini bo’lib holadi, ularni jamiyatga hizmat hilish uchun yo’llash imkoniyatiga ega bo’ladi. "Zaruriyat o’zida bo’lgan zaruriyat, biz uchun zaruriyatga" aylanmoqi lozim. Agar erkinlik bilib olingan zaruriyat bo’lsa, unda insoniyatning tabiatdan tobora yangi va yangi sohalarni qo’lga kiritgan har bir qadami erkinlik sari qo’yilgan qadamdir. Tarix notekis, ammo shiddat bilan tobora katta erkinlik sari qarakat hiladi. Kishilarning tabiatdagi stiqiyali kuchlar va o’zining ijobiy munosabatlari ustidan qukmronlik darajasi bizga erkinlik mezonini beradi.
Shunday hilib, kishining erkin axloqiy faoliyati faqat zaruriyatni bilish asosidagina amalga oshadi. Zaruriyat shahsni jonsiz qo’qirchoqqa aylantirmaydi - u o’zining sharoitning quli hilishi ham yoki o’zini ongli ravishda ularga qarama-qarshi qo’yishi ham mumkin. Zaruriyatni bo’lgan kishi unga muvofiq faoliyat ko’rsatadi - bu uning erkinligidir. U bilib olingan zaruriyatga bo’ysunmasligi va unga zid bo’lgan hatti-harakat hilishi mumkin, bu esa uning o’zboshimchaligidir.
haqiqiy erkinlik ob'ektiv zaruriyatni bilishdangina iborat bo’lmay, shu bilan birga, shu zaruriyat yo’nalishlariga muvofiq keladigan rejali yaratuvchanlik faoliyatni ham o’z ichiga oladi. Chunki faqatgina kishilarning hatti-harakatlari tabiat va jamiyat qonunlari bilan belgilanmay, shahsning o’zi ham tevarak-atrofga ta'sir hilishga, uni qayta o’zgartirishga qodir. Shunday hilib, erkinlik shakli hilma-hil bo’lgan zaruriyatni amalga oshirish sohasida hilingan aktiv amaliy faoliyatdir.
Dialektik tafakkur tarafdorlari ob'ektiv zaruriyatni e'tirof etish bilan birga hatti-harakatlarning hilma-hilligini inkor hilmaydilar. Umumiy ijtimoiy-tarixiy zaruriyat doirasida har bir kishi uchun tanlash erkinligi bor va iroda erkinligini ham ko’rsata oladi. Tanlash erkinligi jamiyat va kishining rivojlanish ehtiyojlariga mos keladigan, qaror topgan yoki shakllanayotgan muayyan axloqiy munosabatlarni tanlashdir. U kishining ongli tanlash qobiliyatidan iborat. qaror hilish akti tanlashning eng muhim elementlaridan biridirki, kishida iroda erkinligi bo’lmasa, bu element ham bo’lmaydi. Ammo iroda erkinligining aqamiyati qaror hilish akti bilan cheklanmaydi. U qabul hilingan qarorni amalga oshirishda katta rol o’ynaydi. Iroda erkinligi kishini o’z qarorini amalga oshirishga faollashtirib, tanlashni yakunlaydi. Tanlash erkinligi esa umuman, uning barcha hatti-harakatlari bilan boqlanadi (Misol).
Iroda erkinligi - shahsning, umuman, o’z hatti-harakatlari, faoliyati, hulqini tanlashda ob'ektiv mavjud bo’lgan axloqiy talablarni bilishi va ulardan ohilona foydalanishidir, bu shahsning o’z fikrlari, hislari, mayllari ustida nazorat hilish qobiliyatidir. Iroda erkinligi qamisha birinchi tomondan tanlash uchun real imkoniyatlar borligini tushunish, ya'ni tanlash erkinligini, ikkinchi tomondan qabul hilingan qarorga erishishga qaratilgan muayyan intilishni, irodani o’z ichiga oladi.
Erkinlik va iroda qaror hilish aktining zarur elementlari bo’lib, oqibat natijada tanlash ham unga bog’liqdir. Tanlash har kuni, har daqiqada mavjuddir: masalan, qaysi tomon o’tsam ekan, shu qarakatga qo’shilsammikan, yoki betaraf bo’lganim ma'qulmi, qanday yashamoq kerak, nima hilmoq lozim, qaerga o’hishga kirsam ekan va q.k. Kishiga ko’p vaqt bir qancha, ba'zan juda ko’p axloqiy holatlardan birini tanlashga to’qri keladi.
Kishi tanlash erkinligidan foydalanib, o’z nuqtai nazarini boshqalarning qarashi bilan solishtiradi, o’ylaydi, munozara hiladi, o’z qarashlarini qimoya hiladi. Tanlash afzal deb bilishda foydalanadi. Imkoniyatlar kengligi - erkinlik darajasidir. Agar kishida tanlash imkoniyati bo’lmasa axloqiy faoliyat ham bo’lmaydi.
Agar hulqda nisbiy tanlash erkinligi, nisbiy iroda erkinligi bo’lmasa axloq to’qrisida gap bo’lishi mumkin emas. To’qri qaror tanlashda tafakkur bilan qo’lga kiritilgan tabiat va ijtimoiy hayot ning ob'ektiv qonunlari, ajdodlar tajribasi, shahsiy amaliyot, do’stlar maslaqati, qonun-qoidalar to’plami kishiga yordam beradi. qabul hilingan qarorni amalga oshirish - uni rivojlantirish shart-sharoitini ham, iroda erkinligi ham, ya'ni axloqiy erkinlikni talab hiladi.
Shunday hilib, axloqiy erkinlik iroda erkinligining namoyon bo’lishi ob'ektiv sharoitlarga va sub'ektiv istaklarga javob beradigan faoliyat variantini tanlash imkoniyatidir. Bu mavjud muqobil faoliyatdan istalgan birini, asosan dunyoni inhilobiy yoki evolyusion yo’l bilan yangilash manfaatlariga ko’proq darajada javob beradigan faoliyatni tanlab olish va amalda voqe hilish mumkin bo’ladigan faol holatdir.
Ob'ektiv zaruriyat faoliyatni emas, balki shahsning qanday qarakat hilishni tanlashi mumkin bo’lgan imkoniyatlar chegarasini oldindan belgilab beradi. quddi shu chegarada axloqiy erkinlikni amalga oshirish mumkin. Konkret shahsning erkin axloqiy faoliyat imkoniyatlari, uning iroda erkinligi imkoniyatlaridir. Bu esa u yashaydigan sharoit, davr, kasbning, yoshning va q.k. imkoniyatlaridir. Bu imkoniyatlar qay darajada va qanday amalga oshadi, shahs sub'ektiv manfaatlarining ob'ektiv zaruriyatga munosabati, bu zaruriyatni munosabati, bu zaruriyatni bilish darajasi, kishining ijodiy faolligi, uning hulqi, qayrati, ongliligi, irodasi va shu kabi faktorlarga bog’liq.
Shunday hilib, etika nuqtai nazaridan axloqiy erkinlik qamisha insoniydir, u zaruriyatdan kelib chiqadi, shu zaruriyat bilan belgilanadi. Kishi erkinligi shu zaruriyat momentlaridan biri uni namoyon etish shaklidir. Mutloq axloqiy erkinlik, ya'ni shart-sharoitlarga bog’liq bo’lmagan, chegarlanmagan va nisbiy bo’lmagan erkinlik mavjud emas. Zaruriyatni bilishning nig’oyasi yo’q, ana shu jiqatdan erkinligimiz ham nisbiydir.
Shahs erkinligi intizomni, fuqorolik burchi va boshqalar kishilarni qurmat hilishni inkor etmaydi, uning o’zboshimchalikka ham hech qanday aloqasi yo’q. o’z hatti-harakatlarini tanlashni ijtimoiy munosabatlarga bog’liq emas deb hisoblaydigan kishi, erkinlik ideallarini tashvishsiz faroqat deb qaraydigan iroda erkinligini jilovlanmagan tasodif deb tushunadigan odam chuqur qato hiladi.
Faraz hilaylikki: kishi o’zini erkinligi bilan cheklab qo’yayotgan mehnatdan, jamiyatdan, odamlardan erkin bo’lsin. Ammo bunday sharoitda o’z hayot iy faoliyatini ijtimoiy mazmundan ozod hilmaydi va hamma munosabatlarda ham jismoniy, ham aqliy, ham estetik, ham axloqiy ma'nolarda juda ham orqaga uloqtirib tashlangan bo’ladi. Bu sharoitda erkinlik bo’lmaydi, ularning hayot ida qayvonlar singari sof tekinqo’rlik iste'moli, tabiatga tobelik va qaramlik qukmron bo’ladi. Ijtimoiy faoliyat yo’qotiladi. Jamiyatdan tashqari erkin bo’lish mumkin emas. Faqat jamiyatda va u tufayli erkin bo’lish mumkin. Aqir jamiyatda yashab turib, jamiyatdan holi bo’lish mumkin emas.
Shahsni umuman, jamiyat ezmaydi, balki diktaturaga, zo’ravonlikka, buyruqbozlikka tayangan jamiyat ezadi. Shahs erkinligini ijtimoiy manfaat cheklab qo’ymaydi, balki ko’pchilik omma manfaatlariga zid bo’lgan manfaatlar cheklab qo’yadi.
Mehnat kishini erkinlikdan maqrum hilmaydi, aksincha mehnat kishining turmush sharoitlari ustidan qukmronlik hilishida doimiy moddiy asos bo’lib hizmat hiladi. Faqat mehnat tufayli individ tevarak atrofdagi tabiatdan nisbiy mustahillikka erisha oladi. Kishilarga mehnat quvonchidan baqra olmaydigan sharoitda, uning mahsulidan tekinqo’r ozchilik o’zlashtiradigan sharoitda, erkinlik haqida gap bo’lishi mumkin emas.
Demokratik tuzum bunday bema'nilikni yo’q hildi. Ilgari axloqiy zaruriyat odamlar ustidan qukmronlik hilib, jamiyatning axloqiy erkinligi faqat imkoniyatlar bo’lgan bo’lsa, demokratik, mustahil tuzum sharoitida kishilar erkinlik faoliyatini voqelikka aylantirib, zaruriyatni tobora ko’proq bilib boradilar.
Bizning jamiyatimizda axloqiy erkinlik quyidagi omillar bilan: jamiyat oldiga qo’yilgan maqsadlar, bu maqsadalarni ro’yobga chiqarishda erishilgan daraja, taraqqiyotning u yoki bu bosqichida jamiyat a'zolarining onglilik darajasi va axloqi bilan belgilanadi. Ayrim bir kishining axloqiy erkinligi uning jamiyatdan begonalashuvi bilan emas, balki shahsiy manfaatlarni umumiy manfaatlarga uyqunlashtirish bilan belgilanadi. Bular zo’rma-zo’raki emas, balki, aksincha, ularning mutanosib birligi muvofiq kelishi bizning idealimizdir. Etika talqinida erkin kishi jamiyatdan o’zini chetlab qo’yib, o’zi qoqlagancha, ko’r-ko’rona qarakat hiladigan odam emas, balki ongli ravishda o’zini tuta biladigan o’z erki, qarakatini jamiyatning mustahil va demokratik o’zbekistonning zaruriy taraqqiyoti qo’ygan ilqor maqsadlarni amlaga oshirishga bahishlagan odam erkindir.
3-savol. Etika o’rganadiki, shahsning o’z hatti-harakatlari uchun ma'suliyati asosida shahs va jamiyatning o’zaro aloqadorligi va bog’liqligi yotadi.
Shahsning axloqiy mas'uliyati kishining jamiyati oldida va o’zi oldida hulqni tanlash va uni baholashi uchun hisob berishda namoyon bo’ladi. Axloqiy mas'uliyatning ikki o’lchovi bor. Birinchisi, ijobiy o’lchov bo’lib, u shahsning jamiyat oldidagi vazifalarini ongli va iqtiyoriy e'tirof etishini, ikkinchi salbiy o’lchov bo’lib, u hilingan hilmishlari uchun berilgan jazoning adolatli ekanligi anglashini ko’rsatadi. Axloqiy mas'uliyat burchni aniq belgilash va uni shahsiy ma'naviy boylikka aylantirish tariqasida namoyon bo’ladi. Mas'uliyat kategoriyasi vijdon kategoriyasi bilan ham uzviy boqlangan. Vijdon singari u o’z-o’zini tiyishini, nazorat hilishni taqozo etadi. Axloqiy ma'suliyat kategoriyasi burch va vijdon kategoriyalariga nisbatan bir muncha keng, katta ijtimoiy ma'noga ega.
Etika shahsning axloqiy mas'uliyatni jamiyatga zarur bo’lgan erkin irodani cheklash hamda shahsning ijodiy faolligi, uning iroda erkinligi ifodasi deb talqin etadi. Shuni aytish kerakki, mas'uliyat - bu irodadan foydalana bilish maqoratidir. Axloqiy ma'suliyat o’zida burch talablari va ichki mayllarni jamlab, faqatgina hatti-harakat va uning oqibatlariga emas, balki uning motivlariga ham tadbiq etiladi. quddi shu motivlar kishi axloqi qiyofasining muhim harakteristikasini tashkil etadi.
Kishi hatti-harakatni tanlagani, hatti-harakat, uni bajarish vositalari va oqibatlari uchun ham, shuningdek, faoliyatsizlik uchun ham javobgardir. Bu axloqiy kategoriyani shu qadar keng qo’llanishiga sabab, u shahs hulqini belgilovchi eng muhim axloqiy omillardandir. o’z hatti-harakatlari uchun mas'uliyatdan voz kechish kishini erkinlik va individuallikdan maqrum hiladi. Ularning bir tomonini ikkinchi tomonidan ajratib bo’lmaydi. Erkinlik darajasi ayni paytda mas'uliyat darajasi qamdir. Mas'uliyatdan qo’rhish esa kurashdan voz kechishga turtki beradi. Mas'uliyatni anglash - faoliyatga turtki beradi.
Bozor iqtisodi qukmron bo’lgan bizning jumquriyatimiz kishilarning ijtimoiy va shahsiy hayot laridagi hatti-harakatlariga bo’lgan axloqiy mas'uliyatlari tobora kengayib bormoqda. Biroq hayot imizda axloqqa zid hollar ham uchrab turibdi. Bular jamoatchilik tomonidan qoralanibgina holmay, balki o’zlari ham hilmishlaridan azob chekadilar. har qanday jamiyatda axloqiy mas'uliyatni har qanday va har bir qarakatga tadbiq etib bo’lmaydi. "Kishi qarakatlari uchun, bu qarakatlarni to’la iroda erkinligiga ega bo’lgan", ya'ni tanlash erkinligi axloqiy erkinlik bilan "amalga osho’rgan taqdirdagina to’liq javobgardir".
Demak, axloqiy erkinlikning borligi yoki yo’qligi ijtimoiy erkinlikning borligi yoki yo’qligi bilan belgilanadi. Biroq ijtimoiy erkinlikning yo’qligi kishining hilmishlari uchun javobgarlikdan butunlay va to’la qalos hilmaydi. Chunki unda ong va iroda mavjud. Kishi qamisha o’z faoliyatining sababkoridir. U tashqaridan bo’ladigan ta'sirlarga ob'ektgina bo’lmay, balki irodaga, aqlga ega sub'ekt qamdir. U qamisha axloqan javobgardir.
Etika nuqtai nazaridan shahsning axloqiy mas'uliyat darajasi faqat ob'ektiv omilga ega emas, ayni paytda sub'ektiv omillarga ham, ya'ni kishining, aqli, irodasiga ham bog’liq. Masalan: o’zining ma'naviy rivoji uchun zarur imkoniyatga ega bo’lgan odam o’zi yashab turgan davrda nimalarni bilishi mumkinligini anglashi shart. Shahs axloqqa zid hatti-harakatlari uchungina emas, balki o’z rivojining cheklanganligi uchun o’zining nazariy qomligi uchun ham javobgardir.
Umuminsoniy axloq - jamoa axloqidir. Bizning jamiyatimizda ustiga mas'uliyat olgan kishi jamoaning do’stona yordamini kutishga qaqlidir. Ammo jamoaning qamqo’rligi kishining shahsiy mas'uliyatini biror bir darajada soqit hilmaydi. Jamiyatimizda har bir a'zoning hulqi uchun oila, maqalla, jamoaning axloqiy mas'uliyati ortib borayotganligiga qaramay har bir kishi o’z faoliyati uchun javob beradi.
Shahs erkin tanlash, ya'ni tanlay olishga qodirligi va tanlagani uchun, o’z tanlagan ijtimoiy maqsadini muvaffaqiyat bilan amalga oshirishi uchun javob beradi.
Xozirgi dunyoda kishining axloqiy mas'uliyati to’qrisidagi masala ijtimoiy aqamiyatga ega. Axloqiy mas'uliyat axloqqa befarq holda amalga oshuvi bilan emas, holbuki ba'zi etika namoyondalari buning aksini tasdiqlaydilar. Bu mas'uliyat jamiyat qo’yadigan talablarning ma'nosini aniq tushunishni, bu talablarning qaysi tomonlariga rioya hilishi va hilmaslikni, qanday axloq uchun kurasha olishligini bilishni nazarda tutadi. Farovonlikni yuksaltirish bilan birga odamlarning ichki dunyosini boyitish, hayot maqsadi va ma'nosini to’qri tushuntirishni shakllantirish muhimdir.
Axloqiy mas'uliyat masalasining yana bir muhim tomoni bo’lib, u ham bo’lsa, jamiyatda katta obro’ga ega bo’lgan kishilar - siyosiy arboblar, olimlar, yozuvchilar va shu kabilarning alohida shahsiy mas'uliyatidir.
Olim kishi o’z tadqiqotlari uchun, ularning ilmiy aniqligi uchungina emas, balki shu tadqiqotlar hizmat hiladigan maqsadlar uchun ham javobgardir. Rassom, yozuvchi o’z ijodining ham shakli, ham mazmuni uchun, kishini diniy ekstremizmga, terroristik qarakatlarga, giyoqvandlik illatlariga, SPID vabolariga qarshi kurashishi ruqida tarbiyalash uchun javob beradi. Shu munosabat bilan jamiyatning mustahil faol qarakat hilishga katta huquq va imkoniyatlarga egaligi bilan millionlab kishilar taqdirini qal etadigan siyosiy arboblarga qo’yadigan talablari, ayniqsa katta aqamiyatga ega. Siyosiy arbobning siyosiy manfaatlari, ideallari, maqsadlariga zid keladigan qarakatlar uchungina emas, balki konkret masalarni qal hila olmasligini yoki yetarli darajada layoqat ko’rsatmaganligi uchun ham axloqan javobgardir. Ongli faol imkoniyatlari o’sgani sari axloqiy mas'uliyat ham yuksalib boradi.
Shahs axloqiy mas'uliyatning roli, ayniqsa mustahil, demokratik jamiyatda buyukdir. Uning aqamiyati farovonlikka yaqinlashgan sari yuksalib boradi. Axloqiy asoslar tobora katta aqamiyat kasb etadigan hozirgi davrda har bir jumquriyatimiz kishisida o’z hatti-harakati va faoliyati uchun yuksak axloqiy mas'uliyat hissini tarbiyalash, demokratik fikrlash, qarakat hilish har bir yurtimiz fuqorosining eng muhim vazifadir. Bu muammoni to’qri qal hilish jamiyatda kishi hulqini axloqiy baholash sistemasi bo’lishini taqoza etadi.
Umuman, axloqiy baho deganda, ijtimoiy hayot dagi turli hodisalarni ma'qullash yoki qoralash, ularning axloqiy talablariga, konkret ijtimoiy jamoaning axloqiy ruqiga mos kelishi yoki kelmasligini belgilash tushuniladi. Axloqiy baho o’z mazmuniga ko’ra ijobiy, salbiy, individual yoki jamoaga xos bo’lishi, nig’oyat adolatli yoki adolatsiz bo’lishi mumkin. Faqat hamma narsani erkin iroda ustiga aqdaravermasdan, jiddiy va to’qri baho berish mumkin.
Bizning axloqimiz shahsning jamiyatdagi hulqiga talablari qo’yib va uning hatti-harakatini baholab, u yoki bu hulqni sub'ektiv qabullashga emas, balki uning ijtimoiy manfaatlariga, ijtimoiy taraqqiyotning ob'ektiv qonunlariga muvofiq kelishiga asoslanadi. Axloqiy baholovning ob'ektiv mezoni faqat ijtimoiy va shahsiy manfaat uyg’unligi bo’lishi mumkinligini isbotlab beradi.
Shahsning faoliyatini, uning mas'uliyati va aybini to’qri baholash uchun shahsni faoliyatga undagan motivlarni, niyatlar yig’indisini aniqlash lozim. Motiv kishining axloqiy ong darajasi ko’rsatkichi va u boshqa kishilarga munosabat amal hiladigan prinsiplar harakterining ifodasi bo’lib hizmat hiladi. Shuningdek, motivga qarab kishi o’z faoliyatida ko’zlagan maqsadlari haqida ham fikr yurita olamiz, motivni maqsadlar va vaziyatlar shakllantiradi. Shu sababli faoliyatga axloqiy baho berganda birinchi navbatda shu faoliyatga asos bo’lgan motivga e'tibor berish lozim. (Masalan, Drayzerning "Amerika fojiasi"dagi Klayd jinoyati, Dostoevskiyning "Jinoyat va jazo"sidagi Raskolnikov obrazidagi motivlar)
Faqat niyatning amalga oshuvi bilan axloqiy bahoga asos bo’lishi mumkin. Aniq natijalarga qarab biz motivlarning xususiyati haqida fikr yurita olamiz. Etika motivni va kishining qarakatini uzviy bog’liqlikda olib qaraydi. harakatga axloqiy baho berishda, shuningdek, barcha shart-sharoitlarni hamda bu qarakatning jamiyat uchun, boshqa kishilar uchun qanday natija berishini chuqur taqlil hilish zarur. Muayyan qarakat shu shahsning umumiy hulqida qanday o’rin tutganligini tasodifiy, emasligini aniqlash lozim. U yoki bu qarakatni amalga oshirishda qanday vositalardan foydalanilganq qo’llanilgan bu vositalar qalolmi yoki yo’qmi ekanligini hisobga olish kerak. Etika maqsadlar va erishish vositalarining birligini talab hiladi: buyuk maqsadlar olijanob vositalar, motivlar yordamidagina amalga oshuvi mumkin.
Kishining hatti-harakatlari bilan bir qatorda uning faoliyatsizligi jiqatidan baholanadi. Kishi qanday ish hilgani uchungina emas, balki qo’lidan keladigan ishni bajarmagani uchun ham javob beradi. quddi shunday odam yomonlikni bartaraf etish uchun biron chora ko’rmay, unga bevosita yordam bergani uchun ham javobgardir.
Hatti-harakatni to’qri baholamoq uchun ularning natijalari, motivlari, maqsadlari va vositalari, hatti-harakat sodir bo’lgan vaziyat va uning oqibatlari bilan bir qatorda shahs saviyasining qususiyatlari, uning axloqiy qiyofasi, ijtimoiy tajribasi, hayot yo’li, ruqiy aqvoli, aqliy imkoniyatlari va darajasi (yoshi, jinsi, salomatligi, ma'lumoti, madaniy saviyasi va shu kabilarni) ham e'tiborga olish lozim. Axloqiy baholov prinsipi kishilarga har tomonlama, barcha qususiyatlarni nazarga olib yondashuvni talab hiladi.
To’qri berilgan axloqiy baho kishilarning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Axloqiy bahoning to’qriligi jamiyat kishilarini Yaxshi hatti-harakatga raqbatlantiradi, ularning mehnatda va ijtimoiy ishlardagi faolligini, shahsiy va ijtimoiy faoliyati uchun shahsiy javobgarlikni oshirishga, madaniyat xazinalarini asrash, tinchlik ishini qimoya hilish, ijtimoiy va axloqiy idealni amalga oshirish uchun, o’zbekistonimizni gullagan, demokratik va buyuk davlat bo’lishi, kurashuvchilar safida o’z o’rnini belgilashga katta aqamiyat beradi.

Tayanch iboralar:

Axloqiy erkinlik - birinchi navbatda kishining mustahil, ijodiy shahs bo’la olish imkoniyati va qobiliyatini tushunmoq lozimki, u chinakam insoniy mohiyatni axloqiy faoliyatda namoyon hiladi.
Axloqiy zaruriyat - bu tarixan zaruriy, ob'ektiv harakterga ega bo’lib, ijtimoiy
munosabatlarga muvofiq bo’lgan axloqiy talablarning sistemasidir.
Iroda erkinligi - shahsning, umuman, o’z hatti-harakatlari, faoliyati, hulqini tanlashda ob'ektiv mavjud bo’lgan axloqiy talablarni bilishi va ulardan ohilona foydalanishidir, bu shahsning o’z fikrlari, hislari, mayllari ustida nazorat hilish qobiliyatidir. Iroda erkinligi qamisha birinchi tomondan tanlash uchun real imkoniyatlar borligini tushunish, ya'ni tanlash erkinligini, ikkinchi tomondan qabul hilingan qarorga erishishga qaratilgan muayyan intilishni, irodani o’z ichiga oladi.
Fatalizm - lotincha "fatum" so’zidan olingan bo’lib, ma'nosi taqdir demakdir.
Volyuntarizm - lotincha "volyuntas" iroda so’zidan olingan.
Tanlash erkinligi - o’z nuqtai nazarini boshqalarning qarashi bilan solishtiradi, o’ylaydi, munozara hiladi, o’z qarashlarini qimoya hiladi. Tanlash afzal deb bilishda foydalanadi. Imkoniyatlar kengligi - erkinlik darajasidir. Agar kishida tanlash imkoniyati bo’lmasa axloqiy faoliyat ham bo’lmaydi.
Tabiiy iroda - inson erkinligi taraqqiyotidagi boshlanqich bosqichidir. O’zboshimchalik bosqichida turli tuman tashqi sharoitlarda va o’zining bir necha
istak-qizihishlaridan birontasini erkin tanlaydi.
Iroda holatida faqat shakli bilangina emas, balki mazmuni erkin bo’ladi, zaruriyatni anglaydi.
Ijobiy o’lchov - u shahsning jamiyat oldidagi vazifalarini ongli va iqtiyoriy e'tirof etishdir.
Salbiy o’lchov - u hilingan hilmishlari uchun berilgan jazoning adolatli ekanligini anglashini ko’rsatadi.
Axloqiy mas'uliyat - bu irodadan foydalana bilish maqoratidir. Axloqiy ma'suliyat o’zida burch talablari va ichki mayllarni jamlab, faqatgina hatti-harakat va uning oqibatlariga emas, balki uning motivlariga ham tadbiq etiladi. quddi shu motivlar kishi axloqi qiyofasining muhim harakteristikasini tashkil etadi.
Axloqiy baho - ijtimoiy hayot dagi turli hodisalarni ma'qullash yoki qoralash, ularning axloqiy talablariga, konkret ijtimoiy jamoaning axloqiy ruqiga mos kelishi yoki kelmasligini belgilash tushuniladi.
Motiv - kishining axloqiy ong darajasi ko’rsatkichi va u boshqa kishilarga munosabat amal hiladigan prinsiplar harakterining ifodasi bo’lib hizmat hiladi.
Axloqiy baholov mezoni - kishilarga har tomonlama, barcha qususiyatlarni nazarga olib yondashuvni talab hiladi.

Takrorlash uchun savollar:

1. Axloqiy ma'suliyatni qanday tushunasizq
2. Iroda erkinligi haqida qanday qarashlar mavjudq
3. Axloqiy bahoning me'yori qanday bo’ladiq
4. Axloqning tarkibiy tuzilishini izoqlangq
5. Axloqiy erkinlik deganda nimani tushunasizq
6. Axloqiy mas'uliyat nimaq
7. Axloqiy me'yorlar va axloqiy munosabatlar nimalardan iboratq
8. Axloqiy ongning o’ziga xosligi, betakrorligi nimadaq

Asosiy adabiyotlar

1. Karimov I. halollik va fidoiylik - faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. -Toshkent:
O’zbekiston, 1994. 30-bet.
2. Barkamol avlod orzusi. -Toshkent: Sharq, 1999. 31-49-betlar.
3. Jumaboev Y.J. hayot mazmuni va komil inson muammosi. -T., 1997.
4. Balabanov I.T., Balabanov A.I. Ekonomika turizma. Ucheb. posob. -M., 2003.
5. Moralniy vibor. -M., 1988.
6. Bandzeladze G. Etika. -Tbilisi, 1970.
7. Minkin N.A. Vospitanie otvetstvennosti. -M., 1990.
8. Abdulla Sher. Axloqshunoslik. -Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. 165-170-betlar.
9. Falsafa. qomusiy luqat. -T.: Sharq, 2004. Iroda erkinligi. 496 b. 280-bet.
10. Yusupov E. Oila - ma'naviyat buloqi. -Toshkent: o’zMU, 2003. 129-b.
11. Saifnazarov I. Iqtisodiy va ma'naviy manfaatlar uyg’unligi va barkamol avlod tarbiyasi. -T.: "Yangi asr avlodi", 2002. 11-19-betlar.

qo’shimcha adabiyotlar

1. Guseynov A.A., Apresyan R.G. Etika. -M.: Gardarika, 1999. 47str. (o’quv zalida 2-08).

2. Faybulloq As-Salom, Saydi Umar. Tolibnoma. (Seni o’ylayman, bolam). -Toshkent: Sharq, 1997. 152-b. (64-74, 111-119, 140-147-betlar).
3. Ibn Sino. Baqmanyor al-Ozarbayjoniy bilan munozara. G’G’Soqlom avlod uchun. 1996, 3-4-snlar.
4. www. gov.uz
5. www. bilim.uz
6. www. bilimdon.uz
7. www. zamin.freenet.uz
8. www. ziyo-uz.land.ru
9. http:G’G’ustoz.freenet.uz