Sinxron kompensatorlar

1-rasm. Sinxron kompensatorning turli rejimlardagi vektor diagrammalari:
a-salt yurishdagi; b-o‘ta uyg‘o- tishdagi; v-chala uyg‘otishdagi.
Sinxron kompensator generatsiyalayotgan yoki iste’mol qilayotgan reaktiv quvvat uyg‘otish toki kattaligiga bog‘liq. Sinxron kompensatorning ishini analiz qilganda, uni kuchli tarmoqqa ulangan deb hisoblaymiz shu sababli statorning toki o‘zgarganda qisqichlardagi kuchlanish, amaliy jihatdan o‘zgarmaydi (1-rasm).
Uyg‘otish tokining o‘zgarishi bilan stator chulg‘amining EYUK ki o‘zgaradi. Kompensator EYUK ning kattaligi tarmoq kuchlanishiga teng bo‘lsa, bu rejim kompensatorning salt ishlash rejimi deb yuritiladi. Uyg‘otish toki ortganda sinxron kompensatorning EYUK uning qisqichlaridagi kuchlanishdan katta bo‘ladi (o‘tauyg‘onish rejimi). Kuchlanishlar farqi ∆U'=E'k —U'k ta’sirida mashina statorida Ik toki hosil bo‘ladi. Kompensator chulg‘amlarining qarshiligi asosan induktiv bo‘lganligi uchun tok kuchlanish farqi dan 90o ga yaqin burchakka orqada qoladi. Kuchlanishning vektori Uk ga nisbatan ko‘rsatilgan tok 90° burchakka orqada qoladi. Bunda kompensator tarmoqqa reaktiv quvvat beradi. Mashinani uygotish etarli bo‘lmasa, ya’ni E'k <U'k bo‘lganda, Ik tok Uk vektordan uzadi: mashina tarmoqdan reaktiv quvvat iste’mol qiladi.
Sinxron kompensatorlarni uyg‘otish uchun ARB qurilmali maxsus uyg‘otish tizimlari qo‘llaniladi.
Havo bilan sovitiladigan quvvati katta bo‘lmagan kompensatorlar uchun kompensatorning rotori bilan ulangan o‘zgarmas tok generatoridan elektr mashinali uyg‘otish sxemasi sifatida foydalaniladi. Bu sxemaning yuqorida ko‘rib o‘tilgan generatorlarni mustaqil elektr mashinali uyg‘otish sxemasidan farqi shundaki, bunda rotorning ayniqsa, kichik toklarida kerak bo‘ladigan, asosiy uyg‘otkich ishining turg‘unligini ta’minlash uchun deyarli hamma vaqt o‘rnatiladigan yordamchi uyg‘otkich mavjudligidir.
Vodorod bilan sovitiladigan eng yirik kompensatorlarda uyg‘otish, issiqlik elektr stansiyalari zaxirasidagi uyg‘otkichga o‘xshash, maxsus uyg‘otuvchi agregat vositasida amalga oshiriladi. Kompensatorining chulg‘amiga tok kelishini ta’minlayotgan kontakt halqalar bilan cho‘tkalar qobig‘ining maxsus bo‘lagida joylashadi va vodorod muxitida ishlaydi. Elektr mashinali uyg‘otishda ARV sifatida kuchlanishning elektromagnit korrektorli kompaundlash qurilmasi qo‘llaniladi. Kompensatorlarda, shuningdek, uyg’otishning jadal rele qurilmasi o‘rnatiladi. Hozirgi paytda, ekspluatatsiyada ionli yoki yarim o‘tkazgichli o‘z-o‘zini uyg‘otuvchi katta quvvatdagi kompensatorlar mavjud. Yuqorida aytib o‘tilganidek bu uyg‘otish tizimi juda tez ta’sir etuvchi va parallel ishlovchi energotizimlarning turg‘unligini oshirish uchun juda samarali hisoblanadi.