Sirliyev B. N., Beknazarov A. A., Arziqulov D. N. Psixologiya: Ma’ruzalar to‘plami
-ma’ruza SHAXSNING BILISH JARAYONLARI
Yüklə 161,83 Kb.
|
|
4-ma’ruza
SHAXSNING BILISH JARAYONLARI 1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif. 2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o‘ziga xosligi. 1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif Bilish muammosi qadim zamonlardan beri kishilik dunyosini qiziqtirib keladi, ammo u bugungi kunda fan va texnikaning ri- vojlanishi tufayli yanada dolzarb masalaga aylanib qoldi. Shu boisdan, bilish nazariyasi falsafa, tarix, filologiya, kibernetika, pedagogika, psixologiya kabi fanlarning tadqiqot predmetiga aylanib, ularning har qaysisi o‘zining mohiyatidan kelib chiqib, uning u yoki bu jabhalarini o‘rganadi. Boshqa fanlardan farqli o‘laroq, psixologiya fani insonning onto- genezida bilishning vujudga kelishi, uning o‘ziga xos psixologik mexanizmlari, unda ehtiyoj, motiv, emotsiya va irodaning o‘rni, tanishish zarurat hisoblangan obyektning notanishligi, ko‘rinishi hamda materiallar mazmunining ahamiyatini tekshiradi. Bizningcha, obyektiv dunyo to‘g‘risidagi ma’lumotlar, fan asos- lari bo‘yicha axborotlar, ijtimoiy va individual tajribalar, shaxslararo munosabat va muomala o‘rnatish, muayyan faoliyatni tashkil qilish va uni boshqarish o‘zini o‘zi anglashga taalluqli tarkibiy qismlar bilan qurollanishga, ijod va yangilik yaratishga qaratilgan murakkab, iyerarxik hamda integral xususiyatli, faqat insoniyatgagina xos bo‘l- gan, aqliy va jismoniy negizga quriluvchi intilish va faollikning majmuasi bilish deb ataladi. Bilishning psixologik bosqichlari, darajalari, ko‘lami, kengligi, chuqurligi, to‘liqligi, aniqligi, yaqqolligi, ifodalanish shakllari va vositalari, barqarorligi, mustaqilligi va uning ijtimoiy psixologik mexanizmlari to‘g‘risida ma’lumotlar sharhlanadi. Bizni qurshab turgan obyektiv borliqni bilish xususiyatiga oid jahon psixologiyasi fanida ko‘plab ilmiy nazariyalar, mustaqil kon- sepsiyalar, o‘xshash qarashlar, puxta pozitsiyalar, xilma-xil yonda- 44 shishlar mavjud, ammo shunga qaramasdan, bu asnoda bilishning filogenetik qonuniyatlari, taraqqiyot bosqichlari, ularning bunyodkor mexanizmlari, muayyan o‘ziga xoslik, ulardagi barqarorlikni ta’min- lovchi shart-sharoitlar, harakatlantiruvchi kuchlar, obyektiv va subyektiv omillarning ta’sirchanlik imkoniyati rang-barangligi tufayli onitogenetik davrning xususiyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritishning o‘zi yetarlidir. Inson shaxs bo‘lib shakllanishida va rivojlanishida bilish jarayon- lari asosiy funksiyani bajaradi. Bilish jarayonlari qadim zamonlardan beri olimlarning diqqat markazida bo‘lgan muammolardan biri bo‘lib kelgan. Insonning ontogenezida bilish jarayonini amalga oshiruvchi, uni yuzaga keltiruvchi asosiy manbalar mavjud bo‘lib, bizningcha, ular taxminan quyidagilardan iborat: 1) tug‘ma instinktlar; 2) shartsiz reflekslar; 3) shartli reflekslar; 4) ideomotor harakatlar; 5) predmetli harakatlar; 6) taqlid yoki imitatsiya; 7) tajriba; 8) mashq; 9) ko‘nikma, malaka, odat (ularni o‘zlashtirish imkoniyati va egallash vaziyati); 10) refleksiya (xulq va ongli boshqarish). Bilish jarayonining mohiyati va o‘ziga xosligini vujudga keltiruv- chi asosiy psixologik negizlari tariqasida: 1) ehtiyoj; 2) motiv (motivatsiya); 3) mayl; 4) moyillik; 5) qiziqish; 6) ustanovka; 7) tug‘ma, tabiiy alomatlar; 8) faollik; 9) ruhiy holatlarning barqarorligi; 10) obyektiv va subyektiv xususiyatli funksiyalar xizmat qilishi mumkin. 45 2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o‘ziga xosligi Diqqat va uning turlari, xususiyatlari. Diqqat – kishi faoliyati- ning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o‘quv faoliyati samarador- ligining muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo‘naltirilgan shakldaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko‘plab ta’sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o‘ylaydi. Ongning bu xossasini uning diqqat kabi xususiyati bilan o‘zaro bog‘liq, deb hisoblaydilar. Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo‘naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Diqqatni ma’lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g‘ayrat sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar paydo bo‘lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek to‘siqlar mavjud bo‘lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon bo‘ladi. Hosil bo‘lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko‘ra diqqat- ning ikkita asosiy turi mavjud: 1) ixtiyorsiz diqqat; 2) ixtiyoriy diqqat. Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil bo‘ladi va qo‘llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning paydo bo‘lishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omillar bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni qo‘zg‘aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning o‘rni benihoya kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo‘lsa, diqqatning uzoq vaqt mobaynida to‘planib turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo‘nalganligiga ham bog‘liqdir. Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina- digan diqqat-e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o‘z oldiga ma’lum bir vazifa qo‘ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan bo‘lsa yuz beradi. 46 Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida tarkib topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke- chishini boshqarib turishdan iborat. Kishi aynan ana shu ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira- dan o‘zi uchun zarur ma’lumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib olish»ga, to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo bo‘ladigan vazifalarni amalga oshirishga layoqatli bo‘ladi. Diqqatni kuchli qo‘zg‘atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va bo‘yoq, kuchli hid jalb etadi. Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko‘proq faoliyat turlari- ning (bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o‘zida muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati bilan bog‘liq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja- da taqsimlanishi – ko‘pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Masalan, operatorlar, ko‘plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilari va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi. Diqqatning ko‘chishi ma’lum obyektning bir faoliyatdan ikkinchi bir faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi bir obyektga, bir harakatdan ikkinchi bir harakatga o‘tishida namoyon bo‘ladi. Diqqatning ko‘chi- shi yo ongli ravishdagi xulq-atvorga, faoliyatning talablariga yoki o‘zgarib ketayotgan shart-sharoitlarga muvofiq tarzda yangi faoliyatga kirishish zaruratiga bog‘liq bo‘ladi. Faqat obyektlar va jarayonlar o‘zgarib, faoliyat esa uzoq vaqt da- vomida o‘zgarmasdan qolgan hollarda diqqatning barqarorligi doirasi- da uning ko‘chishi yuz beradi. Bunday ko‘chish uzoq davom etadigan ish paytida charchashning oldini oladi va shu bilan diqqatning barqarorligini oshiradi. Lekin bu tez-tez takrorlanavermasligi lozim, aks holda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxo- tirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo‘linib turishida na- moyon bo‘lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko‘rinishi ko‘pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlik- ning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlikni keltirib chiqa- ruvchi sabablar nimalardan iborat? Parishonxotirlik shaxsning barqa- ror xislati sifatida ixtiyoriy diqqat sustligining ko‘rsatkichi hisoblanadi va u noto‘g‘ri tarbiya natijasida bo‘lishi mumkin. Bunday pari- 47 shonxotirlikka qarshi, avvalo, shaxsda irodaviy fazilatlarni shakllan- tirish yo‘li bilan kurash olib borish kerak. Tevarak atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar, hidlar va harorat, miqdor va ko‘plab boshqa narsalar to‘g‘risida biz sezgi organlari tufayli bilamiz. Kishi sezgi a’zolari yordamida tashqi va ichki muhitning holati haqida rang-barang axborot olib turadi. Sezgi haqida tushuncha. Sezgi oddiy psixik jarayon bo‘lib, u moddiy olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlari aksidan, shuningdek moddiy qo‘zg‘atuvchilar tegishli retseptorlarga bevosita ta’sir etgan miqdorda organizmda hosil bo‘ladigan ichki holatlardan tarkib topadi. Materiya sezgi organlarimizga ta’sir etib sezgi hosil qiladi. Sezgi a’zolari axborotni qabul qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga yetkazib beradi. Sezgi a’zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan ya- gona yo‘lidir. Sezgilar mohiyatiga ko‘ra obyektiv olamning subyektiv obrazidir. Lekin sezgilarning hosil bo‘lishi uchun organizm moddiy qo‘zg‘atuvchining tegishli ta’siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmning o‘zi ham qandaydir ish bajarishi lozim. Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning ahamiyati juda katta, negaki, ular bizning olam haqidagi va o‘zimiz to‘g‘rimizdagi bilimla- rimiz manbai hisoblanadi. Inson tevarak atrofdagi olam haqida ha- misha axborot olib turishi kerak. Sezgilarning Arastu tomonidan alohida ajratib ko‘rsatilgan turlari mavjud: 1) ko‘rish; 2) eshitish; 3) hid bilish; 4) badanning tegishi orqali sezish; 5) ta’m bilish. Sezgilar ma’lum bir qo‘zg‘atuvchining muayyan retseptorga ta’si- ri natijasida hosil bo‘lgani uchun ham sezgilarning tasnifi ularni hosil qiladigan qo‘zg‘atuvchilarning va ana shu qo‘zg‘atuvchilar ta’sir qiladigan retseptorlarning xususiyatlariga asoslanadi. Aks etish xususiyatiga va retseptorlarning joylashgan o‘rniga qa- rab sezgilar, odatda, uch guruhga ajratiladi: 48 1) tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo‘lgan ekstrotsep- tiv sezgilar; 2) tananing ichki a’zolarida va to‘qimalarida joylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptorlarga ega bo‘lgan interotseptiv sezgilar; 3) retseptorlari mushaklarda va paylarda o‘rnashgan propriotsep- tiv sezgilar; ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ekstrotseptivlarni ikki guruhga – aloqa bog‘laydigan kontakt va distant retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog‘laydigan reseptorlar ularga ta’sir qiladigan obyektlar bilan bevosita aloqa bog‘lagan paytda qo‘zg‘aydi; badanning tegishi orqali sezish, ta’m bilish retseptorlari shular jumlasidandir. Distant reseptorlar uzoqdagi obyektdan keladi- gan qo‘zg‘atishdan ta’sirlanadi; distant retseptorlarga ko‘rish, eshitish, hid bilish retseptorlari kiradi. Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta’sir o‘tkazayotgan qo‘zg‘atuvchining o‘ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga aylanishi natijasida hosil bo‘ladi. Sezgi a’zolari faqat moslashuvchan- lik, ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot olish jarayonlarida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog‘langan. Sezgi asab tizimining u yoki bu qo‘zg‘atuvchidan ta’sirlanuvchi reaksiyalari tarzida hosil bo‘ladi va har qanday psixik hodisa kabi reflektorlik xususiyatiga egadir. Analizator uch qismdan tarkib topadi: 1) tashqi quvvatni asab jarayoniga o‘tkazadigan maxsus trans- formator hisoblangan periferik bo‘limi (retseptor); 2) analizatorning periferik bo‘limini markaziy analizator bilan bog‘laydigan yo‘llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) asablar; 3) analizatorning periferik bo‘limlaridan keladigan asab signallari- ning qayta ishlanishi sodir bo‘ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning o‘zi bilan tugaydigan) bo‘limlari. Har bir analizatorlarning qobiq bo‘limida retseptor hujayralarning asosiy qismi jamlangan o‘zak, ya’ni markaziy qism va qobiqning turli 49 joylarida u yoki bu miqdorda o‘rnashgan tarqoq hujayra qismlaridan tarkib topgan tashqi qismi bo‘ladi. Analizator asab jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yo‘li manbai va eng muhim qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi retseptordan, ta’sirotni miyaga olib boruvchi asab yo‘llari va effektor- dan tarkib topgandir. Shunday qilib, sensor (emotsional) va motor (harakat) qismlarning uyg‘unlashuvi tufayli sensor (analizator) apparat reseptor ta’sir qilayotgan qo‘zg‘atuvchilarning obyektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi va shularning xususiyatlariga o‘xshab qoladi. Adaptatsiya yoxud moslashuv sezgi organlari sezgirligining qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida o‘zgarishi demakdir. Bu hodisaning uch xil turini alohida ko‘rsatish mumkin: – qo‘zg‘atuvchining uzoq muddat davomida ta’sir etishi jara- yonida sezgining tamomila yo‘qolib qolishiga o‘xshaydi. Doimiy qo‘zg‘atuvchilar ta’sir qilgan taqdirda, sezgi yo‘qolib qolish xu- susiyatiga ega. Masalan, terining ustiga qo‘yilgan yengilgina yuk tez- dayoq sezilmaydigan bo‘lib qoladi. Hid bilish sezgilari atrof muhitga yoqimsiz hid yoyilganidan keyin ko‘p o‘tmay batamom yo‘qolib qolishi ham oddiy bir hodisadir; – adaptatsiya kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgining zaiflashib qolishidir. Masalan: sovuq qo‘zg‘atuvchi hosil qiladigan sezgining jadalligi qo‘lni sovuq suvga solganda susayadi. Biz yarim qorong‘i xonadan yaxshi yoritilgan joyga chiqqanimizda, oldiniga ko‘zlarimiz qamashadi va tevarak atrofdagi biron-bir narsaning farqi- ga yeta olmaydigan bo‘lib qolamiz, bir muncha vaqt o‘tgandan keyin esa ko‘rish analizatorlarining sezuvchanligi keskin susayib, biz odatdagidek ko‘ra boshlaymiz; – kuchsiz qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgirlikning ortishi ham adaptatsiya deb ataladi. Analizator sezuvchanligining boshqa sezgi a’zolarining qo‘z- g‘alishi ta’siri ostida o‘zgarishi sezgilarning o‘zaro munosabati deb ataladi. Sezgilarning o‘zaro munosabati xuddi adaptatsiya kabi ikkita bir-biriga qarama-qarshi jarayonda: sezuvchanlikning ortishi va pasayishida namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda umumiy qonuniyat shundan iboratki, analizatorning o‘zaro munosabatlarida kuchsizlari analizator- larning sezuvchanligini oshiradi, kuchlilari esa susaytiradi. 50 Analizatorlar o‘zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezuv- chanlikning ortishi sensibilizatsiya deb ataladi. Sezgi a’zolari sezuv- chanligining o‘zgarish qonuniyatlarini bilgan holda maxsus tanlangan qo‘shimcha qo‘zg‘atuvchilarni qo‘llanish yo‘li bilan u yoki bu retseptorni sensibillashtirish, ya’ni uning sezuvchanligini oshirish mumkin. Sensibillashtirishga mashq qilish natijasida ham erishish mumkin. Sezgilarning o‘zaro munosabati sinesteziya deb atalmish yana bir hodisada namoyon bo‘ladi. Sinesteziya bir analizatorning qo‘zg‘alishi ta’siri ostida boshqa analizatorga xos sezgining hosil bo‘lishidir. Sinesteziya sezgilarning har xil turlarida kuzatiladi. Idrok va uning xususiyatlari. Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo‘lib hisoblanganligi sababli, barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar bir davrning o‘zida namoyon bo‘ladi, aks ettirishda ishtirok qiladi. Narsalar yoki hodisalarning sezgi a’zolariga bevosita ta’sir qilish jarayonida kishi ongida aks etishi idrok deb ataladi. Idrok etish jarayonida alohida holdagi sezgilarning tartibga solinishi hamda narsalar va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlariga birlashuvi yuz beradi. Qo‘zg‘atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgilardan farqli o‘laroq, idrok narsalarni umuman, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bunda idrok alohida sezgilar yig‘indisi- dan iborat tarzda emas, balki emotsional bilishning o‘ziga xos belgi- lari bilan sifat jihatidan yuqori bosqich sifatida tasavvur qilinadi. Sezgilardan farqli o‘laroq, idrokda narsalarni umuman, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks etadi. Idrokning muhim xususiyatlari quyidagilar: – predmetlilik; – yaxlitlilik; – strukturalilik; – barqarorlik; – anglanilganlik. Idrokning predmetliligi obyektivlashtirish hodisasi deb ataladigan hodisa bo‘lib, tashqi dunyodan olinadigan axborotning o‘sha dunyoga mansubligini ifoda etadi. Predmetlilik idrokning belgisi sifatida xatti- 51 harakatni boshqarishda alohida o‘rin tutadi. Odatda, biz narsalarni ularning ko‘rinishiga qarab emas, balki ularni amaliyotda qay tarzda ishlatishimizga muvofiq holda yoki ularning asosiy xususiyatlariga qarab baholaymiz. Idrokning yaxlitligi deyilganda, sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan narsaning ayrim xususiyatlarini aks ettiradigan sezgilardan farqli o‘la- roq, idrok narsaning yaxlit obrazi hisoblanadi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bu yaxlit obraz narsaning ayrim xususiyatlari va belgilari haqida turli xil sezgilar tarzida olinadigan bilimlarni umumlashtirish negizida tarkib topadi. Idrokning yaxlitligi uning strukturaliligi bilan bog‘liqdir. Idrok ma’lum darajada bizning bir lahzalik sezgilarimizga javob bermaydi va ularning shunchaki oddiy yig‘indisi ham emas. Biz ana shu sezgilardan amalda mavhumlashgan va birmuncha vaqt davomida shakllanadigan umumlashgan strukturani idrok etamiz. Idrokning yaxlitligi va strukturaliligi manbalari, bir tomondan, aks ettiriladigan obyektlarning o‘ziga xos jihatlarida, ikkinchi tomondan, insonning muayyan faoliyatida gavdalanadi. I. M. Sechenov ta’kidla- ganidek, idrokning yaxlitligi va strukturaliligi analizatorlar reflektor faoliyatining natijasidir. Idrok qo‘zg‘atuvchining retseptorlarga bevosita ta’siri natijasida hosil bo‘lsa ham, perseptiv obrazlar hamisha muayyan ma’noli aha- miyatga ega bo‘ladi. Kishining idroki uning tafakkuri bilan, narsaning mohiyatini tushunib yetishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Narsani ongli idrok etish – unga fikran nom berish, ya’ni idrok etilgan narsani narsalarning muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni so‘z vositasida umumlashtirish demakdir. Hatto o‘zimizga notanish narsani ko‘rga- nimizda ham uning bizga tanish obyektlar bilan o‘xshashlik jihatlarini payqab olishga, uni qandaydir toifaga kiritishga urinamiz. Idrok shunchaki sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan qo‘zg‘atuvchilarning oddiy yig‘indisi bilan belgilanmaydi, balki mavjud ma’lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo‘llarini jadal izlashdir. Shu nuqtai nazardan olganda goh shakl, goh fon (ikki qiyofa va vaza) navbatma- navbat idrok etiladigan (1-rasm), «ikki mazmunli» deb atalmish rasmlar diqqatga sazovordir. Bu rasmlarda idrok qilingan obyektning alohida ko‘rsatilishi uning anglab yetilishi va nomlanishi bilan bog‘liqdir. 52 Idrokning kishi psixik hayoti mazmuniga, uning shaxsiga xos jihatlarga bog‘liqligi appersepsiya deyiladi. 1-rasm Idrok jarayonida uning fenomenlari (yunoncha phainomenon – noyob, g‘ayriodatiy holat degan ma’noni anglatadi) muayyan hodi- salarni aks ettirishda ishtirok etadi, in’ikosning turlicha aniqlikda namoyon bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ular jahon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha hallucinftio – alahlash, bosinqirash, valdirash, ya’ni yo‘q narsalarning ko‘rinishi, eshitilishi, sezilishi), illuziya (lotincha illusio – xato, adashish, yanglishish degan ma’noni bildiradi), attraksiya (frans. attraction – o‘ziga tortish, mahliyo etish, jalb qilish ma’nosini beradi), yaqqol ko‘rinish (ruscha yasnovideniye – yaqqol oldindan ko‘rish, yaqqol g‘oyibdan xabar olish) tushunchalari orqali nomlanadi. Idrokning muhim jihatlaridan biri unga xos belgilarning turli jabhalar, vaziyatlar va sharoitlarda namoyon bo‘lishidir. Idrokning muhim xususiyatlaridan biri faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish faoliyati uning o‘zlashtirgan bilimlari, to‘plagan tajribalari, shuningdek murakkab analitik, sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi. Bu holat idrok qilinishi zarur bo‘lgan o‘quv fani mohiyatiga bog‘liq ilmiy faraz yaratish, uni amalga oshirish borasida qaror qabul qilish, yaqqol voqelik bilan tasavvur qilinayotganining o‘zaro mosligini aniqlash singari bosqichma-bosqich o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi tarkibiy qismlardan iboratdir. Idrokning yana bir muhim xususiyati uning umumlashgan holda narsa va hodisalarni aks ettirishidir. Ma’lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko‘p qirrali, ko‘p yoqlama alomatlarni idrok qilish bilan 53 cheklanib qolmasdan, balki o‘sha majmua aniq jism yoki hodisa sifatida baholanadi. Xotira va uning ko‘rinishlari. Odam ko‘rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab qoladi. Psixikaning eng muhim xususiyati shundan iboratki, individ tashqi ta’sirlarning aks ettirilishidan o‘zining keyingi xatti-harakatlarida doimo foydala- nadi. Individual tajriba orta borishi hisobiga xulq-atvor sekin-asta murakkablashadi. Agar tashqi dunyoning miya qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari beiz yo‘qolib ketaversa, tajribaning shakllanishi mutlaqo mumkin bo‘lmay qolur edi. Bu obrazlar bir-biri bilan o‘zaro turli aloqalar bog‘lagan holda mustahkamlanib, saqlanib qoladi hamda hayot va faoliyat talablariga muvofiq tarzda yana boshqatdan namoyon bo‘ladi. Individning o‘z tajribasini esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deyiladi. Xotirada esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi asosiy jarayonlar alohida ajratib ko‘rsatiladi. Bu jarayonlarning har biri alohida mustaqil psixik xususiyat hisoblanmaydi. Ular faoliyat davomida shakllanadi va o‘sha faoliyat bilan belgilanadi. Xotira mexanizmlarini o‘rganishning psixologik darajasi xrono- logik jihatdan boshqalardan ustunroq bo‘lib, fanda juda ko‘p turli yo‘nalishlar va nazariyalarning ilgari surilganligi ma’lumdir. Bu nazariyalarni ular xotira jarayonlarining shakllantirilishida subyekt- ning faolligi qanday o‘rin tutishiga va bunday faollikning mohiyatiga qanday yondashuviga bog‘liq holda tasniflash va baholash mumkin. Xotiraning mexanizmlari va qonuniyatlarini o‘rganishning ikkita eski darajasi – psixologik va neyrofiziologik darajasiga endilikda uchinchi – bioximik darajasi ham qo‘shildi. Xotirani o‘rganishga kibernetik jihatdan yondashuv ham tarkib topmoqda. Xotiraning mexanizmlari haqidagi fiziologik nazariyalar I. P. Pav- lovning oliy asab faoliyati qonuniyatlari haqidagi ta’limotning eng muhim qoidalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Muvaqqat shartli bog‘lanishlarning hosil bo‘lishi haqidagi ta’limot subyektning indivi- dual tajribasi tarkib topishining mexanizmlari haqidagi ta’limot, ya’ni aslida «fiziologik darajada esda olib qolish» nazariyasidir. Chindan ham, shartli refleks yangi mazmun bilan ilgari o‘zlashtirib mustah- 54 kamlangan mazmun o‘rtasida hosil qilinadigan bog‘lanish sifatida esda olib qolish jarayonining fiziologik negizini tashkil etadi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda xotiraning mexanizmlarini o‘r- gaishning neyrofiziologik darajasi bioximik tadqiqotlar darajasiga tobora yaqinlashib va ko‘pincha to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shilib ketmoqda. Bu hol ushbu darajalarning tutashgan joyida olib borilayotgan ko‘plab tadqiqotlarda o‘z tasdig‘ini topdi. Ana shu tadqiqotlar asosida esda olib qolish jarayonining ikki bosqichli xususiyatga egaligi haqidagi faraz paydo bo‘ldi. Bu gipotezaning mohiyati quyidagilardan iborat- dir. Birinchi bosqichda (qo‘zg‘atuvchining bevosita ta’siridan so‘ng) miyada hujayralarda asl holiga qaytuvchi fiziologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan qisqa muddatli elektroximik reaksiya yuz beradi. Ikkinchi bosqich birinchi bosqich negizida yuzaga kelib, aslida u yangi oqsil moddalar (protsinlar)ning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan bioximik reaksiyadan iboratdir. Birinchi bosqich sekundlar yoki minutlar mobaynida davom etadi va u qisqa muddatli esda olib qolishning fiziologik mexanizmi hisob- lanadi. Hujayralarda qaytarilmaydigan o‘zgarishlarga olib keladigan ikkinchi bosqich uzoq muddatli xotiraning mexanizmi hisoblanadi. Xotira ta’riflarining esda olib qolish va qayta esga tushirish ja- rayonlari sodir bo‘ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi xotiraning har xil turlarini ajratish uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq tarzda bo‘linadi: 1) faoliyatda ko‘proq sezilib turadigan psixik faollikning xusu- siyatiga qarab xotira harakat, emotsional, obrazli va so‘z-mantiqli turlarga bo‘linadi; 2) faoliyatning maqsadlari, xususiyatiga ko‘ra ixtiyorsiz va ix- tiyoriy xotira turlariga bo‘linadi; 3) materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko‘ra (uning faoliyatdagi ahamiyati va tutgan o‘rniga bog‘liq ravishda) qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira turlariga bo‘linadi. Harakat xotirasi – turli ish-harakatlar va ularning tizimini esda olib qolish, esda saqlash va yana qayta esga tushirishdan iborat. Inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik qilishi kuzatiladi: masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql- 55 zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishi mavjud. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulot- larida o‘z ifodasini topib, harakatlarda, emotsional kechinmalarda, tuyg‘ularda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi. Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda aniq-ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Masa- lan, bir musiqa ishqibozi musiqiy asarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat panto- mima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Emotsional xotira – his-tuyg‘uga xos xotira. Bu xotira his- tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida emotsional xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o‘z-o‘zimizga bo‘lgan mu- nosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechin- malarni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat xotira turi emotsional xotira deb ataladi. Ular ruhiyatimizda kechirgan, ma’naviyatimizga ta’sir qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan his-tuyg‘u, ehtiros, alam, armon kabilarni jonlantirishga undovchi yoki o‘tmishda salbiy kechin- malarga ega bo‘lgan harakatlardan saqlab turuvchi signal tarzida namoyon bo‘ladi. Emotsional xotira o‘zining vujudga kelish xusu- siyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlari- dan ma’lum ma’noda ajralib turadi. Xotiraning eydetik («eydos» – yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi), ya’ni ko‘rgazmali obrazlari – tashqi qo‘zg‘atuvchi bilan his-tuyg‘u a’zolarining qo‘zg‘atilishi natijasidir. Obrazli xotira tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar, ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb, yaqqol mazmunni, binobarin narsa va hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasining mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. 56 Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalanganligi tufayli, ularni ifodalash faqat o‘zlashtirilayotgan materiallarning aso- siy ma’nosini izohlash, talqin qilib berish yoki ularning so‘zma-so‘z ifodalanishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no jihatdan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish bo‘l- masdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi. So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda, ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanadi. So‘z-mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorlashuvini belgilaydi. Faoliyat maqsadlariga qarab xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira turlariga ajratiladi. Ixtiyoriy xotira. Ixtiyoriy xotira deganda, ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy xususiyatlarga suyangan holda amalga oshirishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odatda ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya faniga ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish esda olib qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Ixtiyorsiz xotira. Ixtiyorsiz xotiraning turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlar- ning ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson faoliyatining turli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish zarurati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitda, holatlarda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalarni ixtiyoriy ravishda esda saqlash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotida ikkita ketma-ket bosqichni tashkil etadi. Qisqa muddatli xotira materialni ko‘p martalab takrorlash va qayta esga tushirishlar orqali uzoq vaqt esda olib qolinishi bilan ajaralib turadigan uzoq muddatli xotiradan farqli o‘laroq, bir marta- 57 gina, juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu zahotiyoq qaytadan xotirlashdan so‘ng juda ham qisqa vaqt mobaynida esda qolishi bilan belgilanadi. Qisqa muddatli esda olib qolish sharoitlarida hal etilishi uchun avtomatlashtirilgan harakat usullari qo‘llaniladigan vazifalargina mahsuldor bo‘lishi aniqlandi. Materialni o‘zlashtirishning kengaytiril- gan usullarini qo‘llashni taqozo etadigan vazifalar qisqa muddat mobaynida taqdim qilingan sharoitda esda olib qolishning samarador- ligini pasaytirib yuboradi. Shunga asoslanib, qisqa muddatli esda olib qolishni ma’lum vaqt oralig‘ida kishining material bilan ishlash faoliyatida faqat avtomatlashtirilgan usullarni qo‘llab ishlash imkonini beruvchi esda olib qolish deb ta’riflash mumkin. Operativ esda olib qolish. Insonning bevosita amalga oshirayot- gan faol, tezkor xarakterlar, usullari uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi minemik holat operativ esda olib qolish deb ataladi. Operativ esda olib qolishni qisqa va uzoq muddatli esda olib qolish o‘rtasidagi oraliq darajalaridan biri deb hisoblash mumkin. Operativ esda olib qolishni kishining odatdagi harakatlariga xizmat qiluvchi xotira jarayoni deb ta’riflash mumkin. Uzoq muddatli xotiraga shaxs faoliyatining hayotiy muhim maq- sadlariga erishishida taktik jihatdangina emas, balki strategik jihatdan ahamiyat kasb etgan axborot kelib turadi. Har qanday materialning esda olib qolinishi oldingi harakatning mahsuli va shu bilan birga, kelgusi harakatni amalga oshirish vositasi hamdir. Xotira faol jarayon bo‘lib, u shaxsning u yoki bu turli ma’lumotlar bilan ishlash malakasiga, unga munosabatiga, materialning qimmatini tasavvur qilishiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Eng xarakterli narsa shuki, inson faqat eshitgan ma’lumotining 10 foizini, eshitgan va ko‘rgan narsasining 50 foizgachasini, o‘zi faol bajargan ishlarining deyarli 90 foizini yodda saqlaydi. Bu ko‘plab psixologik eksperimentlarda isbot qilingan. Shaxsning o‘zi o‘ylab topib, o‘zi bevosita bajargan ishlari juda oson esga tushadi. Shu o‘rinda xotiraning sakkiz qonunini eslab qolishni taklif etamiz: – anglanganlik qonuni. Oddiy, lekin murakkab qonun, ya’ni berilgan materialni qanchalik chuqur anglasak, shunchalik uni mustahkam xotiraga muhrlagan bo‘lamiz; 58 – qiziqish qonuni. Anatol Frans bilimlarni yaxshi hazm qilish uchun uni ishtaha bilan yutish kerak deganda, albatta, materialga jonli qiziqish bilan munosabatda bo‘lishimiz va uni yaxshi ko‘rishimiz kerakligini nazarda tutgan; – ilgarigi bilimlar qonuni. Ma’lum mavzu yuzasidan bilimlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, yangisini esda saqlab qolish shunchalik oson bo‘ladi. Masalan, ilgari o‘qigan biror kitobni qaytadan o‘qib, uni yangidan o‘qiyotganday his qilsangiz, demak, siz ilgarigi tajribangizni his qilishingiz mumkin. Ya’ni, eski bilimlar ham tajribaga aylangan- dagina, yangilariga zamin bo‘la oladi; – eslab qolishga tayyorgarlik qonuni. Biror materialni eslab qolishdan avval, bo‘lg‘usi aqliy ishga qanday hozirlik ko‘rgan bo‘lsangiz, shunga mos tarzda eslab qolasiz. Agar materialni mu- taxassis bo‘lishim uchun juda kerak, deb umringiz oxirigacha mu- himligini anglasangiz, u narsa xotirada muqim saqlanadi; – assotsiatsiyalar qonuni. Bu qonun haqida miloddan avval Arastu ham yozgan edi. Qonunning mohiyati shundaki, bir vaqtda shakllangan tasavvurlar xotirada ham yonma-yon bo‘ladi. Masalan, muayyan xona o‘sha yerda ro‘y bergan hodisalarni ham eslatadi; – birin-ketinlik qonuni. Harflarni alfavit tartibida yoddan aytish oson, uni teskarisiga aytish qiyin bo‘lganidek, xotirada ham ma’lu- motlarni ma’lum tartibda joylashtirishga va kerak bo‘lganda, tartib bilan birin-ketin tiklash maqsadga muvofiqdir; – kuchli taassurotlar qonuni. Eslab qolinadigan narsa to‘g‘risidagi birinchi taassurot qanchalik kuchli bo‘lsa, unga aloqador obraz ham shunchalik yorqin bo‘ladi. Bundan tashqari, siz uchun ahamiyatli va jozibali ma’lumotlar oqimida eslanayotgan material ham yaxshi esga tushiriladi; – tormozlanish qonuni. Har qanday muayyan ma’lumot o‘zidan oldingi ma’lumotni tormozlaydi. Shuning uchun uning o‘chib ket- masligi uchun yangisini esda saqlashdan avval mustahkamlash cho- ralarini ko‘rishingiz kerak1. «Tafakkur» tushunchasi va uning operatsiyalari. Insonning bilish faoliyati voqelikni, narsa va hodisalarni sezish va idrok qi- lishdan boshlanadi, so‘ngra asta-sekin tafakkurga, fikr yuritishni aqliy 1 Karimova V. M., Akramova F. A. Psixologiya. – T., 2000. – 75–76-b. 59 yo‘l bilan aks ettirishga o‘tadi. Fikr yuritishning sinteziga aylangan yuqori darajadagi bilish jarayoni – tafakkur hamda emotsional bilish organlarining mahsuli, ya’ni sezgilar, idrok va tasavvur materiallariga asoslangan holda namoyon bo‘ladi. Binobarin, tafakkur o‘zi uchun zarur materiallarni emotsional obyektlardan oladi, shu bilan birga, u fikr yuritishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Tafakkur sezgi, idrok, tasavvur yordamida atrof muhit bilan bevo- sita bog‘lanadi, so‘ngra voqelikdagi narsa va hodisalarni, ularning belgi va sifatlarini bosh miya yarim sharlarida aks ettirish imkoniyati- ga ega bo‘ladi. Mazkur aks ettirishning adekvatligi insonning amaliy faoliyatida, tabiatni o‘rganish va jamiyatni rivojlantirish jarayonida tekshirib boriladi, ong va aql-idrok yordamida uzluksiz ravishda nazorat qilib turiladi. Tafakkur atrof muhitdagi voqelikni nutq yordami bilan bavosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon, ijtimoiy sababiy bog‘lanishlarni anglashga, yangilik ochishga va oldindan bashorat qilishga yo‘naltirilgan aqliy faoliyatdir1. Insonning bilish faoliyati vo- qelikni, narsa va hodisalarni sezish va idrok qilishdan boshlanadi, so‘ngra asta-sekin tafakkurga, fikr yuritishni aqliy yo‘l bilan aks ettirishga o‘tadi. Tafakkur jarayonida inson emotsional bilish qobig‘idan tashqari chiqib, sezgi va idroklarda bevosita aniqlash imkoniyati mumkin bo‘lmagan murakkab holatlarni anglay boshlaydi. Insonning bilish faoliyatida sezgi, idrok, tasavvur obrazlari bilan tafakkur o‘zaro uzluksiz ravishda bir-birini boyitib turadi. Tafakkur operatsiyalari quyidagilardan iborat: 1) analiz va sintez; 2) taqqoslash; 3) abstraksiya; 4) umumlashtirish; 5) aniqlashtirish; 6) tasniflash; 7) tizimlashtirish. 1 . 욠욠욠욠욠욠욠욠 . – ., 1990. – 15--. 60 Analiz shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy ravishda bo‘lib (ajratib), ularning ayrim qismlari va xususiyatlarini tahlil qilamiz. Sintezda esa biz barcha narsa va hodisalarning analizda bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Analiz va sintez o‘zaro bevosita mustahkam bog‘langan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo‘lsa, uni sintez qilib bo‘lmaydi, har qanday analiz predmetlarni, narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim. Taqqoslash insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o‘zlashti- rilishida, voqelikni to‘liqroq aks ettirishda bir-biriga o‘xshash jihatlar tafovutini, shuningdek bir-biridan farq qiladigan tomonlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi bo‘lib, u katta ahamiyatga ega. Taqqoslash operatsiya vositasida obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslash operatsiyasi ikki xil yo‘l bilan amalga oshishi mum- kin: amaliy (muayyan narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (ta- savvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Abstraksiya narsa va hodisalarning, qonun va qonuniyatlarning ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirishdan iborat fikr yuritish ope- ratsiyasi bo‘lib, u insonning bilish faoliyatida katta ahamiyatga ega. Abstraksiyalash yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyat- lardan narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz. Abstraksiyalash jarayoni yordamida qiymat, son, kenglik, tenglik, uzunlik, kattalik, qattiqlik, zichlik, balandlik, geometrik shakl, mate- matik ibora, tanqidiy realizm, bosim, solishtirma og‘irlik, geografik tushunchalar tizimi kabi abstrakt tushunchalar vujudga keltiriladi. Abstraksiya operatsiyasi bilan insonni qurollantirish intellektual jihatdan intensiv rivojlanishga olib keladi, shuningdek mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi. Umumlashtirish deganda, psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyat, alomatlarni topish va shu umumiylik asosida 61 ularni birlashtirish tushuniladi. Psixologiyada umumlashtirishning keng qo‘llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va emotsional-aniq umumlashtirish yuzasidan ko‘proq fikr yuritiladi. Tushunchali umumlashtirishda predmetlar obyektiv muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Emosional-aniq umumlashtirishda esa pred- metlar tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Umumlashtirish abstraksiyalash operatsiyasidan ajralgan holda sodir bo‘lmaydi. Agar abstraksiyalash faoliyatida narsa va hodisalar- ning o‘xshash hamda muhim belgilari tasodifiy belgilaridan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda ajratib olingan o‘xshash, umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar birlashtiriladi. Boshqa fikr yuritish operasiyalari kabi umumlashtirish ham so‘z, nutq yordamida ro‘yobga chiqadi. Aniqlashtirish hodisalarni ichki bog‘lanish va munosabatlardan qat’i nazar, bir tomonlama ta’kidlashdan iborat fikr yuritish ope- ratsiyasidir. Umumiy, mavhum belgi va xususiyatlarni yakka, yolg‘iz obyektlarga tatbiq qilish bilan ifodalanadigan fikr yuritish operatsiyasi insonning barcha faoliyatida faol ishtirok etadi. Voqelik qanchalik yaqqol ifodalansa, inson uni shunchalik oson anglab yetadi. Tasniflash insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi fikr yuritish operatsiyalaridan biri hisoblanadi. Bir turkum ichidagi narsa- larning bir-biriga o‘xshashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimi tasniflash deb ataladi. Tasniflash biz tekshiradigan obyektlarning muayyan tarti- bini topishda, o‘rganishimizda zarur bo‘lgan narsa va hodisalarni yaxlit holda tekshirishimizda, o‘zlashtirmoqchi bo‘lgan materiallarni puxta esda qoldirishimizda muhim o‘rin tutadi. Tizimlashtirish fikr obyektiv hisoblangan narsa va hodisalarni za- mon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma’lum tartibda joy- lashtirishdan iborat. Fikr yuritish operatsiyasi bilimlarni o‘zlashtirish- da, ko‘nikma va malakalarni tartibga solishda katta ahamiyatga ega. Odatda tizimlashtirish operatsiyasi yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar makondagi, vaqtdagi egallagan o‘rniga qarab yoki mantiqiy joylashtiriladi. Tizimlashtirish insonning bilish faoliyatida «mavzulararo», «predmetlararo» bilimlarni tizimlashtirish yuzaga keladi. Binobarin, bilimlarning tizimga solinishi aqliy ri- vojlanishning dastlabki pog‘onasi hisoblanadi. 62 Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda rivojlanishi mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun tafakkur rivojlanishi bilan bir- ga, shaxsning nutq faoliyati ham o‘sadi. Bu esa shaxsda o‘z fikrini to‘g‘ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi, nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug‘at boyligini yanada oshiradi. Shaxs adabiy asarlarni o‘qish va tushunish orqali mustaqil fikr- lashga, mulohaza yuritish va munozara qilishga o‘rgana boradi. Unda asta-sekin tabiat va jamiyat haqida o‘zining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma’lumki, shaxsning ana shu fazilatlari fikrlash, mustaqil o‘ylash, to‘g‘ri hukm va xulosa chiqarish, qat’iy qarorga kelishning natijasidir. Har bir tadqiqotchi ta’limning aqliy taraqqiyotidagi o‘rnini e’tirof etmoqda, ularning individual xususiyatlari va intellektual imkoniyat- lariga alohida e’tibor bermoqda. Ta’lim aqliy taraqqiyotni o‘z orqasidan yetaklab borishi kerak, degan prinsipga sodiq qolmoqdalar. Masalani yechish davomida tafakkur jarayon sifatida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Tafakkurni jarayon sifatida talqin qilish, eng avvalo, fikr yuritish faoliyati determinatsiyasi (sababiy bog‘la- nish)ning o‘zi jarayon sifatida amalga oshirilishini bildiradi. Inson hayotida xayolning ahamiyati. Xayol yoki fantaziya ta- fakkur kabi yuksak bilish jarayonlari sirasiga kirib, kishining o‘ziga xos insoniy xususiyatga ega bo‘lgan faoliyatida namoyon bo‘ladi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo‘lmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur qi- lish inson mehnatining hayvonlar instinktiv faoliyatidan tub farqidir. Istalgan mehnat jarayoni zarur tarzda xayolni o‘z ichiga qamrab oladi. Xayol badiiy, konstruktorlik, ilmiy adabiy, musiqaviy va umuman ijodiy faoliyatning zarur tomoni sifatida namoyon bo‘ladi. Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bo‘lib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida o‘z ifodasini topadi, shuningdek muammoli vaziyat noaniqlik ko‘rsatgan hollarda xulq-atvor dasturini tuzishni ta’minlaydi. Shuning bilan birga, xayol aktiv faoliyatni dasturlashtiruvchi emas, balki uning o‘rnini almashtiruvchi timsollar hosil qilish vositasi sifatida yuzaga keladi. Xayolning psixik jarayon sifatida birinchi va muhim vazifasi shundan iboratki, u mehnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi. 63 Xayol tafakkur bilan mustahkam bog‘langandir. Xayol ham ta- fakkur singari kelajakni oldindan ko‘rish imkoniyatini beradi. Ta- fakkur singari xayol shaxslarning ehtiyojlariga asoslanadi. Ehtiyojlar- ni qondirishning real jarayonida oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bo‘ladi, ya’ni bu ehtiyojlarning qondirilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni jonli, yorqin tasavvur qilish mumkin. Xayol o‘zining faolligi bilan tavsiflanadi. Shuning bilan birga, xayol apparati faqat atrofdagi olamni o‘zgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanishi mumkin va foydalani- ladi. Ayrim hollarda xayol faoliyatning o‘rnida, uning sun’iy aralash- masi sifatida amal qilishi mumkin. Mana shu hollarda odam o‘ziga hal qilib bo‘lmaydigandek ko‘rinadigan masalalardan, turmushning og‘ir sharoitlaridan, o‘z xatolarining ta’qibidan va shu kabilardan yashiri- nish uchun real tasavvurlardan uzoq bo‘lgan fantastik olamga vaqtincha kirib ketadi. Fantaziya hayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan va ko‘pincha amalga oshirib bo‘lmaydigan ish-harakat dasturlarini belgilaydi. Xayolning bunday shakli passiv xayol deyiladi. Kishi passiv xayolni oldindan o‘ylab yuzaga keltirishi mumkin: jo‘rttaga yuzaga keltirilgan, iroda bilan bog‘liq bo‘lmagan, lekin hayotda gavdalantirishga qaratilgan xayolning mana shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Qandaydir quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida shirin xayol surish hamma odamlarga xos. Mana shunday shirin xayollarda fantaziya mahsulotlari bilan ehtiyojlar o‘rtasidagi aloqa oson namoyon bo‘ladi. Ammo insonning xayoliy jarayonlarida shirin xayol kechirish hollari ko‘proq bo‘lsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nuqson hisoblanadi. Agar kishi passiv bo‘lsa, u kelajakda yaxshi hayot uchun kurashmasa, uning hozirgi hayoti esa qiyin, ko‘ngilsiz bo‘lsa, bunday holda u ko‘pincha o‘zining ehtiyojlari to‘liq qondiriladigan, istagan narsasini qo‘lga kirita oladigan, hozirgi paytda umid qila olmaydigan biron mansabni egallaydigan soxta hayotni xayol qiladi. Agar passiv xayolni oldindan o‘ylab va o‘ylamasdan qilingan turlarga bo‘lish mumkin bo‘lsa, faol xayolni ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bo‘lish mumkin. O‘z asosida tasviriga muvofiq kela- 64 digan obrazlar tizimini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deb ataladi. Ijodiy xayol, qayta tiklovchi xayoldan farq qilgan holda, original va qimmatli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi obraz- larning yaratilishini taqozo qiladi. Mehnatda paydo bo‘lgan ijodiy xayol ehtiyojlarini qondirish yo‘lini izlashda yaqqol tasavvurlar bilan faol va maqsadga muvofiq ish tutadigan texnik, badiiy va istalgan boshqa ijodiyotning ajralmas jihati bo‘lib qoladi. Xayol katta miya yarim sharlari po‘stlog‘ining funksiyasi hi- soblanadi. Shuning bilan birga, xayol tuzilishining murakkabligi va uning hissiyotlar bilan bog‘liqligi xayolning fiziologik mexanizmlari faqat miya po‘stlog‘i bilan emas, balki miyaning chuqurroq qismlari bilan bog‘liq deb taxmin qilishga asos beradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, ijodiy faoliyatga hamma vaqt fantaziya qo‘shilgan bo‘ladi. Biroq har doim ham odamning amaliy harakatlarida xayol jarayonlari darhol amalga oshavermaydi. Ko‘- pincha xayol jarayonlari darhol amalga oshirishni istaydigan timsollar shakliga, ya’ni alohida ichki faoliyat shakliga kirib oladi. Odam kelgusida xohlaydigan ana shunday timsollar orzu deb ataladi. Orzu, shuning bilan birga, batamom tugallanishi biror sababga ko‘ra kechiktirilgan faoliyatga undovchi sabab yoki motiv sifatida namoyon bo‘ladi. Mana shuning uchun ham inson qo‘li bilan qilingan har qanday narsa o‘zining tarixiy mohiyati jihatidan moddiylashtiril- gan, amalga oshirilgan inson orzusidir. Odamning amaliy ishlab chi- qarish faoliyatida fantaziyaning ahamiyati katta, lekin hamma vaqt ham sezilarli bo‘lavermaydi. Fantaziya eng ko‘p qo‘llaniladigan soha bo‘lmish san’at va ada- biyotning ijodiy faoliyatida zaruriy element bo‘lib xizmat qiladi. Rassom yoki yozuvchining ijodiy faoliyatida qatnashadigan xayolning muhim xususiyati uning emotsionalligidir. 65 5-ma’ruza SHAXSNING EMOTSIONAL-IRODAVIY JARAYONLARI 1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi. 2. «Iroda» tushunchasi va uning jarayonlari. 3. Shaxsning irodaviy fazilatlari va ularning shakllanishi. 1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insondagi keng emotsional sohasining rang-barangligi, ko‘p qirraligi haqida emotsional ton (yunoncha tonos – zo‘riqish, urg‘u berish ma’nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha emovere – qo‘zg‘atish, hayajonlanish demakdir), affektlar (lotincha affectus – ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros ma’nosini anglatadi), stress (inglizcha stress – zo‘riqish deganidir) va kayfiyat kabi tushunchalar orqali muayyan tasavvur berish imkoniya- tiga ega. Kishi idrok etish, xotirlash, xayol surish va fikrlash jarayonlarida faqat voqelikni bilib qolmay, balki shu bilan birga, hayotdagi u yoki bu narsalarga, qanday bo‘lmasin, munosabat bildiradi, unda bularga nisbatan u yoki bu tarzda his-tuyg‘u paydo bo‘ladi. His-tuyg‘ular kishining o‘z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘ziga turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. «Hissiyot» tushunchasi kundalik turmushda va ilmiy psixologik manbalarda har xil ma’noda qo‘llaniladi. Jumladan, hissiyot o‘rnida sezgilar, anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xohishlar, tilaklar, maqsadlar, talablar kabi tushunchalardan foydalaniladi. Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tahlil qilinganda, «hissiyot», odatda, tirik mavjudotlar miyasida, ya’ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi obyektlarga nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks ettirish ma’nosida qo‘llaniladi. Jahon psixologiyasida «hissiyot» bilan «emotsiya» terminlari (ayniqsa, chet mamlakatlarda) bir xil ma’noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb tushunish mumkin emas. Bunday nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda chop etilgan darsliklarda ko‘p 66 uchraydi. Odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo‘ladigan his- tuyg‘ularning ichki kechinmalarda ifodalanishidan iborat psixik ja- rayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb atash maqsadga muvofiq. Masalan, ranglarning o‘zgarishi, yuzlarning tabassumlanishi, lablarning titrashi, ko‘zlarning yarqirashi, kulgu, yig‘i, g‘amginlik, ikkilanish, sarosima va boshqalar emotsiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas’uliyat, vijdon, mehr-oqi- bat, sevgi-muhabbat singari yuksak xislatlarni emotsiya tarkibiga kiritish g‘ayritabiiy hodisa hisoblanadi. Ushbu emosional kechinmalar o‘zining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta’sirchanligi, yo‘nal- ganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emotsiya sifatida talqin qilish oddiy safsataga aylanib qolgan bo‘lar edi. Shu boisdan ularning o‘zaro eng muhim farqi shundaki, birisi ijtimoiy (hissiyot), ikkinchisi esa (emotsiya) individual, xususiy aha- miyat kasb etadi. His-tuyg‘ularning kechishi subyekt alohida his etayotgan psixik holat sifatida gavdalanadi. Bunda biron-bir narsani idrok etish va tushunish, biron-bir narsa to‘g‘risida bilib olish idrok etilayotgan, tushunib olinayotgan, ma’lum yoki noma’lum narsalarga nisbatan shaxsiy munosabat bilan birgalikda ro‘y beradi. Ana shu hollarning barchasida his-tuyg‘ularning boshdan kechirilishi xususida, kishining alohida emotsional holati haqida gapiriladi. Shu bilan birga, his- tuyg‘ularning kechishi o‘z rivojlanishiga ega bo‘lgan joriy va o‘zgarib turadigan psixik jarayondir. His-tuyg‘uni boshdan kechirishning turli shakllari – emotsiya, affekt, kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress holati) ehtiros va nihoyat, tor ma’nodagi his-tuyg‘ular kishi xulq-atvorini tartibga solib turadi. Bilishning jonli manbai bo‘lib, odamlar o‘rtasidagi murakkab va ko‘p qirrali munosabatlarning ifodasi hisoblanadi. Kishi uchun subyektiv hisoblangan his-tuyg‘ular uning ehtiyojlari qondirilish jarayoni qanday kechayotganligining belgisi sifatida na- moyon bo‘ladi. His-tuyg‘ular voqelikni aks ettirishning o‘ziga xos shakllaridan biridir. Agar bilish jarayonlarida narsalar va voqelikdagi hodisalar aks etsa, his-tuyg‘ularda esa subyektning o‘ziga xos ehtiyojlari bilan qo‘shilib, o‘zi bilib olayotgan va o‘zgartirayotgan narsalarga va voqelikka nisbatan uning munosabati aks etadi. 67 Emotsiyalar nafaqat insonlarga, balki rivojlangan jonli mavjudot- larga ham taalluqli ruhiy (psixik) holatdir. Hayvonlardagi emotsiyalar o‘zgarishi murakkab bo‘lgan tabiiylik (irsiy) alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan hayvon emotsiyalari o‘zlarining mohiyati, tuzilishi, ta’sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin tafovutlanadi. Emotsiyalar tashqi ko‘rinishga xosligi va muvaqqat xususiyatga ega ekanligi bilan hissiyotdan farqlanadi. Shuni aytib o‘tish joizki, hissiyot hayvonot olamiga xos kechinma emas, u aql-zakovat subyekti sanalmish hazrati insongagina xos, xolos. Chunki empatik (hamdard- lik) his-tuyg‘ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko‘tarilishiga kafolat negizidir. Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil shakldagi o‘ziga xos kechinmalarni: emotsiyalarni, affektlar (emotsio- nal buhronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish (stress holat- lari)ni va his-tuyg‘ularni hosil qiladi. Emotsiyalar. Emotsional jarayonlar, holatlar yoki tor ma’noda emotsiyalar emotsional kechinmalarning o‘ziga xos jihatga ega shakl- laridan biridir. Emotsiya u yoki bu hissiyotni insonning bevosita kechirishidan iborat. Masalan, shaxsning musiqani sevishi emotsiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani eshitish, ijrochi mahoratiga tasanno aytish, undan hayajonlanish yoki asar ijrosi yoq- masa, g‘azabli emotsional kechinma hosil bo‘lishi ijobiy yoki salbiy emotsiya deyiladi. Qo‘rqinch, dahshat emotsional kechinma sifatida obyektlarga shaxsning munosabatini aks ettirib, turlicha shaklda namoyon bo‘lishi mumkin: odam dahshatdan qochadi, qo‘rquvdan serrayib qoladi, o‘zini idora qila olmay har tomonga uradi, hatto o‘zini xavf-xatarga tashlashi ham mumkin. «Hissiyot» (emotsiya) va «his-tuyg‘u» degan so‘zlar ko‘pincha si- nonimlar sifatida qo‘llaniladi. Torroq ma’noda olganda, hissiyot bu qandaydir biroz doimiyroq his-tuyg‘ularning bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishidan iborat. «Emotsiya» so‘zi o‘zbek tiliga aniq tarjima qilinganda, u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan ma’noni anglatadi. Ayrim holatlarda emotsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Ular xatti-harakatlarga, fikr-mulohaza bildirishga turtki beradigan 68 kuch bo‘lib, g‘ayratni oshiradi va bu holat stenik hislar deb ataladi. Boshqa bir hollarda emotsiyalar (astenik deb atalmish emotsiyalar) faollikning sustligi yoki loqaydligi bilan ajralib turadi, his-tuyg‘ular- ning boshdan kechirilishi kishini bo‘shashtirib yuboradi. Har qanday vaziyatda ham emotsional xatti-harakat, faoliyat motivlari bo‘lishidan tashqari, ba’zida faoliyatni tashkil qiluvchi, goho uni izdan chiqaruvchi omilga ham aylanishi mumkin. Emotsional holatlar yo haddan tashqari kuchaysa yoki susaysa, xullas, me’yori, maromi izdan chiqsa, u holda shaxs faoliyati maqsadga yo‘nalishini yo‘qotadi, buning natijasida obyektlar noto‘g‘ri aks ettiriladi, ular xolisona talqin qilinmaydi, baholashda mantiqiy nuqsonlarga yo‘l qo‘yiladi. Affektlar (emotsional portlashlar) deb kishini tez chulg‘ab oladi- gan va shiddat bilan o‘tib ketadigan jarayonlarga aytiladi. Ular ong- ning anchagina darajada o‘zgarganligi, xatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganligi, odamning o‘zini o‘zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o‘zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab bo‘lganligi uchun ham qisqa muddatli bo‘ladi. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt buhrondir. Emotsional portlash ro‘y bergan taqdirda, uning keyingi bosqich- larida kishi o‘zini tuta olmasdan qoladi, qilayotgan ishining oqibatini o‘ylamaydi va aql-hushini yo‘qotib qo‘yadi. Tormozlanish miyaning qobig‘ini egallab oladi va kishining tajribasi, uning madaniy va ma’naviy negizlari mustahkamlangan muvaqqat bog‘lanishlarning tarkib topgan tizimini ishlatmay qo‘yadi. Affektiv portlashdan keyin holdan toyish, majolsizlik, barcha narsalarga befarqlik bilan munosabatda bo‘lish, harakatsizlik, ba’zan esa mudroq bosish boshlanadi. Psixologiyada «telbalarcha» ishq- muhabbat hissining affektiv tarzda kechishi atroflicha o‘rganilgan va badiiy adabiyotda esa yana ham yaxshiroq tasvirlangan. Affekt holati boshlanganda shaxs insoniy qadriyatlarning barcha- sidan uzoqlashib, o‘z hissiyotining oqibati to‘g‘risida o‘ylamaydi, hatto tana o‘zgarishlari, ifodali harakatlar unga bo‘ysunmay qoladi. Kuchli zo‘riqish natijasida mayda, kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po‘stini to‘liq egallay boshlaydi, qo‘zg‘alish po‘stloqosti asab tugunchalarida, oraliq miyada avj oladi, 69 xolos. Buning natijasida shaxs o‘zida emotsional kechinma (dahshat, g‘azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar)ga nisbatan kuchli xohish sezadi. Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o‘zini tutishni, o‘zini qo‘lga olishni uddalay olish qurbiyatiga ega bo‘ladi. Keyingi bosqichlarda irodaviy nazorat yo‘qoladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, xatti-harakatlar o‘ylanmasdan qilinadi. Affektiv holatlar mas’uliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo‘ladi, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o‘tib bo‘lganidan keyin shaxsning ruhiyatida osoy- ishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi hollarda holsizlanish, jamiki narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. Kayfiyatlar – ancha vaqt davomida kishining butun xatti-ha- rakatiga tus berib turadigan umumiy emotsional holatini ifoda etadi. Kayfiyatlar ko‘proq kishi salomatligining umumiy holatiga, ay- niqsa, asab tizimi va modda almashinuvini to‘g‘rilab turuvchi ichki sekretsiya bezlarining holatiga bog‘liqdir. Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holat kayfiyat deb ataladi. Shaxsning hayoti va faoliyati davomida shodonlik, hazilkashlik, umidsizlik, jur’atsizlik, zerikish, qayg‘urish singari his- tuyg‘ular uning ruhiy holatining umumiy tizimiga aylanadi. Ushbu vaziyat ba’zi emotsional taassurotlarning vujudga kelishiga qulay zamin hozirlaydi, boshqasi uchun esa qiyinchilik tug‘diradi. Inson xafa, ma’yus emotsional holat hukmronligida bo‘lsa, teng- doshlarining haziliga, keksalarning o‘git-nasihatlariga, maslahatlariga quvnoq kayfiyat chog‘idagiga nisbatan mazmun va sifat jihatidan boshqacharoq tusda munosabat bildiradi. Shuning uchun ishlab chi- qarish va xalq ta’limi tizimi jamoalarida, rasmiy guruhlarda ishchan- lik, o‘zaro yordam, hamkorlik, hamdardlik, iliq ruhiy muhit yaratish, samimiy muomala maromini shakllantirish ham jismoniy, ham aqliy mehnat samaradorligini oshirishning kafolatidir. Kayfiyat nihoyatda xilma-xil, uzoq va yaqin manbalar negizida vujudga keladi. Uni barqarorlashtirib turadigan asosiy manbalardan biri shaxslarning ijtimoiy jamiyatda hukmronlik qilayotgan umumiy 70 nuqtai nazarlari, hayotning turli jabhalarida aks etuvchi ta’sirlar, chunonchi, mehnat muvaffaqiyati va ta’lim yutug‘i, rahbar va xodim, o‘qituvchi va saboq oluvchi o‘rtasidagi munosabatlar, oiladagi shaxs- lararo muomala maromi, har xil vaziyatlarda paydo bo‘lgan turmush- dagi qarama-qarshiliklar, shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari va talablarining qondirilishidan qanoat hosil qilish yoki qanoat hosil qilmaslik kayfiyatning manbalari bo‘lib hisoblanadi. Shaxsning ma’lum muddat ruhi tushib, noxush kayfiyatda yurishi uning turmushida muammolar yuzaga kelganligidan, halovati buzil- ganligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatlar namoyon bo‘lganida shaxsga oqilona mulohaza mahsulidan kelib chiqqan holda xushtavo- zelik bilan ijobiy ta’sir o‘tkazish, ruhini tetiklashtiruvchi vositalarni qo‘llash, kayfiyatini buzib turgan omillarni batamom bartaraf etish maqsadga muvofiq. Stress, psixologik ta’rifga ko‘ra, affektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomliligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin his-tuyg‘ular boshdan kechirilishining alohida shakli bo‘lgan kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress – tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish degan so‘zdan olingan)dan yoxud emotsional zo‘riqishdan iboratdir. Emotsional zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, kishi xafa bo‘l- gan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro‘y beradi. Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari o‘ziga xos tarzda o‘zga- radi, unda qo‘zg‘alishning umumiy reaksiyasi paydo bo‘ladi, uning harakatlari tartibsiz ravishda amalga oshiriladi. Stressning kuchayishi esa teskari reaksiyaga olib keladi, natijada tormozlanish, sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustunlik qila boshlaydi. Lekin stress holatida fiziologik o‘zgarishlar tashqi tomondan qariyb ko‘zga tashlanmasligi mumkin. Biroq muammoni yechishdagi qiyinchilikni, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalikni stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilsa bo‘ladi. Shaxs stress holatida telefon raqamini adashtiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, ong faoliyati yengil tormozlanadi, idrok ko‘lami torayadi va boshqa holatlar kuzatiladi. Stress holatida shaxsning psixologik xususiyatlari, turmush tarbiyasi, shakllangan malakasi muhim o‘rin tutadi. Keskinlikning oldini olishda shaxsning oliy asab faoliyati, asab tizimining xususiyat- lari alohida ahamiyat kasb etadi. Undagi yuksak his-tuyg‘ular 71 (mas’uliyat, burch, javobgarlik, vatanparvarlik, sadoqat va hokazo) stress holatida xatti-harakat buzilishining oldini olishga xizmat qiladi. Frustratsiya kishi o‘z maqsadiga erishish yo‘lida real tarzda bar- taraf etib bo‘lmaydi deb hisoblagan yoki shunday deb idrok etilgan to‘sqinliklarga, g‘ovlarga duch kelgan hollarda yuz beradi. Frustratsiyaning yuz berishi shaxsning xulq-atvorida va uning o‘zini anglashida turli xil o‘zgarishlarga olib keladi. Frustratsiya his-tuyg‘ularning hissiyot (emotsiya)lar, kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog‘ida ma’lum darajada seziladigan tashqi belgilarga ham ega bo‘ladi. Yuzlarning ifodali harakatlari (mimika), qo‘l va gavdaning ma’noli harakatlari, turq-tarovat, ohang, ko‘z qorachiqlarining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Bu ifodali harakatlar ayrim hollarda o‘ziga o‘zi hisob bermagan tarzda yuz bersa, boshqa bir holatda ongning nazorati ostida sodir bo‘ladi. Kishining his-tuyg‘ulari ro‘y berishiga ko‘ra murakkab shartsiz reflekslarga bog‘liq bo‘lgani holda ijtimoiy xususiyatga egadir. His- tuyg‘ular kishi shaxsining ancha yorqin ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, u bilish jarayonlari va xulq-atvor hamda faoliyatni irodaviy boshqarish bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Shaxsning o‘zi bilib olayotgan va bajarayotgan narsaga barqaror munosabati his-tuyg‘ularning mazmu- nini tashkil etadi. Shaxsni ta’riflash degani ko‘p jihatdan muayyan bir odam umuman nimani sevadi, nimani yomon ko‘radi, nimadan nafrat- lanadi, nimadan xursand bo‘ladi, nega uyaladi, nimaga havas qiladi va hokazolar degan ma’noni anglatadi. Individning barqaror his-tuyg‘ularining predmeti, ularning jadalli- gi, kechinmalarning xususiyati va hissiyotlari, affektlar, kuchli hayajonlanish holatlari va kayfiyatlari shaklida tez-tez namoyon bo‘lishi kuzatuvchi ko‘z o‘ngida kishining emotsional dunyosini, uning his-tuyg‘ularini va shu asosda uning individualligini namoyon etadi. Aynan shuning uchun ham emosional jarayonlarni tahlil qilish vaqtida o‘tkinchi holatlarni o‘rganishdan kishi shaxsini belgilaydigan barqaror his-tuyg‘ularga o‘tish lozim. Vaziyat bilan bog‘liq xususiyatga ega bo‘lgan va individning muayyan paytda obyektga nisbatan munosabatini aks ettiradigan hissiyotlardan, effektlardan, kayfiyatlardan va emotsional zo‘riqishlar- dan farqli o‘laroq, ular paydo bo‘lishi paytiga kelib tarkib topgan aniq 72 holatlarda his-tuyg‘ular (tor ma’noda olganda) kishi shaxsining yo‘naltirilganligida mujassamlashgan barqaror ehtiyojlari obyektga nisbatan uning munosabatini aks ettiradi. Shu sababli, his-tuyg‘ular barqarorligi bilan, ular subyektning hayot soatlari va kunlar emas, balki oylar, yillar vositasida o‘lchanadigan darajada davomiyligi bilan belgilanadi. Ehtiroslar kishidagi barqaror his-tuyg‘ularning alohida turini tash- kil etadi. Kishining fikrlari va xatti-harakatlari yo‘nalishini belgilaydi- gan barqaror, chuqur va kuchli his-tuyg‘u ehtiros deb ataladi. Hukmron ehtiros bilan bog‘liq bo‘lmaganlari ikkinchi darajali ahamiyatga egadek bo‘lib tuyuladi, orqa o‘ringa surilib qo‘yiladi, kishini hayajonlantirmay va qiziqtirmay qo‘yadi, ba’zan umuman unutilib ketadi. Bog‘liq bo‘lganlari esa kishini o‘ziga rom etadi, hayajonlantiradi, diqqatini jalb etadi, esda saqlanib qoladi. Qoniq- tirmay qolgan ehtiros odatda kuchli hissiyotlarni va hatto affektiv portlashlarni (g‘azablanish, norozilik, umidsizlik, ranjish va boshqa- larni) keltirib chiqaradi. Shuni ta’kidlash mumkinki, his-tuyg‘u (emotsiya)lar kishining o‘z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘ziga turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. 2. Iroda haqida tushuncha Insoniyat ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning yirik namoyandalari ijodi va faoliyatiga taalluqli ma’lumotlar, qarorga kelish namunalari ular- ning ijtimoiy psixologik qiyofalarini aks ettirish imkoniyatiga egadir. Masalan, buyuk sarkarda Amir Temurning «Kuch adolatdadir» degan hikmati, Alisher Navoiyning «Zanjirband sher-yengaman der» xitobi, Cho‘lponning «Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir» cha- qirig‘i shular jumlasidandir. Ular javobgarlikni yuksak his etgan holda, o‘z xalqining xohish- irodasini ifoda qilib, qat’iy irodaviy xatti-harakatlarni amalga oshir- ganlar. Shu bilan birga, ular o‘zlarining ma’naviy, ruhiy qiyofalarini chuqur va ko‘p yoqlama ochib berishga musharraf bo‘lganlar. Ijtimoiy tarixiy sahifalarimizda, yaqin o‘tmishimizda va istiqlol davrida ko‘p- lab vatandoshlarimiz irodaviy xatti-harakatlarning namunaviy ko‘ri- 73 nishlarini namoyish qilganlar, bular rasmiy manbalarda va badiiy adabiyotlarda keng ko‘lamda yoritilgan. Mamlakatimiz yoshlarini komil inson qilib kamol toptirish uchun ijtimoiy-ruhiy ehtiyojga asoslangan holda, ishni ularni o‘zini o‘zi uddalashga o‘rgatishdan boshlamoq zarur. Shaxsning o‘z faoliyatini va xulq-atvorini shaxsiy xohish-irodasiga bo‘ysundirishi mustaqil fikrlashni barqarorlashtiradi, ko‘zlangan maqsadni amalga oshirishga puxta zamin hozirlaydi, har xil qiyinchiliklar oldida matonat, sabr- toqat tuyg‘ularini namoyish etishga chorlaydi. Buning natijasida mustahkam irodali, qat’iyatli, uzoqni ko‘zlovchi, teran fikrlovchi, aql- zakovatli, vatan tuyg‘usi bilan yonib yashovchi haqiqiy milliy vatanparvar yoshlar shakllanadi. Insonga tug‘ilishdan beriladigan tabiiy mayllardan, aqliy va axlo- qiy imkoniyatlardan unumli foydalanmasdan turib, yuksak ma’na- viyatli, farosatli, ijodiy izlanuvchan shaxslarni voyaga yetkazib bo‘lmaydi. Xuddi shu boisdan insonni bolaligidan tortib to ijtimoiyla- shuviga qadar davr oralig‘ida o‘zini o‘zi boshqarish usullari, vositalari bilan tanishtirish qat’iyatlilikni vujudga keltiradi. Odatda, iroda insonning o‘z xulqi va faoliyatini ongli ravishda boshqarishi sifatida baholanadi, maqsadga yo‘naltirilgan xatti-harakat va xulq-atvorning amalga oshishida tashqi, ichki qiyinchiliklarni yengib o‘tishi tariqasida ta’riflanadi. Yoshlarning irodasi, eng avvalo, shaxsning ijtimoiy faolligida, mehnat faoliyatida, ijtimoiy tajribasida va ta’lim jarayonida namoyon bo‘ladi. Borliqni aks ettirish, faoliyatni muayyan yo‘nalishda tashkil qi- lish, muammolar yechimini egallash yuzasidan ma’lum bir qarorga kelish, uni amalga oshirish jarayonida qiyinchiliklarni yengish hara- katlar yordami bilan ro‘yobga chiqadi. Turli ehtiyojlar (shaxsiy, jamoaviy, tabiiy, madaniy, moddiy, ma’naviy) tufayli vujudga kela- digan, maqsadga yo‘nalganlik xususiyatini kasb etadigan shaxsning faolligi o‘zining tuzilishi, shakli rang-barang bo‘lgan sa’y-harakatlar yordami bilan tabiat, jamiyat tarkiblarini maqsadga muvofiq kelma- ganligi sababli qayta quradi, takomillashtiradi, ezgu niyatga xizmat qildirishga bo‘ysundiradi. Ehtiyoj, motiv, qiziqish, anglashilmagan, anglashilgan mayllar ne- gizidan kelib chiqadigan barcha ko‘rinishdagi harakatlar o‘zlarining 74 yuzaga kelishiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turkumlarga ajratiladi. Odatda psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglanilgan yoki yetarli darajada anglanmagan istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtki ta’sirida paydo bo‘lishi natijasida ro‘yobga chiqadi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv (lotincha impulsus – ixtiyorsiz qo‘zg‘alish ma’nosini anglatadi) xususiyatga ega bo‘lib, inson anglamaganligi uchun ma’lum obyektga qaratish yuzasi- dan rejalashtirilmagan, hatto ko‘zda tutilmagan bo‘ladi. Insonning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimalik affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va shunga o‘xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xatti-harakatlari ixtiyor- siz turkumdagilarga yorqin misoldir. Undagi atamalar ma’nosi, aks etish imkoniyati bundan oldingi hissiyot to‘g‘risidagi ma’lumotlarda keng ko‘lamda bayon qilingan. Boshqa kategoriyaga taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb nomlanib, ular maqsad ko‘zlash, maqsadni anglashni va uni amalga oshirishni ta’minlovchi operatsiyalar, usullar va vositalarni shaxs o‘z miyasida tasavvur qilishni, samaradorligini taxminan baholashni taqozo etadi. O‘zining mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum tashkil qiladi. Psixologik ma’lumotlarga asoslangan holda, ularga quyidagicha ta’rif berish mumkin: maqsadga erishish yo‘lida uchraydigan qarama- qarshiliklarni bartaraf qilish jarayonida zo‘r berish bilan uyg‘unlash- gan, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan ongli harakatlar irodaviy harakatlar deyiladi. Odamlar tevarak atrofdagi narsalar va hodisalarni bilib oladilar hamda o‘zlarining shaxsiy ehtiyojlarini va ular mansub bo‘lgan ja- miyat ehtiyojlarini qondirish jarayonida uni qayta o‘zgartirishga qara- tilgan faoliyatda ularga nisbatan his-tuyg‘uni boshdan kechiradilar. Iroda har doim boshqa psixik jarayonlar bilan uzviy bog‘liqdir. Iroda kishining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishda qiyin- chiliklarni yengib o‘tishga qaratilgan faoliyati, xulq-atvorini ongli ra- vishda tashkil qilishi va o‘zini o‘zi boshqarishidir. Iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq-atvorini tashkil etishning u tomonidan qo‘yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir. 75 Iroda tabiat qonunlarini egallab olgan va shu tariqa uni o‘z ehtiyojlariga ko‘ra o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lgan kishining mehnat faoliyatida paydo bo‘ladi. Iroda o‘zaro bog‘liq ikkita vazifaning bajarilishini ta’minlaydi: 1) undovchi; 2) tormozlash. Irodaning undovchi vazifasi kishining faolligi bilan ta’minlanadi. Tormozlash vazifasi faollikning yoqimsiz ko‘rinishlarini jilovlashda namoyon bo‘ladi. Kishining harakatga undovchi mayllari ma’lum bir yo‘lga so- lingan tizimni – oziq-ovqatga, kiyim-kechakka, issiq va sovuqdan yashirinish ehtiyojidan tortib to ma’naviy, estetik va intellektual his- tuyg‘ularni boshidan kechirish bilan bog‘liq yuksak niyatlarga borib taqaladigan motivlar iyerarxiyasini tashkil etadi. Irodaning undovchi va tormoz qiluvchi funksiyalari yaxlit holdagina shaxsning maqsadga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishni ta’minlaydi. Odamlar o‘zlarining qilgan ishlari uchun mas’uliyatni kimga yuklashga moyil bo‘lishiga qarab, sezilarli ravishda farqlanadilar. Kishining o‘z faoliyati natijalari uchun mas’uliyatni tashqi kuchlarga va sharoitlarga qayd qilib qo‘yishi yoki, aksincha, ularning shaxsiy kuch-g‘ayratlariga va qobiliyatlariga moyilligini belgilaydigan sifatlar nazoratni lokallashtirish deyiladi (psixologik adabiyotda «nazorat lokusi» degan atama qo‘llaniladi, lotinchada lokus – o‘rnashgan joy va fransuzchada conlrole – tekshirish deyiladi). O‘z xulq-atvori va o‘z ishlari sabablarini tashqi omillar (taqdir, holatlar, tasodiflar va boshqalar)dan deb bilishga moyil bo‘ladigan odamlar bor. Shunaqa paytda nazoratning tashqi (eksternal) lokallash- tirilishi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Agar individ o‘z qilmishlari uchun javobgarlikni zimmasiga olsa va uning sabablarini o‘z qobiliyati, xarakteri va shu kabilar oqibati deb bilsa, unda nazoratning ichki (internal) lokallashuvi ustun deb hisoblash uchun asos bor. Kishining tavakkalchilik sharoitidagi xatti-harakati irodaga xos xarakterli ko‘rinishlardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Tavakkalchi- lik subyektga noma’lum va muvaffaqiyatsizlikka duch kelganda mum- kin bo‘ladigan noqulay oqibatlar (jazolash, og‘riq ta’sirini o‘tkazish, jarohat, obro‘ni yo‘qotish va shu kabi) haqidagi taxminlar mavjudligi sharoitidagi faoliyatdir. 76 Tavakkalchilikning birinchi sababi va tegishli ravishda birinchi turi yutuqqa umid bog‘lashdir. Bu o‘rinda muvaffaqiyat motivatsiyasi muvaffaqiyatsizlikdan qutulib qolish motivatsiyasidan kuchliroqdir. Irodaning asosini, xuddi subyektning umumiy faolligi kabi, uning xatti-harakatlarining ko‘p tarmoqli va xilma-xil motivlashtirilishiga sabab bo‘luvchi ehtiyojlari tashkil etadi. Psixologiyada motivlashtirish deganda, psixologik hodisalarning o‘zaro mustahkam bog‘langan, lekin bir-biriga to‘liq mos kelmaydi- gan, nisbatan mustaqil uchta turi tushuniladi: birinchidan, individning ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq faoliyatga undovchi sifatidagi namoyon bo‘luvchi motiv tariqasidagi motivlashtirishdir. Bu holda motivlashtirish faollik holati umuman nima uchun paydo bo‘lishini, subyektning faoliyat ko‘rsatishiga qan- day ehtiyojlar undayotganini izohlab beradi; ikkinchidan, motivlashtirish faollik nimaga qaratilganligini, ni- ma uchun boshqa xulq-atvor emas, balki aynan uning tanlanganligini izohlab beradi. Bu yerda motivlar xulq-atvor yo‘nalishini tanlashni belgilaydigan sabablardir. Bular birgalikda kishi shaxsining yo‘nali- shini tashkil etadi; uchinchidan, motivlashtirish kishi axloqi va faoliyatini boshqa- radigan vosita hisoblanadi. Bu vositalarga emotsiyalar, istaklar, qiziqishlar va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ehtiyojlar ba’zi harakatlarning bajarilishini belgi- laydigan va boshqalariga xalaqit beradigan har xil motiv (sabab)larga aylanadi. Irodaviy harakatlarning sabablari hamisha ozmi-ko‘pmi darajada anglanilgan xususiyatga ega bo‘ladi. U yoki bu ehtiyojning qanchalik anglanilganligiga bog‘liq holda intilish va istakni ham farq qilsa bo‘ladi. Intilish hali tarmoqlanmagan, yetarli darajada anglanilmagan ehtiyojdan iborat faoliyat motividir. Istak faoliyatning motivi sifatida ehtiyojning yetarli darajada tu- shunib yetilganligi bilan tavsiflanadi. Bunda faqat ehtiyoj obyekti emas, balki uni qondirishning mumkin bo‘lgan yo‘llari ham tushuniladi. Kishida turli ehtiyojlar ahamiyatining o‘zgarishi munosabati bilan bir qator hollarda motivlar kurashi paydo bo‘ladi: bir istak boshqa istakka qarama-qarshi qo‘yiladi, u bilan to‘qnashtiriladi. Muhokama 77 yoki motivlar kurashi natijasida qaror qabul qilinadi, ya’ni muayyan maqsad va unga erishish usuli tanlanadi. Irodaviy xatti-harakatning so‘nggi jihati ijrodir. Unda qaror harakatga aylanadi. Ijrodagi irodaviy xatti-harakatda yoki ishlarda kishi irodasi namoyon bo‘ladi. Irodaviy hodisaning eng muhim bo‘g‘inlari – qaror qabul qilish va uni ijro etish ko‘pincha alohida emotsional holatning, irodaviy zo‘r berish sifatida tavsiflanadigan holatning kelib chiqishiga sabab bo‘la- di. Irodaviy zo‘r berish emotsional hayajon shakli bo‘lib, kishining harakatiga qo‘shimcha motivlarni vujudga keltiruvchi, gohida yo‘q bo‘luvchi yoki yetarli bo‘lmaydigan ichki resurslarning (xotira, tafakkur, xayol va boshqalarni) safarbar etuvchi va ancha zo‘rayish holati kabi boshdan kechiriladigan sabablardir. Irodaviy zo‘r berish natijasida ayrim motivlarning harakatini to‘xtatib qo‘yib, boshqalarining harakatini haddan ziyod kuchaytirish mumkin. Tashqi to‘siqni yengib o‘tish lozim bo‘lgan ichki qiyinchilik, ichki qarshilik kabi boshdan kechiriladigan bo‘lsa, u irodaviy zo‘r berishni talab qiladi. Shuni xulosa qilamizki, iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq-atvorini tashkil etishning u tomonidan qo‘yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir. Irodaviy hodisada (irodaviy harakatda) uni motivlashtirishning barcha uchta tomoni – faollik manbai, uning yo‘nalganligi va o‘zini o‘zi boshqarish vositalari aks etadi. 3. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish Iroda faoliyatning ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilma va o‘zini o‘zi boshqarish sifatida, eng avvalo, o‘ziga, o‘z hissiyotlariga, xatti-harakatlariga hukmronlik qilishdir. Bu hukmronlik har xil odamlarda turli darajada ifodalanishi hammaga ma’lum. Oddiy ong o‘zining namoyon bo‘lish tezligiga qarab farqlanadigan, bir qutbda irodaning kuchi, boshqa birida esa kuchsizligini ifodalaydigan irodaning individual xususiyatlari spektrini qayd qiladi. Kuchli iroda- ga ega bo‘lgan kishi qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida uchray- digan istagan qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi, ayni chog‘da, 78 qat’iylik, mardlik, jasurlik, chidamlilik kabi irodaviy fazilatlarni namoyon qiladi. Irodasi sustlikning namoyon bo‘lishi xuddi kuchli irodaning xu- susiyatlari kabi rang-barangdir. Irodasi sustlikning eng oxirgi darajasi psixika normasi chegarasidan tashqarida bo‘ladi. Masalan, abuliya va apraksiya shunga kiradi. Abuliya (yunoncha abule – harakatsizlik ma’nosini bildiradi) miya patologiyasi zaminida yuzaga keladigan faoliyatga intilishning yo‘qli- gi, harakat qilish yoki uni bajarish uchun qaror qabul qilish zarurligini tushungan holda shunday qilolmaclikdir. Apraksiya miya tuzilishining shikastlanishi natijasida kelib chiqa- digan harakatlar muvofiqligining murakkab buzilishidir. Asab to‘qi- malarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz bersa, u holda xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda buzilish namoyon bo‘ladi, natija- da iroda aktining bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va apraksiya – psixikasi buzilgan odamlarga xos, nisbatan kam uchraydigan hodisalar. Yalqovlik kishining qiyinchiliklarni yengishdan bosh tortishga in- tilishi, irodaviy kuch-g‘ayrat ko‘rsatishni qat’iy ravishda istamasligi, iroda sustligining eng tipik ko‘rinishidir. Yalqovlik kishining qiyofasi- dir, shuning uchun ham uni butun choralar bilan yo‘qotish zarur. Yalqovlik, shuningdek ojizlikning boshqa ko‘rinishlari – qo‘rqoqlik, jur’atsizlik, o‘zini tuta bilmaslik va boshqalar shaxsning rivojlanishi- dagi jiddiy kamchiliklar, ularni bartaraf etish jiddiy tarbiyaviy ishni va avvalo, o‘zini o‘zi tarbiyalashni tashkil etishni talab qiladi. Irodaning ijobiy fazilatlari, uning kuchining namoyish qilinishi faoliyatning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, kishi shaxsining eng yaxshi tomonlarini ko‘rsatadi. Bu kabi irodaviy fazilatlarning ro‘yxati juda katta: qahramonlik, sabotlilik, qat’iylik, mustaqillik, o‘zini tuta bilish va boshqalar. Xususan, qat’iyatlilik irodaning individual fazilati bo‘lib, mustaqil ravishda mas’uliyatli qaror qabul qilish hamda uni faoliyatda so‘zsiz amalga oshirish qobiliyati va malakasi bilan bog‘liq. Irodaning musta- qilligi boshqa kishilarning fikrlarini, ularning maslahatlarini hisobga olishda ushbu fikrlar va maslahatlarga nisbatan ma’lum tanqidiylikni nazarda tutadi. Irodaviy fazilatni baholash atigi birgina «kuchli – kuchsiz» o‘l- chovi bilan ifodalanmasligi kerak. Irodaning axloqiy tarbiyalanganligi, garchand hal qiluvchi bo‘lmasa ham, katta ahamiyatga egadir. Irodani mustaqil tarbiyalash usullari quyidagi artlarni o‘z ichiga oladi: 79 irodani tarbiyalashni nisbatan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishdan boshlash lozim; qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish ma’lum maqsadlar- ga erishish uchun amalga oshiriladi; qabul qilingan qaror bajarilishi kerak; maqsadga erishish bosqichlarini ko‘ra olish juda muhimdir. Irodani tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat qilishdan boshlash kerak. Oldiniga unchalik katta bo‘lmagan qiyinchi- likni, keyinchalik esa ancha katta qiyinchiliklarni muntazam ravishda yenga borib, kishi o‘zining irodasini mashq qildiradi va chiniqtiradi. Qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi. Maqsad qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, iro- daviy motivlar darajasi yuqori bo‘lsa, irodaviy motivlar kishida shun- chalik katta qiyinchiliklarni bartaraf etishga qodirdir. Irodani tarbiya- lashning zarur sharti faoliyatning oliy motivlarini – ilmiy dunyoqa- rashga asoslangan axloqiy prinsiplarni va e’tiqodlarni shakllantirish- dir. Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal qaror qabul qilinib, uning bajarilishi yana va yana kechiktirilaversa, kishining irodasi izdan chiqadi. Agar kishi uzoqqa mo‘ljallangan maqsadni oldiga qo‘ygan taqdir- da uzoq istiqbolni nazarda tutishi, bu maqsadga erishish bosqichlarini ko‘rishi, yaqin kelajakka mo‘ljallangan istiqbolni ko‘ra olishi juda muhimdir. Shuningdek, sport bilan shug‘ullanish kishi irodasini chi- niqtirishning muhim shartlaridan biridir. Irodani tarbiyalash to‘g‘risida gapirganda, faoliyatning mu- vaffaqiyatli bajarilishi faqat u yoki bu irodaviy fazilatlar bajarilish sharti sifatidagi tegishli ko‘nikmalarning borligiga, qo‘yilgan maqsad- larga erishilishiga bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak. Irodani ongli ravishda tarbiyalash jarayoni qanchalik tez boshlan- sa, shunchalik ko‘p muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Yana shuni xulosa qilish mumkinki, kishining kundalik rejimga, butun hayotining to‘g‘ri tartibda olib borilishiga qat’iy amal qilinishi kishi irodasining shakllanishi uchun eng muhim shartlar qatoriga kiradi. Pirovardida shuni aytish kerakki, asosiy irodaviy fazilatlarning rivojlanishi kishining boshqa odamlar bilan doimiy muloqoti jarayoni- da, u bilan birgalikda ishlashi davomida yuz beradi. 80 6-ma’ruza SHAXSNING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1. Temperament va uning ko‘rinishi. 2. Xarakter haqida tushuncha. 3. Qobiliyat va iste’dod haqida tushuncha. 1. Temperament va uning ko‘rinishi Psixologiya fani insonning ruhiy olami, muomalasi, xulqi, xarak- teri, temperamenti, qobiliyati va insonlararo munosabatini o‘rganadi. Uning amaliy yo‘nalishi tadqiqot predmetining cheklanganligi bilan chegaralanib qolmasdan, balki insonning shaxs sifatida o‘sishiga yor- dam beruvchi bir qancha jabhalarni o‘ziga qamrab oladi va tekshiradi. Inson shaxsining eng muhim xususiyatlaridan biri uning indivi- dualligidir. Individuallik deganda, shaxsiy psixologik xususiyatlarning betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, tempe- rament, psixik jarayonlar, holatlarning xususiyatlari yig‘indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Insonning ruhiy olami beto‘xtov harakatlar majmuasidan iborat bo‘lib, biri ikkinchisini bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o‘xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois, shaxs ruhiya- tida tashqi atrof-muhit to‘g‘risidagi taassurotlar, o‘tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish-istaklar, maq- sad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, emotsional kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o‘zaro o‘rin almashib turishi evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olam, uning sur’ati, mazmuni, shakli, ko‘lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi har bir insonda rang-barang tarzda namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, insonlar tabiat hodisa- lariga, ta’sir kuchlariga tez yoki sekin, yengil yoki qiyinchilik bilan javob qaytarishga moyillik ko‘rsatadilar. Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy taraqqiyoti davrida tempera- mentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to‘g‘risi- 81 dagi talqinlar xilma-xil bo‘lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Tempera- ment lotincha «temperamentum» degan so‘zdan olingan bo‘lib, bu- ning ma’nosi «aralashma» degan tushunchani anglatadi. Temperament to‘g‘risidagi dastlabki ta’limotni yunon olimi Gippokrat (miloddan avvalgi 460–356 yillarda yashagan) yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo‘llanib kelinmoqda. Temperamentga ta’rif beradigan bo‘lsak, u shunday ko‘rinishda bo‘ladi: psixikaning individual jihatdan o‘ziga xos, tabiiy shartlash- gan dinamik ko‘rinishlari majmui kishining temperamenti deyiladi. Temperamentning fiziologik asoslari. Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta’limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o‘zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a’zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog‘liq. Gippokrat ta’biricha, inson tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo‘lib, ular o‘t yoki safro (yunoncha chole), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o‘t (yunoncha melas – qora, chole – o‘t), bal- g‘am (yunoncha – phlegma) kabilardan iboratdir. Uning mulohaza- siga: 1) o‘tning xususiyati – quruqlik, uning vazifasi tana a’zolaridagi quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutish; 2) qonning xususiyati – issiqlik, uning vazifasi tanani isitib turish; 3) qora o‘tning xususiyati – namlik, uning vazifasi tana namligini saqlab turish; 4) balg‘amning (shilimshiq moddaning) xususiyati – sovuqlik, uning vazifasi badanni sovutib turishdan iborat. Temperamentning ilmiy psixologik asoslari va uning fiziologik mexanizmlari keyingi ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning bosqichlarida yaratiladi hamda bu boradagi ishlar davom ettirilmoqda. Tempera- mentning fiziologik asoslariga o‘zining ulkan hissasini qo‘shgan olim- lardan biri rus fiziologi I. P. Pavlov hisoblanadi. I. P. Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining indi- vidual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog‘liq bo‘li- shi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I. P. Pavlov ta’limoti bo‘yicha, shartli reflekslar paydo bo‘lishining individual xususiyatlari ro‘yobga chiqishining sabablari asab tizimi xususiyatlari mohiyatidandir. 82 Muallif asab tizimining uchta asosiy xususiyatiga alohida aha- miyat beradi, chunonchi: 1) qo‘zg‘alish jarayoni va tormozlanish (to‘xtalish) jarayonining kuchi; 2) qo‘zg‘alish kuchi bilan tormozla- nish kuchi o‘rtasidagi muvozanatlik darajasi (asab tizimining muvoza- natlashgani); 3) qo‘zg‘alishning tormozlanishi bilan almashinish tezli- gi (asab jarayonlarining harakatchanligi). Uning ko‘rsatishicha, har bir hayvonning temperamenti ham mazkur xususiyatlarning u yoki buni- siga aloqador bo‘lmay, balki ularning majmuaviy tarziga, qonuniy birlashuviga bog‘liqdir. I. P. Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador asab tizimi xususiyatlarining o‘zaro qo‘shiluvini asab tizimining turi deb nomlaydi va uni to‘rtta turga ajratadi: a) kuchli, muvozanatli, epchil; b) kuchli, muvozanatsiz, epchil; ) kuchli, muvozanatli, sust; d) kuchsiz tur. Gippokratning to‘rt xil modda (suyuqliklar) aralashmasi, ya’ni «temperament» tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma’noda hozirgi zamon psixologiyasi- da ham qo‘llanib kelinmoqda. Organizmda suyuqliklarning aralashuvi (u qonning ko‘pligi bilan tavsiflanadi) sangvinik temperament deb ataladi (lotin tilidagi «sang- vis» – qon so‘zidan); limfa ko‘p bo‘lganda flegmatik temperament (yunoncha «flegma» – shilimshiq parda degani); sariq o‘tning ko‘pay- ganligini xolerik temperament (yunoncha «xola» – o‘t so‘zidan); qora o‘t ko‘p bo‘lganda melanxolik temperament deb (yunoncha «melayna xole» – qora o‘t) deb ataladi. Kishi temperamenti haqidagi tasavvur, odatda, shu shaxsning ayrim psixologik xususiyatlari asosida vujudga keladi. Sezgilari psixik faollikka ega bo‘lgan, atrofda bo‘layotgan vazifa- larga tez munosabatini bildiruvchi, taassurotlarni hadeb o‘zgartirishga intiluvchi, ko‘ngilsizliklarni nisbatan yengil o‘tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan, ifodali mimikasi va harakatlari bo‘lgan kishi sangvinik deyiladi. Yuragi keng, barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga, doimiy va chuqurroq his-tuyg‘ularga ega, harakatlari va nutqi bir xil maromda bo‘lgan, ruhiy holatini tashqi tomondan ifoda etadigan kishi flegmatik deb ataladi. 83 Juda g‘ayratli, ishga juda ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, tez va shiddatli, qizg‘in emotsional «portlash» va kayfiyat- ning keskin o‘zgarishlariga moyil, ildam harakatlar qiladigan kishi xolerik deb ataladi. Ta’sirchan, chuqur kechinmali, gap ko‘tara olmaydigan, ammo atrofdagi voqealarga unchalik e’tibor bermaydigan, o‘zini to‘xtata ola- digan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar melanxoliklar deb ataladi. Kishilarning oliy asab faoliyati turlarini tavsiflovchi asab jarayon- lari kuchi, muvozanati va harakatchanligining u yoki bu nisbati ular temperamentining fiziologik asosidir. I. P. Pavlov o‘rganish uchun oliy asab tizimini oldi. Uning fikri- cha, shartli reflekslar asab tizimining xususiyatlari asosida paydo bo‘- ladi. I. P. Pavlov ana shunday xususiyatlarning uchtasini ajratib ko‘r- satadi: 1) qo‘zg‘alish va tormozlanish jaryonining kuchi; 2) qo‘zg‘alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o‘rtasidagi muvoza- nat darajasi; 3) qo‘zg‘alishning tormozlanish bilan almashish tezligi yoki boshqacha qilib aytganda, asab jarayonining harakatchanligi. Muvozanat qo‘zg‘alish jarayoni va tormozlanish jarayonining muayyan tengligidir. Bu jarayonlar kuch jihatidan bir-biri bilan muvozanatda bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Harakatchanlik bir jarayonning boshqa jarayonga almashish tezli- gidir. U sharoitning tasodifiy va tez o‘zgarishiga ko‘nikishni ta’min- laydi. I. P. Pavlov shu narsani aniqlaydiki, temperament yuqorida aytil- gan xususiyatlarning bittasiga emas, balki ularning birikmasiga bog‘- liq. Temperamentni aniqlaydigan asab tizimi xususiyatlarining bunday uyg‘unlashganligi asab tizimining turi deb ataladi. Asab tizimining asosan, to‘rt turi bor. Ulardan uchtasi kuchli va bittasi kuchsizdir: 1) kuchli, muvozanatsiz, behalovat – xolerik; 2) kuchli, muvozanatli, epchil – sangvinik; 3) kuchli, muvozanatli, sust – flegmatik; 4) kuchsiz – melanxolik. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida tem- peramentning o‘rni beqiyosdir. Shuni unutmaslik kerakki, tempera- mentning yaxshi yoki yomon ko‘rinishi mavjud emas. Chunki har bir 84 temperament turi o‘ziga xosdir. Turli jabhalarida xizmat burchini ba- jarayotgan huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari faoliyatida turli xildagi temperament vakillarini ko‘rishimiz mumkin. 2. Xarakter haqida tushuncha Ijtimoiy hayotda turmush kechirayotgan va faoliyat ko‘rsatayot- gan har qanday shaxs o‘zining individual-psixologik xususiyatlari bi- lan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xis- latlarida o‘z ifodasini topadi. «Xarakter» tushunchasi yunoncha so‘z bo‘lib, «charakter» – bosilgan tamg‘a yoki qiyofa, xislat degan ma’no- ni anglatsa-da, lekin u psixologiyada torroq mazmunda qo‘llaniladi. Xuddi shu boisdan, insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib bo‘lmaydi, chunonchi, aqlning tiyrak- ligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko‘rishning o‘tkirligi idrokning tanlovchanligi singari individual-psixologik xususiyatlar bunga yorqin misoldir. Xarakter – shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon bo‘ladigan barqaror individual xususiyatlari bo‘lib, individ uchun turli xulq-atvor usullarini yuzaga keltiradi. Shaxs ba’zida o‘z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha harakatni amalga oshirishning uddasidan chiqmaydi. Xorijiy psixolog- larning tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlik- dan xavfsirashga qaraganda, ular o‘z yutuqlarini yuksakroq qadrlaydi- lar va yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun halokatli hodisa emas, shuning uchun «tavakkalchilik»ka qo‘l urishda davom etaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyatsizlikdan cho‘- chiydilar, o‘ta ehtiyotkor bo‘ladilar, qiyinchilikdan yuz o‘giradilar, yengil ishga qo‘l urishni lozim topadilar. Xarakter xislatlarining namoyon bo‘lishi bilan asab tizimi qiyoslansa, u holda, birinchisining ro‘yobga chiqishi o‘zgacha fizio- logik sharoitga asoslanishini ko‘rish mumkin. Sobiq sovet psi- xologiyasida ta’kidlanishicha, asab tizimi umumiy turining zid xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi. B. M. Teplov, V. S. Merlin, Y. A. Klimovlarning tadqiqotlarida o‘qish, sport va mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari aniqlangan. Xuddi shu bois, xarakter xislatlari paydo bo‘lish- 85 ning o‘zgacha fiziologik sharoiti asab tizimi umumiy turining xusu- siyatlari hisoblanadi. Ma’lumki, asab tizimining umumiy turi temperamentning fiziolo- gik asosi hamdir. Shuning uchun temperament turi xarakterning indi- vidual o‘ziga xos xislatlarining ro‘yobga chiqishidagi muhim psixolo- gik sharoitlardan biri bo‘lib hisoblanadi. I. P. Pavlov tajribasining ko‘rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta’sir hukm surganda, asab tizimi umumiy turining xususiyatlariga taalluqli dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltiri- shi yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin. Shaxs xarakterining tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yig‘indisidan iborat emas, balki o‘zaro bir-biriga bog‘liq, hatto tobe yaxlit tizimdan tarkib topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismida xabardor bo‘lish notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi ma’lum bo‘lsa, uning ichi qoraligini taxmin qilish mumkin yoki inson kamtar, mo‘min, yuvosh bo‘lsa, albatta, uning ko‘ngilchan ekanligini sezamiz. Xarakterning tuzilish xususiyatlari jumlasiga faollik yoki xarakter kuchi kiritiladi va shunga asosan insonlar kuchli hamda kuchsiz xarakter turlariga ajratiladi. Shuningdek, xarakter tuzilishining xusu- siyatlari tarkibiga uning barqarorlik va o‘zgaruvchanlik darajasi ham kiritilgan. Xarakterning barqarorligi ham, o‘zgaruvchanligi ham moslashish faoliyatining zaruriy shartlaridan hisoblanadi. Shaxsning xarakter xu- susiyatlari turlicha turmush sharoitlarida qarshilik qiluvchi vaziyat- larga duch kelsa-da, uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Shu boisdan inson tashqi vaziyatga bog‘liq bo‘libgina qolmasdan, balki tashqi va- ziyatni uning shaxsan o‘zi yaratadi, shuningdek maqsadga muvofiq- lashtiradi. Odatda psixik xususiyatlarning o‘zaro bog‘liq tizimi simptomo- komplekslar (omillar) deyiladi (yunoncha symptoma – belgi, mos tushish, «kompleks» esa lotinchada aloqa, majmua degan ma’noni anglatadi). Qarama-qarshi simptomokomplekslar haqida mulohaza yuritilsa, u holda, insonlarda bu tizim o‘ziga ishonish, o‘zidan mag‘rurlanish, maqtanchoqlik, o‘zbilarmonlik, urushqoqlik, kekkayish kabilar birikmasida yuzaga keladi. 86 Boshqa toifadagi shaxslar o‘zlarining kamtarinligi, ko‘ngilchan- ligi, iltifotliligi, dilkashligi, rostgo‘yligi bilan ajralib turadilar. Vo- qelikka shaxsning munosabati xarakter xislatlarining o‘zaro bir-biriga bog‘liqligini bildiradi. Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarini to‘rtta tizimga ajratish qonuniy holatga aylangan: 1) jamoa (guruh)ga va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takab- burlik va boshqalar; 2) mehnatga nisbatan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xusu- siyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, ma- s’uliyatsizlik kabilar; 3) narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar: ozodalik, ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo; 4) shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat-nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, dimog‘dorlik, kamtarinlik, samimiylik va boshqalar. Kishining xarakterini tashkil etuvchi bu individual xususiyatlar, birinchi navbatda, irodaga va his-tuyg‘ularga, shuningdek ma’lum ma’noda aqlga ham taalluqlidir. Inson shaxsining xarakteri hamisha ko‘p qirralidir. Unda alohida xususiyatlar yoki tomonlar ajratib ko‘rsatilishi mumkin, lekin ular bir- biridan ajratilgan, alohida holda mavjud bo‘lmaydi, balki ma’lum ma’noda xarakterning barqaror tuzilishini tashkil etgan holda o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Xarakterning strukturaliligi uning ayrim xususiyatlari o‘rtasidagi qonuniy bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, shaxsning turmushdagi zaruriy sharoitlaridan bi- ri xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastik- ligi ikki xil ma’no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqaror- ligi singari muhitga faol ta’sir o‘tkazishning shartlaridan biri hisoblanadi. Amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o‘zgaruvchan tashqi sharoitga moslashishlari lozim. Xarakterning plastikligi, mustahkamligi uni shakllantirishning za- ruriy sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o‘ziga xos individual xususiyatga ega bo‘lib, uning tuzilish xislati sifatida mujassamlashadi. Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi 87 markaziy tizimga bog‘liqligiga binoan muayyan darajada shaxs muno- sabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Xarakterning tarkib topishida kishining tevarak atrofdagi muhitga va o‘z-o‘ziga, hamda boshqa kishiga qanday munosabatda bo‘lishi muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, bu munosabatlar xarakterning eng muhim xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo‘ladi. Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodaliligi oxirgi marraga yetib va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda, xarakterning aksentuatsiyasi (ortiqcha urg‘u berilishi) deb ataladigan vaziyat tug‘iladi. Xarakterda urg‘u berishning (aksentuatsiyasi) quyidagi eng mu- him turlari alohida ajratib ko‘rsatiladi: introvert tur uchun odamovilik, muomalada va atrofdagilar bi- lan aloqa o‘rnatishda qiynalish, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qolish xosdir; ekstrovert turga his-hayajonga tamomila berilganlik, ba’zan muomala va faoliyatning zarurligi va qimmatidan qat’i nazar, unga intilish, ko‘p gapirish, qiziqishlarining doimiy emasligi, ba’zan maq- tanchoqlik, yuzakilik, konformlilik xos; boshqarib bo‘lmaydigan tur – bunga g‘ayri-tabiiylik, munoza- ralilik, e’tirozlarga murosasizlik, ba’zan esa shubhalanib qarash xos. Xarakterning tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta’sirida amal- ga oshadi. Xarakterning har bir xislati shaxs munosabatlariga bog‘liq bo‘lsa, ular, o‘z navbatida, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir xil egizaklarda turlicha ijtimoiy muhitda har xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu sababdan, ijtimoiy tuzumni tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik xusu- siyatlarigina emas, balki xarakterning individual xususiyatlari (xislat- lari) tarkib topishiga ham katta ta’sir o‘tkazadi. Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita bog‘liq tarzda, oilada, bolalar va mehnat jamoalarida xayrixohlik, o‘rtoqlik, o‘zaro yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik, zolimlik, badjahllik kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topa boshlaydi. Oilaviy muhit, undagi shaxslararo munosabatlar, farzandlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlar ko‘rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan holda xarakterning o‘ziga xos belgilari shakllanadi. Bolalar bog‘chasi- dagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterning maxsus 88 xislatlarini tarkib toptiradi. Mehnat jamoalarida, norasmiy guruhlarda ham xarakter xususiyatlarida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keladi. Ilk yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nihoyat daraja- da barqaror bo‘lib, ularga ayrim o‘zgarishlar kiritish juda qiyin ke- chadi. Xarakter xislatlarining chuqurligi, barqarorligi, doimiyligi ko‘p jihatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga bog‘liq. Inson- ning rostgo‘ylik, mehnatsevarlik xislatlari tasodifiy tarkib topmagan bo‘lib, uning ongli qarashlariga, aqidalariga mos tushsa, u holda har qanday qiyin holatlarda ham namoyon bo‘laveradi. Shunday qilib, psixikaning individual sifat xususiyatlari shaxsning ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo‘shilgan taqdirdagina xarakter xislatlarini belgilash, tavsiflash imkoniyati vujudga keladi. Xuddi temperament kabi xarakter ham kishining fiziologik xusu- siyatlariga va, avvalo, asab tizimi turiga bog‘liqdir. Chunki xarakter bilan temperamentning o‘zaro munosabati ularning fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi jihatdan namoyon bo‘lib, aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi dinamik xususiyat deyiladi. Xarakter xislatlarining dinamik xususiyati temperament xususiyat- lariga bog‘liqdir. Temperamentning xususiyatlari xarakterning muayyan tomonlari rivojlanishiga qarshilik ko‘rsatishi yoki yordam berishi mumkin. Xolerik yoki sangvinik tipdagi odamga qaraganda, flegmatik tipdagi odam o‘zida tashabbuskorlik va qat’iylikni tarkib toptirishi qiyinroqdir. Jur’atsizlik va vahimani bartaraf etish melan- xolik uchun jiddiy muammo hisoblanadi. Xarakterning jamoada shakllantirilishi xolerik tipdagi kishilarda o‘zini tuta bilishni va o‘ziga tanqidiy ko‘z bilan qarashni, sangvinik- larda sabotlilikni, flegmatiklarda faollikni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratadi1. Xarakter kishining xulq-atvor dasturidir. Kishining faoliyati, uning xulq-atvori, eng avvalo, uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari bilan belgilanadi va shaxsining yo‘nalganligi – qiziqishlari, ideallari va e’tiqodining majmui doimo uning xulq-atvori va faoliyatining asosiy determinanti bo‘lib qoladi. 1 Umumiy psixologiya / A. V. Petrovskiy tahriri ostida. – T., 1992. – 467-b. 89 Biroq shaxs yo‘nalishida ko‘plab umumiylik bo‘lgan va maq- sadlari bir-biriga to‘g‘ri keladigan ikki kishida ana shu maqsadlarga erishish uchun ular foydalanayotgan usullarda jiddiy farqlar bo‘lishi mumkin. Ana shu farqlar ortida shaxs xarakterining xususiyatlari turadi. Kishining xarakteridagi tipik holatlarda go‘yo uning xulq- atvori uchun tipik dasturning poydevori qo‘yilgan bo‘ladi. Shunday qilib, xarakterning xususiyatlari muayyan undovchi, vaj- sabab bildiruvchi kuchga ega bo‘ladi, bu kuch ko‘pincha xatti-harakat usulini tanlash, muayyan qiyinchiliklarni yengish zarur bo‘lgan vaqtlarda, stress holatlarida eng ko‘p darajada namoyon bo‘ladi. Xarakter va kishining tashqi ko‘rinishi. Psixologiya tarixida xarakterni inson bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi- qomatiga (tana tuzilishiga va boshqalarga) bog‘liq qilib qo‘yadigan va shu yo‘l bilan xarakter xususiyatlarining sirini ochish yo‘lini aniqlash, ya’ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini ochish nazariyalari ko‘p bo‘lgan. Arastu va Aflotun kishi xarakterini tashqi ko‘rinishiga qarab aniq- lashni taklif qilgan edilar. Ularning fikricha, kishining tashqi ko‘rini- shida qandaydir hayvon bilan o‘xshashlik belgisini topish tavsiya qili- nardi, so‘ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonning xarakteri bi- lan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Masalan, Arastuning aytishi- cha, buqaniki singari yo‘g‘on burun ishyoqmaslikni bildiradi va h.k.1 XVIII asrda Iogan Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo‘lib ketdi. U inson boshi «qalbini ko‘rsatadigan oyna» bo‘lib sa- naladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyasini, imo- ishorasini o‘rganish kishi xarakterini o‘rganishning asosiy yo‘li deb hisobladi. Lafaterning mashhur odamlar shaxsi ustida o‘tkazgan bir qator oqilona kuzatishlari uning ilmiy jihatdan mutlaqo ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida jamlangan. Lafaterning o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay paydo bo‘lgan yangi ta’limot frenologiya degan nom oldi. Frenologiya nemis vrachi Frans Gallning nomi bilan bog‘langandir. Gall ta’limotining asosida xarak- terning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o‘zlarining qat’iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan fikr yotadi. Bu fazilatlar- 1 Ko‘rsatilgan asar. 90 ning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to‘g‘ri- dan-to‘g‘ri bog‘liqdir. Gallning fikriga ko‘ra, bosh suyaklari miyaning qabariq va chu- qurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgila- rini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki boshning «bo‘rtiq joylarini» ushlab ko‘rish aftidan yetarli bo‘lsa kerak. Bu ta’limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xusu- siyatlariga bog‘liq bo‘ladi, degan to‘g‘ri boshlang‘ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat darajada noto‘g‘ridir. Gall maxsus frenologik xaritalar tuzib chiqdi. Ularda bosh suyagi- ning yuzasi 27 qismga taqsimlanib, ulardan har biriga ma’lum bir ruhiy sifat, masalan, ehtiyotkorlik va uzoqni o‘ylab ish qilish, ashad- diylik va qotillikka moyillik, ayyorlik, doimiylik, qat’iylik va qaysar- lik kabilar mos keladi. Ko‘p o‘tmay anatomik tadqiqotlar miyaning do‘ngliklariga bosh suyagining qabariqligi butunlay to‘g‘ri kelmasligini ishonarli qilib ko‘rsatdi. Bosh suyagi, frenologlar o‘ylaganidek, miyaning shakliga qarab qo‘yilmagandir. Frenologik xaritani tuzishga asos bo‘lgan metod ham noilmiy bo‘lib chiqdi. Psixik qobiliyatlarning markazlari to‘g‘risidagi Gallning afsona- viy xomxayollari noilmiydir. Lekin uning miyaning turli bo‘linmalari psixologik xususiyatlar va jarayonlar uchun javobgardir, degan fikrida jon bor edi. Xarakter va holat. Xarakter shaxsning atigi bir tomoni, lekin bu shaxs degani emas. Ekstremal vaziyatda yoki shunchaki tanlash va- ziyatida qoldirilgan kishi mavjud holatlardan ustun bo‘lishga, shu jumladan, xususan o‘z xarakteridan yuqori ko‘tarilishga ham qodirdir. Psixologiya fanida xarakter va qobiliyatning shakllanib borishi bevosita shaxsning yosh davrlariga bevosita bog‘liqdir. Ma’lumki, har bir yosh davri o‘ziga xos belgiga ega bo‘lib, uning o‘rnini hech qan- day yosh davri bosa olmaydi. Biroq turli shaxslarda yosh davrlari turlicha kechishi fan nuqtai nazaridan izohlangan. Temperamentning xususiyatlari xarakterning ko‘rinishlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ularning paydo bo‘lishi va kechishining dinamik xususiyatlarini belgilab beradi. 91 Xarakter tuzilishining qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda, mu- him tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin. Xarakter xislatlarining ba’zi nuqsonlari (qo‘pollik va yolg‘onchilik)ni bartaraf qilish, uning ijobiy xususiyatlari (xushfe’llik va rostgo‘ylik)ni shakllantirish mud- daosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib bo‘lmaydi. Chunki insonlarga nisbatan to‘g‘ri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga qarshi kurashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz. Shu narsa ma’lumki, shaxsda o‘zaro bir-biriga bog‘liq xususiyat- larning yaxlit bir tizimini tarkib toptirish mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakllantirishning muhim shartlaridan biri shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib toptirishdan iboratdir. 2. Qobiliyat va iste’dod haqida tushuncha Qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan individual-psixologik xususiyatdir. Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar, ya’ni bir odam- ning boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’rifla- nadi. Psixologiya metodologik asosining ko‘rsatishicha, qobiliyatlar im- koniyatlar tizimidan tashkil topgan bo‘lib, u yoki bu faoliyatdagi zaruriy mahorat darajasi hisoblanadi. Psixologiya fani qobiliyatlar bilan faoliyatning muhim jabhalari bo‘lmish bilim, ko‘nikma va malakalarning aynan bir narsa ekanligini rad etar ekan, ularning birligini e’tirof qiladi. Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda ro‘yobga chiqadi, lekin shunda ham aynan shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi amri mahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarini atrof muhitdagi odamlar tan olmagan, keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli jahonda munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan juda ko‘p allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi, Albert Eynshteyn (nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy (yangi geomet- riya yo‘nalishi asoschisi) va boshqalarning o‘qigan davrida buyuk olim bo‘lib yetishishiga hech qanday kafolat yo‘q edi. 92 Qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarda aks etmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon bo‘ladi. Faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa- digan farqlar, qobiliyatlar mulohaza yuritish imkonini beradi. Demak, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash dinamika- sida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan individual- psixologik xususiyati qobiliyatlar deyiladi. Ushbu xususiyatni aniq- lash uchun ba’zi bir omillarni tahlil qilish maqsadga muvofiq: a) shaxsning muayyan sifatlari yig‘indisi belgilangan vaqt oralig‘ida egallagan faoliyati talablariga javob bersa, unda mazkur faoliyatga nisbatan qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda faoliyat talabiga javob bera olmasa, psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar mavjud emasdir (juda zaifdir). Qobiliyatlarning sifat va miqdor tavsifi. Psixologiyada qobiliyat- lar individual-psixologik xususiyatlar sifatida tavsiflanadi va buning asosida bir insonning boshqa insondan tafovutlanadigan xislatlari, fazilatlari yotadi. Shuning uchun har bir shaxsdan bir xil natija, bir xil sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar o‘z qobiliyatlari bo‘yicha bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin, ular o‘rtasida sifat va miqdor jihatidan farqlar ko‘p bo‘lishi mumkin. Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual-psixologik xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatining majburiy sharti tariqasida xizmat qilishini anglatadi. Ularning miqdoriy tavsifi esa faoliyatga qo‘yiladigan talablarga shaxs tomonidan qay yo‘sinda bajarish imkoniyati mavjudligini bildiradi, ya’ni mazkur inson boshqa odam- larga qaraganda malaka, bilimlardan nechog‘lik tez, oson, puxta foydalana olishini namoyon qiladi. Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, birin- chidan, maqsadga turlicha yo‘llar orqali erishishga imkon beruvchi «o‘zgaruvchan miqdor» majmui tariqasida, ikkinchidan, faoliyat mu- vaffaqiyatini ta’minlovchi shaxsning individual-psixologik xislatlari (fazilatlari)ning murakkab majmuasi ko‘rinishida gavdalanadi. Shaxsning qobiliyatida mavjud bo‘lgan o‘rnini bosish (kompensa- torlik) imkoniyati eshitishdan mahrum insonlarni maxsus o‘qitish orqali ro‘yobga chiqadi. Hayotda ko‘zi ojiz musiqachi, artist, shoir, rassom, muhandis va boshqa shu kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi 93 ko‘p uchraydi. Hatto eshitish qobiliyati past yoki umuman yo‘qligi ham kasbiy-musiqaviy qobiliyatning rivojlanishiga keskin xalaqit bermasligi mumkin. Bu psixologik hodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat yordamida o‘stirish, ya’ni kompleksatorlik xususiyati) har bir shaxs uchun kasb tanlash va qayta kasb tanlash (ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash ishtiyoqi) sohasida mislsiz keng ko‘lamdagi imkoniyatlarni ochadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turmushning turli sohalari hamda jabhala- rida o‘z o‘rnini topa oladilar hamda yuksak yutuqlarga erishadilar, hatto bir necha faoliyat turida muvaffaqiyatlar qozonish ham mumkin. Psixologiyada qobiliyatlarni miqdor jihatdan o‘lchash muammosi o‘ziga xos tarixga ega. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida qator psixologlar (Kettel, Termin, Spirmen va boshqalar) ommaviy ixtisos- lar uchun kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan bog‘liq bo‘lgan talablar ta’siri ostida ta’lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniq- lashni taklif qilib chiqdilar. Bu bilan shaxsning mansabdorlik daraja- sida tutgan o‘rni va uning u yoki bu mehnat faoliyatida, oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olishida, ishlab chiqarishda, armiyada va ijtimoiy hayotda rahbarlik lavozimlarini olishga layoqatlarini aniqlash taxmin qilingan edi. Biroq qobiliyatlarni miqdor jihatdan baholash muammosi jamiyat- da paydo bo‘lish davridan e’tiboran ikki xil xususiyat kasb etdi. Bir tomondan, u mehnatkash kishining real imkoniyatlarini obyektiv ra- vishda aniqlashga imkon beradi. Busiz amalda kasb tanlashga yo‘llash uchun layoqatli kishini topish va bu ishga layoqatli kishilarni tanlash qiyin bo‘lur edi. Mehnat faoliyatida inson omili (ya’ni real inson va uning qobiliyatlari) e’tiborga olinmaydigan oldingi davrga nisbatan qobiliyatlar psixologiyada miqdoriy tadqiqotlar g‘oyasining ilg‘orligi ana shundadir. Kishi egallagan faoliyat (mehnat, o‘qish, sport va shu kabi)lar uning psixologik fazilatlari (aqliy xususiyatlari, emotsional-irodaviy sohalari, sensomotorikasi)ga yuksak talablar qo‘yadi. Bu talablarni qandaydir bitta sifat, hatto u taraqqiyotning juda yuksak darajasiga erishgan bo‘lsa ham, qondira olmaydi. Alohida olingan bitta psixik xususiyat faoliyatning yuksak mahsuldorligini ta’minlay oladi, butun qobiliyatlarning ekvivalenti sifatida namoyon bo‘ladi, degan fikr ilmiy 94 haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan fikrdir. Qobiliyatlar murakkab struktu- raga ega bo‘lgan psixik fazilatlar yig‘indisidan iboratdir. Qobiliyat sifati namoyon bo‘ladigan fazilatlar yig‘indisining tuzi- lishi pirovard natijada aniq faoliyat talablari bilan belgilanadi va faoliyatning har xil turlari uchun turlicha bo‘ladi. Qobiliyatlarning tuzilishi. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta’lim, xoh mehnat, xoh o‘yin, xoh sport bo‘lishidan qat’i nazar, uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, emotsional- irodaviy jabhalariga, sensomotor sohasiga, xarakterologik xususiyatla- riga muayyan talablarni qo‘yadi va ularning hamkorlikdagi sa’y- harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma’lumotlar- ga qaraganda, insondagi yuksak ko‘rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka ega bo‘lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo‘lgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qur- biga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o‘zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo‘lgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda o‘rinlidir. Qobiliyatlar sifatida ro‘yobga chiqadigan psixik xislatlar majmua- sining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o‘ziga xos tarzda qo‘yilishi turgan gap. Buning uchun quyida ayrim misollarni tahlil qilib o‘tamiz: 1) matematik qobiliyat: matematik materiallarni umumlashtirish, mulohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik amallarni kamay- tirish, masalani idrok qilish bilan natijasi o‘rtasida aloqa o‘rnatish, to‘g‘ri va teskari fikr yuritishdan oson o‘tish, masala yechishda fikr yuritishning tezligi kabilar; 2) adabiy qobiliyat: nafosat hislarining yuksak taraqqiyot darajasi, xotirada yorqin ko‘rgazmali timsollarning jonliligi, «til zehni», behi- sob xayolot, ruhiyatga qiziquvchanlik, o‘zi ifodalashga intiluvchanlik va boshqalar. Ajratib ko‘rsatilgan qobiliyatlar tarkibidan ko‘rinib turibdiki, ma- tematik va adabiy qobiliyatlar o‘zaro bir-biriga o‘xshamagan talablari bilan tafovutga egadir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, pedagogik, musiqaviy, texnik, konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va 95 shunga o‘xshash qobiliyatlarning tuzilishi maxsus xususiyatga ega bo‘lib, kasbiy ahamiyat kasb etishi mumkin. Qobiliyatlar asosan ikki turga bo‘linadi: umumiy va maxsus qobi- liyatlar. Shaxsning umumiy qobiliyatlari yoki umumiy fazilatlari ularning to‘laqonli muayyan psixologik ko‘rinishlari bo‘lib, ularni tadqiq qilishga psixologlar allaqachon kirishgan. Muayyan faoliyat sharoitlarida qobiliyat sifatida namoyon bo‘ladigan shaxsning bunday umumiy fazilatlari jumlasiga odamlarning uch turidan bittasiga mansubligini ko‘rsatadigan individual-psixologik fazilatlar kiradi. I. P. Pavlov asarlarida «badiiy», «fikrlovchi» va «o‘rta» tiplar deb qayd qilingan mazkur tipologiya kishining oliy asab faoliyati unda ikkita signal tizimi mavjudligi bilan belgilanishiga muvofiq ta’limot bilan bog‘langandir. Birinchi signallar tizimi obrazli, emotsional va ikkinchisi ana shu obrazlar haqida so‘zlar orqali signal berish bilan bog‘liq, ya’ni signallarning signali bilan bog‘liq. Garchi qobiliyatlarning rivoji har turli odamlarda mutlaqo bir xil bo‘lmagan tabiiy shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lsa ham, yuqorida ko‘- rib o‘tilgan iste’dod nishonalari va qobiliyatlar o‘rtasidagi nisbat, qobiliyatlar shunchaki tabiat in’omi emas, balki kishilik tarixining mahsuli ekanligini ko‘rsatadi. Iste’dod, uning tuzilishi va paydo bo‘lishi. Qobiliyatlar taraq- qiyotining yuksak bosqichi iste’dod deb ataladi. Iste’dodning ijtimoiy- tarixiy, tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta’rif berilishiga qaramay, ularda asosiy belgilar ta’kid- lab o‘tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir murakkab mehnat faoliyati- ning muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga iste’dod deyiladi. Iste’dodning asosiy belgilari quyidagilar: a) muvaffaqiyatni ta’minlash; b) faoliyatni mustaqil bajarish; c) originallik unsurining mavjudligi; d) qobiliyat hamda iste’dodlar yig‘indisidan iborat ekanligi; e) individual-psixologik xususiyatga egaligi; f) ijtimoiy turmushni o‘zgartiruvchi, yaratuvchi imkoniyatga ega- ligi kabilar. 96 Psixologik ma’lumotlarni umumlashtirgan holda ikki xil xusu- siyatli fikrni alohida ta’kidlab o‘tish iste’dod tuzilishini oson tushu- nish imkoniyatini yaratadi: iste’dod shaxs psixik xislatlarining shunday murakkab birikma- sidirki, uni: a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan; b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali; c) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida o‘lchab bo‘lmaydi; shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi hamda yetarli darajada taraqqiy etmaganligi iste’dodning murakkab tarkibiga kiruv- chi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o‘rni- ni bosishi (kompensatsiya qilishi) mumkin. Iste’dod o‘zining umumiy va maxsus sifatlari yig‘indisi bilan ijodiy yutuq imkoniyatining ayniyatidir. Iste’dod mahoratning dastlab- ki sharti hisoblansa-da, lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Iste’dod katta, ijodiy va zo‘r mehnat mahsulidir, mehnat esa hayotiy tajriba va ko‘nikmalar zaruriy majmuasining manbai hisoblanadi. Ijodiyotning sharti hayotiy tajriba, zaruriy ko‘nikma va malakalar yig‘indisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat iste’dodning ajralmas qismi hisoblanib, bunda ruhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy lahzadan iborat. Iste’dod imkoniyat tariqasida psixologik hodisa, ma- horat esa haqiqatga aylangan imkoniyatning gavdalanishi hisoblanadi. Psixologik nuqtai nazardan haqiqiy mahorat shaxs iste’dodining faoliyatda namoyon bo‘lishidir. Qobiliyatlar va iste’dodning tabiiy sharoitlari. Odatda qobiliyat- lar insonga shaxsning barcha individual-psixologik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tug‘ma ravishda tayyor holda berilmaydi, balki hayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qo- biliyatlarning tug‘maligi nazariyasini inkor etib, shaxs qobiliyatlari- ning noma’lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi to‘g‘risi- dagi tasavvurlarga qattiq zarba beradi. Shuni uqtirish joizki, qobiliyatning tug‘maligini inkor qilish mut- laq xususiyatga ega emas, albatta. Lekin qobiliyatning tug‘ma ekan- ligini tan olmaslik, miya tuzilishi bilan bog‘liq differensial xususiyat- larning tug‘maligini inkor qiladi, degan so‘z emas. Layoqat esa qobiliyatning tabiiy zamini sifatida faoliyatda muhim o‘rin tutadi. Layoqat deb qobiliyatlar taraqqiy etishining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo‘ladigan miya tuzilishining, sezgi a’zolari va harakatlarning morfologik hamda funksional xususiyatlariga aytiladi. 97 Tug‘ma layoqat jumlasiga nozik hid sezish, binobarin, bilish analiza- torlarining alohida yuksak sezgirligi muvofiqdir. Shaxs muayyan tabiiy layoqatga ega bo‘lsa, u holda o‘ziga taalluqli qobiliyatlarni rivojlantirish nisbatan oson kechadi. Inson- larning kasbiy qobiliyati ular layoqatlarining rivojlanish mahsulidir. Layoqat ko‘p qirrali psixik hodisa bo‘lganligi tufayli, faoliyat talab- larining xususiyatiga bog‘liq ravishda, bir xil layoqatlar negizida har xil qobiliyatlar rivojlanishi kuzatiladi. Qobiliyatning rivojlanishi shaxsning tarkib topishi bilan uzviy uyg‘unlikka ega bo‘lib, inson kamoloti har ikkala omilning o‘zaro hamkorligini talab qiladi. Iste’dodli o‘quvchilar va talabalar shakllani- shi ijtimoiy muhit, ijtimoiy institutlar, ma’naviyat asoslari hamda o‘zini o‘zi namoyon etish, o‘zini o‘zi kashf qilish, o‘zini o‘zi rivojlan- tirish asosida amalga oshishi odatiy ijtimoiy psixologik qonuniyat tariqasida xizmat qiladi. Qobiliyatning shakllanishi. Qobiliyatlar va iste’dodlarni shakl- lantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan muammodir. Bunda hamma bolalardagi qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish vazifasi ayrim iste’dodli bolalardagi maxsus iste’dodlar- ni rivojlantirish vazifasiga qarama-qarshi qo‘yilmaydi. Shunday qilib, qobiliyatlar insonning hayotidagi eng muhim indi- vidual-psixologik xususiyatlardan biri hisoblanadi. Qobiliyatlar tuzili- shiga ko‘ra juda murakkab tizimni tashkil etadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida qobiliyat asosiy o‘rinni egallaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining indivi- dual-psixologik xususiyatlari, ya’ni temperamenti, xarakteri, maxsus va umumiy qobiliyatlari jinoyatchilikning oldini olishda va jinoyatchi- larni qayta tarbiyalashda yetakchi o‘rinlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, psixologiyada xarakterning quyidagi tizimini e’ti- rof etishimiz mumkin: mehnat faoliyatida namoyon bo‘ladigan xarakterli xususiyatlar; insonlarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xa- rakterli xususiyatlar; o‘z-o‘ziga munosabatga aloqador xarakterli xususiyatlar; narsa va hodisalarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo‘- ladigan xususiyatlar. Demak, individual-psixologik xususiyatlar shaxs ongli hayotining ajralmas qismi, idroki, xotirasi va fikrlariga yo‘naltirilgan muhim predmet ekan. Chunki aynan ular shaxsning turli faoliyatlarini amalga oshirish va shularni bajarishdagi individual-psixologik xususiyatlariga bevosita bog‘liqdir. 98 7-ma’ruza FAOLIYAT PSIXOLOGIYASI 1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha. 2. Ko‘nikma va malakalar. 3. Faoliyatning asosiy turlari. 1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha Milliy istiqlol mafkurasini yoshlar ongiga singdirish ta’lim-tar- biyaning turli shakllari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun ta’lim muassasalarida bolalar va talabalarning yoshiga mos ravishda, milliy istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik-psixologik dasturini yaratish lozim. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalari xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasidan kelib chiqadi va o‘zining mazmun-mohiyati, falsafasi, jozibasi bilan uni xalqimiz ongiga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qiladi. Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o‘tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy-ma’naviy mu- hitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat tushunchasi, mehr-oqibat tuyg‘ularini tarbiyalaydigan o‘ziga xos maskan hisoblanadi. Mehnat jamoalari turli millat va dinga mansub odamlarni do‘stlik va hamjihatlik, o‘zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirishga o‘rgatadi. Bu esa, o‘z navbatida, sog‘lom ma’naviy muhitni vujudga keltirishda muhim omil vazifasini bajaradi. Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning asosiy kategoriyalari bo‘lmish shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala, ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari bo‘yicha aniq fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi. Shu munosabat bilan, umumiy psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni, avvalo, shaxs psixolo- giyasi, uning faoliyati va jamoadagi munosabati haqida, uni tadqiq qilish metodlari to‘g‘risida, ong va psixika, asosiy psixik jarayonlar- 99 ning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda ularni professional ishga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani o‘z zimmasiga oladi. Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Faollik tirik mavjudotda «o‘z kuchi bilan javob qilish» qobiliyatining borligidir. Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo‘nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbai bo‘lib hisobla- nadi. Ehtiyoj jonli mavjudotning hayot kechirishidagi aniq shart- sharoitlarga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir. Kishining faolligi ehtiyojlarining qondirilishi jarayonida namoyon bo‘ladi. Xuddi shu o‘rinda odam bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining obyektini egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli borligini o‘zining tabiiy tuzilishiga ko‘ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilish jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi. Odamning faolligi va faollikning manbai bo‘lgan insoniy ehtiyojlari tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni tarbiyalash, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi. Kishining o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi. Kishining ehtiyojlarini to‘liq qondirish uni har tomonlama rivojlan- tirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xususiyatga ega- dir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xususiyat- ga ega bo‘lib tuyuladigan ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy mehnat taqsimotining mahsulidan foydalanilishida o‘z ifodasini to- padi. Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijti- moiy muhitda tarixan tarkib topgan vositalar va usullardan foydala- nadi hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Nihoyat, uchinchidan, kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi 100 shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning ehtiyojlarini ifodalaydi – jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyoj- lari tusini oladi. Ehtiyojlar kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va madaniy bo‘lishi mum- kin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati uning hayoti va avlodining hayotini saqlash uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlarga bo‘ysunganlikda ifodalanadi. Barcha odamlarda ovqatla- nish, suv ichish, qarama-qarshi jinsning mavjud bo‘lishi, uxlash, so- vuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanish kabilarga tabiiy ehtiyoj bo‘ladi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri ma’lum darajada uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok bo‘ladi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Madaniy ehtiyojlarda odamning aktiv faoliyati insoniyat mada- niyatining mahsuliga bog‘liq ekanligi ifodalanadi. Uning ildizlari butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. Turli iqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida uning tarbiyasiga va xulq-atvor- ning keng yoyilgan hamda udum bo‘lgan odatlari va shakllarini o‘zlashtirishiga bog‘liq turli madaniy ehtiyojlar tug‘iladi. Agar kishi- ning madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok bo‘lmaydi, lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Ehtiyojlar o‘z predmetining xususiyatiga ko‘ra moddiy va ma’na- viy bo‘lishi mumkin. Moddiy ehtiyojlarda kishining moddiy madani- yat predmetlariga qaramligi (ovqatlanishga, kiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezishi), ma’naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi. Ma’naviy ehtiyojlar ma’naviy madaniyatni yaratish va o‘zlashtirishda o‘z aksini topadi. Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ma’naviy ehtiyojlarni qondirish uchun moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota qog‘ozlari va shu kabilar) talab qilinishi, shubhasiz. Ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatga undov- chi va uning yo‘nalishini belgilovchi sabablar motivlar deyiladi. Unda subyektning faolligi namoyon bo‘ladi. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar xu- susiyatini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega. 101 Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning asoschilari amerikalik olimlar D. Maklelland, D. Atkinson va nemis olimi Xekxauzenlar hisoblanadi. Ularning fikricha, odamda turli ishlarni bajarishni ta’minlovchi, asosan ikki turdagi: muvaffaqiyatga erishish hamda muvaffaqiyatsiz- liklardan qochish motivi bor. Odamlar ham u yoki bu faoliyatga kirishishda qaysi motivni mo‘ljallashlariga qarab farqlanadi. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham, yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad hisoblanadi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha imkoniyatlar – tanish- bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar. Boshqa xulq-atvorni muvaffaqiyatsizlikdan qochish motiviga ta- yangan shaxslarda kuzatish mumkin. Masalan, ular birinchilardan farqli o‘laroq, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham, muvaffaqi- yatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli, ularda ko‘p- roq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘x- shash holat kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab, «o‘zi sira omadim yurishmaydi- gan odamman-da» degan xulosaga keladi. Hayvonning xatti-harakati hamisha u yoki bu ehtiyojni qondirish- ga bevosita yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi. Odamning xulq-atvori esa butunlay boshqacha tarkib topgandir. Asl ma’nodagi ehtiyojning o‘zi emas, balki uni qondirishning ja- miyatda qabul qilingan usullari xatti-harakatning shakllarini keltirib chiqaradi. Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof muhit bi- lan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoni- yat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib boriladi. Faoliyat kishining anglanilmagan maqsad bilan boshqarib turadi- gan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir. Faoliyat bilish va iroda bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularga tayanadi, bilish va iro- daviy jarayonlarsiz uning yuz berishi mumkin emas. 102 Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida real bog‘lanish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalar- ga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. Faoliyatning bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan, nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atash mumkin. Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda ko‘p narsa aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mu- shaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin. Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Kishining maqsadi ko‘pincha muayyan vaqt ichida va harakatlar yordamida erishishi mumkin bo‘lgan narsalardan iborat bo‘ladi. Demak, maqsad miyada faoliyatning bo‘lajak natijasining timsoli, o‘zgarib turadigan andazasi tarzida namoyon bo‘ladi. Aynan o‘sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilsa) bo‘lg‘usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi, aynan o‘sha andaza sa’y-harakatlarning shakl-shamoyilini belgilab va to‘g‘rilab turadi. Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o‘tish jarayonini interiorizatsiya (tom ma’noda aytganda, ichki tarzga ay- lanish) deb ataladi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida e’tiborda bo‘lmagan narsalarning timsolidan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Kishi muayyan daqiqa chegaralaridan tashqa- riga chiqib «xayolida» o‘tmishga va kelajakka, vaqtga va bo‘shliqqa erkin ko‘chib o‘tadi. Psixologiya interiorizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihat- lariga qadar to‘liq bilmaydi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o‘zgarishning muhim quroli bo‘lib so‘z, o‘zgarish vositasi bo‘lib esa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So‘z buyumlarning muhim xossalarini va axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o‘zida mujassamlashtiradi. Shu- ning uchun ham so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishga o‘rganish ayni chog‘da buyumlarning muhim xususiyatlarini va axborotdan foydalanishning usullarini o‘zlashtirishdan iboratdir. Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari chambarchas bog‘liqdir. Tashqi jihat – odam tashqi olamga ta’sir ko‘r- 103 satish uchun qiladigan sa’y-harakatlar – motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki (psixik) faoliyat bilan belgilanadi va yo‘naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o‘zgartirilishini amalga oshiradigan, psixik andazalarning o‘xshashlik darajasini, shuningdek erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi dara- jasini ko‘rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo‘naltirilib va nazorat qilib turiladi. Shunga muvofiq tarzda tashqi, muayyan faoliyatni ham ichki, psixik faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (tom ma’noda ichki tarzda aylanishi) deb qarash mumkin. Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bo‘lishi uchun ki- shi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan jihatlari – uning motivlari, bajarilish usul- lari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo‘lishi ham, anglanilmagan bo‘lishi ham mumkin. 2. Ko‘nikma va malakalar Har qanday harakatning tahlil etilgan jihatlarini tegishli tarzda uning motor (harakat), sensor (emotsional) va markaziy qismlari deb atash mumkin. Shunga muvofiq, ushbu qismlarning harakatini amalga oshirish jarayonida bajariladigan vazifalarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarib turishda foydalanadigan yo‘l-yo‘riqlar ushbu faoliyat- ning usullari deb ataladi. Kishida maqsadga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni ijro etish va boshqarishning aynan shu tarzda avtomatlashuvi malaka deb ataladi. Malaka mashq qilish jarayonida ish-harakatlarni bajarishning avtomat- lashgan usullari hisoblanadi. Malakalar interferensatsiyasi (lotincha inter – orasida, ferens – tarqatuvchi) deb avval hosil qilingan malakalarning keyinchalik bosh- qa yangi malakalarning hosil bo‘lish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsati- shi natijasida yangi malakalarning susayib qolishiga aytiladi. Harakatning shu tarzda qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzi- lishida ro‘y beradigan o‘zgarishlar quyidagilardan iboratdir: 104 1) sa’y-harakatlarning ijro etilish usullari o‘zgaradi. Bunga qadar o‘z holicha yuz berib kelgan qator juz’iy sa’y-harakatlar yagona ja- rayonga, tarkibga kiruvchi alohida sodda sa’y-harakatlar o‘rtasida to‘siqlar va uzilishlar mavjud bo‘lmagan bitta murakkab sa’y-harakat- ga qo‘shilib ketadi: a) ortiqcha va keraksiz sa’y-harakatlar bartaraf etiladi; b) mujassamlashuv yuz beradi; 2) harakatni sensor nazorat qilish usullari o‘zgaradi. Sa’y-harakat- larning bajarilishini ko‘rish orqali nazorat qilish mushaklar yordamida (kinistetik) nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinistkaning harflarga qaramasdan yozishi, malakali chilangarning uskunaning ustiga bolg‘a bilan urayotganda ko‘rish nazoratini ishga solmasligi misol bo‘ladi: a) maxsus sensor sintezlar hosil bo‘ladi; b) harakat natijalarini nazorat qilish uchun muhim bo‘lgan mo‘ljallarni tez farqlash va ajratish qobiliyati rivojlanadi; c) harakatni markazdan turib boshqarish usullari o‘zgartirib bori- ladi. Diqqat harakat usullarini idrok etishdan xoli bo‘lib, u harakat- ning, asosan, vaziyati va natijasiga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zi hisob-kitoblar, yechimlar va aqliy mehnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga qo‘shilgan holda amalga oshirila boshlaydi. Jumladan, haydovchi dvigatelning ortiqcha kuch bilan ish- layotganini uning tovushidanoq sezib, o‘ylab-netib o‘tirmasdan, uning harakatini qanaqa tezlikka ko‘chirish kerakligini darhol tushunib yetadi; operator asboblarning ko‘rsatkichlarini o‘qiboq, ularning ishla- shida ro‘y berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun ni- malar qilish kerakligini fahmlaydi. Navbatdagi sa’y-harakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi sa’y- harakatlar amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki, natijada reaksiya uchun sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Qo‘llani- lishi lozim bo‘lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko‘ra bilish antitsipatsiya deb ataladi. Kishi muayyan harakatni bajarishga urinib ko‘radi va uning nati- jasini nazorat qilib turadi. Muvaffaqiyatli sa’y-harakatlar, o‘zini oqla- gan usullar asta-sekin tanlanadi va mustahkamlanadi, o‘zini oqlama- ganlari esa qo‘llanishdan chiqarilib, boshqalariga almashtiriladi. 105 Muayyan harakatlar yoki faoliyat turlarini o‘zlashtirish maqsadida ularni anglagan tarzda hamda ongli ravishda nazorat qilishga va tu- zatishga asoslangan holda ko‘p martalab takroran bajarish faoliyati mashq deb ataladi. Har qanday malaka ham kishi allaqachon egallab olgan malakalar tizimida amal qiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal qilishiga yordam bersa, boshqalari xalaqit beradi, uchinchi bir xili esa uni o‘zgartiradi va hokazo. Bunday hodisa psixologiyada malakalarning o‘zaro ta’siri deb yuritiladi. Har qanday xulq-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi obyektlarga nisbatan jarayonlarning ko‘chishi asosida tarkib topadi. Ko‘chish esa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim bo‘lgan belgilari bo‘yicha o‘xshashligiga tayanadi. Bu o‘xshashlik anglanilgan va anglanilmagan bo‘lishi mumkin. Faoliyat qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga mo‘ljallangan hamda ular obyektlarning qanchalik ko‘proq o‘zgartiri- lishini talab qiladigan bo‘lsa, muvaffaqiyatli ko‘chishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan oraliq aqliy faoliyat shunchalik keng tus oladi. Lekin har qanday holda ham, bunday ko‘chish ko‘nikma, ya’ni qo‘yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb hisoblash mumkin. Ko‘nikma faoliyat subyektning o‘zida mavjud bilimlar va malaka- lar bilan maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va ama- liy harakatlarning murakkab tizimi egallab olinishini ifodalaydi. Ko‘nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axbo- rotni va narsalardan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonining, ana shu axborotni aniqlash, uni harakat bilan taqqoslash va o‘zaro bog‘lash jarayonining butun bir tizimining egallanishini bildiradi. Bu xildagi shakllantirish, ya’ni ko‘nikmalarga o‘rgatish jarayoni turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o‘tish za- rur. Bu yo‘llarni bir-biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mum- kin. Birinchi holatda o‘rganayotgan kishi zarur bilimga ega bo‘ladi. Uning oldiga bu bilimlardan maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi qo‘yiladi hamda kishining o‘zi sinab ko‘rish va xatolarga yo‘l qo‘yish orqali tegishli mo‘ljal olgan, axborotni qayta ishlash va faoliyat usullarini topgan holda uning yechimini izlaydi. 106 Garchi bu yo‘lning samaradorligi past bo‘lsa ham, bugungi kunda u ta’lim jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan yo‘l ekanligini qayd qilamiz. Ikkinchi yo‘l shundan iboratki, ta’lim berayotgan kishi ting- lovchining bilimlarini qo‘llash uchun zarur bo‘lgan psixik faoliyatni boshqarib boradi. Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko‘ra ham farqlanadi. Masalan, shunday bo‘lishi mumkinki, ayrim harakat- lar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarili- shi va bunga butun diqqat va ongning yo‘nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o‘tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki kamayib, ko‘pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o‘girilganda malaka hosil bo‘ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga o‘rganganmiz. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga ta- yansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffa- qiyatli bajarishni ta’minlasa, biz uni ko‘nikmalar deb ataymiz. Ko‘nik- malar doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Hayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, meh- natda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta’minlaydi. 3. Faoliyatning asosiy turlari Kishi faoliyati ongli ravishda faollik sifatida uning ongi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning o‘zi ongning shakllanish va rivojlanish negizi, uning mohiyat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turli- cha ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma’- lum predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamda- gi predmetlar xususiyatlari va sifatini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan tinglovchining predmetli ha- rakati yozuvga qaratilgan bo‘lib, u avvalo o‘sha daftardagi yozuvlar soni va sifatida o‘zgarishlar qilish orqali bilimlar zaxirasini boyitayot- gan bo‘ladi. 107 Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yo‘naltirilganligiga qarab, tashqi va ichki faoliyat farqlana- di. Tashqi faoliyat shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit va undagi narsa- hodisalarni o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat bo‘lsa, ichki faoliyat, bi- rinchi navbatda, aqliy faoliyat bo‘lib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidan kelib chiqadi. Dastlab predmetli tashqi faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirilib bor- gan sari, sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonlarga aylanib bo- radi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki so‘zlarni qattiq tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyinchalik ichida o‘zicha gapirishni o‘rganib, o‘ylaydigan, mulohaza yuritadigan, o‘z oldiga maqsad va rejalar qo‘yadigan bo‘lib boradi. Har qanday sharoitda barcha harakatlar ham ichki psixologik, ham tashqi muvofiqlik nuqtai nazardan ong tomonidan boshqarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy motor harakat- lar mujassam bo‘ladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kuzatgan- misiz? Agar o‘ylanayotgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi yetakchi faoliyat aqliy bo‘lgani bilan uning peshonalari, ko‘zlari, hattoki tana va qo‘l harakatlari juda muhim va jiddiy fikr xususida bir to‘xtamga kelolmayotganidan yoki fikrni topib, bundan mamnuniyat his qilayotganidan darak beradi. Aqliy harakatlar shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexa- nizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlaridir. Tajribada shu narsa isbotlanganki, bunday harakatlar doimo motor harakatlarni ham o‘z ichiga oladi. Ular quyidagi ko‘rinishlarda bo‘li- shi mumkin: – perseptiv, ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va hodisalar to‘g‘risida yaxlit obraz shakllanadi; – mnemik faoliyat, narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab faoliyat turi; – fikrlash faoliyati, aql, fahm-farosat vositasida turli muammolar, masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat; – imajitiv, faoliyat ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasi- da hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni taqozo etadi. 108 Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar bilan muayyan mu- nosabatlari tizimida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va ishtirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega bo‘ladi. Faoliyatning asosan uch turi mavjud: 1) o‘yin; 2) ta’lim; 3) mehnat. Hayotning birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shaklla- rini o‘zlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlay- di. Ulardan birinchisi o‘yin faoliyati hisoblanadi. Bola o‘z tajribasida qurol – buyumlar bilan bir vaqtning o‘zida boshqa turdagi buyumlar – o‘yinchoqlarga duch keladi. O‘yinchoqlarni ishlatishning insoniy usuli – o‘yin, ya’ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarni ifoda etish. Katta yoshdagilar bolalarni o‘yinchoqlardan ana shu tarzda foyda- lanishga o‘rgatadi. Ular bolaga qo‘g‘irchoqqa suv qanday ichirilishi, uni qanday qilib tebratish kerakligi, sayr qildirishni, o‘yinchoq ayiq bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash ke- rakligini ko‘rsatishadi va hokazo. Lekin bolada o‘yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri sifatida munosabatning o‘zi o‘yin faoliyatiga faqat so‘z aralashuvi munosabati bilan hosil bo‘ladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yin bolalarda ham o‘z faolligini ro‘yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko‘rsatish shakli bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan bog‘liqdir. Faollikka bo‘lgan ehtiyoj uning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, taqlid qilish va tajriba esa manbai hisoblanadi. O‘yin faoliyatining o‘ziga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning maqsadi o‘zining yordami tufayli muvaffaq bo‘linadigan amaliy na- tijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning o‘zidan iboratdir. Shunday qilib, o‘yin bolani buyumlar va hodisalarning nutq ama- liyotida mujassamlashgan mohiyatlarini o‘zlashtirib olishini va ushbu mohiyatlarni ishlata bilishni mashq qildiradi. O‘yin bajarilayotgan ha- rakatlarni aynan jarayon sifatida anglashini rivojlantiradi, bu jarayon- larning o‘zini o‘zi idora qilish asosida bajarilishini o‘rgatadi, pirovar- 109 dida esa o‘zini aniq harakatlar subyekti sifatida idrok etishdan moyil rolni bajaruvchi, ya’ni insoniy munosabatlar qiluvchi subyekt sifatida idrok etish darajasiga qadar rivojlanganligini anglab yetishiga imkoni- yat yaratadi. Ta’lim insonning hayot mobaynidagi eng murakkab faoliyatlari- dan biridir. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan vaqt ham yetib keladi. Bu maqsadi bevosita muayyan axborotlarni, harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgan faoliyat- dir. Subyektning o‘rganishni o‘ziga maqsad qilib olgan bunday o‘ziga xos faoliyati ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: – ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning ahamiyatli xossalari xususidagi axborotlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli bilimlardir); – faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullar va jarayonlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakadir); – qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvofiq keladigan usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun ko‘rsatilgan axborotdan foydalanish yo‘llarining egallanishi (bu jara- yon mahsuli ko‘nikmalar hosil qilinishidir). Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan bilimlar, ma- lakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bi- lan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ta’lim o‘ziga xos insoniy faoliyatdir. Hayvonlarda faqatgina o‘rganish bo‘lishi mumkin. Lekin odamda u faqat o‘z xatti-harakatlarini anglab yetilgan yuksak xayoliy maqsad- ga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqatiga ega bo‘lgandagina ta’lim faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajada rivojlanishiga faqat olti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyat- ning oldingi turlari – o‘yin, nutq, amaliy xulq-atvor va shu kabilar ne- gizida shakllana borgan holda erishiladi. O‘quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi sharti bolada muayyan bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun anglanilmagan motivlar tug‘ilishi hisoblanadi. Bularning hammasi qay tarzda, qanday vositalar bilan qanday ma- terialda va qaysi maqsadda bajariladi, qanday axborot ma’lum qilinadi va qanday harakatlar o‘zlashtiriladi kabi masalalarning hammasi bilan 110 alohida fan – pedagogika fani shug‘ullanadi. Biroq bunda psixologiya fanining ham o‘rni salmoqlidir. O‘quv faoliyati kishini ijtimoiy foydali faollik ko‘rsatishning har xil turlari uchun zarur bilimlar, malakalar va ko‘nikmalar bilangina qurollantirib qolmaydi. U kishida shuningdek, o‘zidagi psixik jarayon- larni idora qilish, o‘z xatti-harakatlari va operatsiyalarni tanlay bilish, uyushtirish va yo‘naltira bilish malakalarini, bajarilayotgan vazifaga mos keladigan ko‘nikmalar va tajribani ham shakllantiradi, o‘quv faoliyati shu tariqa kishini mehnatga tayyorlaydi. Mehnat muayyan ijtimoiy foydali yoki hech bo‘lmaganda jamiyat iste’mol qiladigan moddiy yoki ma’naviy mahsulotni ishlab chiqarish- ga yo‘naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat kishining eng yetakchi va asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to‘xtatsa, u (tur sifa- tida) o‘z hayot-faoliyati tugatgan bo‘lar edi. Shuning uchun ham mehnat faoliyatini kishining hayot kechirishi- ni, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuchlari va moddalaridan foydalanishini ta’minlovchi o‘ziga xos turga oid xulq- atvor deb hisoblash mumkin. Jamiyatda har qanday mahsulotning ish- lab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsim- lash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi. Shu tariqa kishi mehnat jarayonida bajaradigan harakatlar biologik ehtiyoj bilan emas, balki ilgari surilgan ishlab chiqarish maqsadi va bu maqsadni ro‘yobga chiqarish jarayonida uning boshqa odamlarga nisbatan munosabatlari bilan belgilanadi. Bunday harakatlarni bajarish va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan foydalanish va, eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarur. Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday tuti- shi, egallagan mavqei ham o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiya- da «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. «Motivatsiya» tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga ega. Motivatsiya deb insonni faol faoliyatga undovchi sabablar maj- muiga aytiladi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib be- rish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi, ya’ni: «Nega?», «Nima uchun?», 111 «Nima maqsadda?», «Qanday manfaat yo‘lida?» degan savollarga ja- vob qidirish motivatsiyani qidirishdir. Demak, u xulqning motivatsion tasnifini yoritishga olib keladi. Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, faoliyat shaxsning shakl- lanishida va komil inson bo‘lib yetishida asosiy manba bo‘lib hisobla- nadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatini ku- zatadigan bo‘lsak, unda faoliyatning barcha mexanizmlari ishtirok eta- di. Ayniqsa, ko‘nikma va malakalar juda katta ahamiyat kasb etadi. Faoliyatning barcha turlari insonning tug‘ilganidan tortib to umrining oxirigacha davom etib boradi va bir-birining o‘rnini doimo to‘ldirib turadi. Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o‘zi uchun talab qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigina emas, balki birorta ham mahsulotni ishlab chiqarishda deyarli hech qachon boshi- dan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Shuning uchun ham jamiyatda har qanday mahsulotning ishlab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi. O‘yin faoliyati davrida shaxsning qiziqishlari, dunyoqarashi, xoti- rasi, fikrlashi, tafakkuri va boshqa bir qancha fazilatlari shakllanib bo- radi. Ta’lim davrida esa inson o‘zining bilim va uquvlarini samarali egallashga erishadi. Dunyoviy bilimlarning nazariy va amaliy tomon- lari bilan tanishib chiqadi. Dunyoqarashi va tafakkurini shakllantirib boradi. Mehnat davrida esa muayyan mehnatning biron-bir turi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bu davrda asosan ko‘nikma va malakalar, tajribalar shakllanib, takomillashib boradi. Shunday qilib, odamlarning amaliy ijtimoiy mehnat bilan kechadi- gan turmushining o‘zi ular uchun buyumlarning yangi mohiyatlari va ularga nisbatan yangi munosabatni yaratadi. Voqelikka nisbatan bun- day munosabatda bo‘lish esa, ongning negizini tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat subyektiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga aylantiradi. U kishini tevarak atrofdagi olamning qulidan uning sohibi daraja- siga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljal- langan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning yer kurrasida mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot kechirishga aylantiradi. 112 8-ma’ruza ASOSIY IJTIMOIY-PSIXOLOGIK KO‘RINISHLARGA TAVSIF 1. Psixologiyada «jamoa» va «guruh» tushunchasi. 2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat. 3. Ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlar dinamikasi va statistikasi. 1. Psixologiyada «jamoa» va «guruh» tushunchasi Psixologiya bilimlar tizimida nisbatan navqiron, lekin juda tez ri- vojlanib borayotgan istiqbolli fandir. Bu fanning rivojlanishiga, avva- lo, ijtimoiy hayot va amaliyotning o‘sib borayotgan ehtiyojlari, ya’ni jamiyatda bo‘layotgan ijtimoiy hodisalarning ijtimoiy-psixologik ji- hatdan o‘rganib, tushuntirib berish zarurati turtki bo‘lyapti. Ijtimoiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lgan insonning o‘zini atroflicha o‘rganishga bo‘lgan talabning ortib borayotganligi sabab bo‘lmoqda. Inson murakkab mavjudot, shuning uchun uni bir qancha fanlar o‘rganadi. Yuridik psixologiya fani turli guruhlar, jamoalar, har xil uyushgan va uyushmagan kishilar birligida odamlarning o‘zaro ijtimoiy munosa- batlarga kirishishi natijasida ular ongida vujudga keladigan ruhiy hodi- salarni, shuningdek shaxslararo munosabatlarning turli shakllari va uning qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Odamlarning faqat individual-psixologik xatti-harakatlarinigina emas, balki ijtimoiy munosabatlar ta’siri ostida namoyon bo‘ladigan xulq-atvorlarini o‘rganish va uni bayon etish qadimgi dunyoning bu- yuk olimlari Suqrot, Aflotun, Arastu, Epikur kabilarning asarlarida uchraydi. Chunonchi, Aflotunning «Respublika», Arastuning «Siyo- sat» va «Etika» asarlarida, keyinchalik o‘rta asrlarda yashab ijod etgan mutafakkirlar – Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar», Jaloliddin Rumiyning «Ichingdagi ichingdadir» kabi asarlarida shaxsning ruhiy va etnik (milliy) xususiyatlari, uning turli xil urf-odatlari, an’analari, udum va marosimlarini o‘rganish va tushuntirib berishga bo‘lgan intilish kuchli bo‘lganini ko‘ramiz. 113 Hozirgi kunga kelib guruhlar muammosi ustida bir necha fanlar mustaqil izlanishlar olib bormoqda. Biroq psixologiya nuqtai nazari- dan «guruh», «jamoa», va «lider» tushunchalari o‘ziga xos ahamiyatga egadir. Uning zamirida guruhlarning ijtimoiy-psixologik kelib chiqi- shi, shakllanish jabhalari, strukturasi, shaxslararo munosabatlari yotadi. Ma’lumki, jamiyatimizda bir qancha tashkilotlar, jamoalar, uyush- malar, guruhlar, partiyalar, turli xil siyosiy harakatlar va bir qancha turli xil ko‘rinishdagi jamoalar mavjud. Shu bilan birga, jinoiy olam- ning guruh, tashkilot, uyushma va harakatlari ham mavjud bo‘lib, aksariyat hollarda bunday to‘dalar sovuq va o‘qotar qurollarga ega bo‘ladilar. Mustaqil O‘zbekistonimizda ham shunga o‘xshash terroristik, di- niy-ekstremistik guruhlar mavjuddir. Bu guruhlar muqaddas islom di- nini niqob qilib olgan holda yoshlarning ma’naviyati, mafkurasi va dunyoqarashini buzmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov ikkinchi cha- qiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasida qilgan ma’ruzasida ham jinoyatchilikka, ayniqsa o‘smirlar va ayollar- ning jinoyat olamiga kirib kelayotganini ta’kidladi: «Bugungi kunda voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar umumiy jinoyatlar miqdorining 4 %, ayollar tomonidan sodir etilayotgan ji- noyatlar esa qariyb 11 foizini tashkil etadi. Jazoni ijro etish muassasa- larida jazo muddatini o‘tayotganlarning umumiy miqdorining 1 % i voyaga yetmaganlar, 2,3 % i esa ayollardir»1. Bu ko‘rsatkichlar in- sonlarning turli xildagi oqimlar va jinoiy guruhlarga qo‘shilib ketishi- dan dalolat beradi. Shaxsni kamol toptiradigan va tarbiyalaydigan jamoa o‘zi bilan jamiyat o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘indir. Mehnat jamoasi o‘zining yuksak ko‘rinishlarida kishi shaxsini har tomonlama kamol toptirish uchun shart-sharoit yaratadi. Psixologiyada jamoa muammosini guruh- larni tahlil qilib bo‘lgandan so‘ng o‘rganish mumkin. Guruh muayyan belgiga, sinfiy mansublikka, birgalikda faoliyat ko‘rsatishning mumkinligiga aloqador bo‘lgan ijtimoiy jamoa hisobla- nadi. Guruhlarning tavsiflanishi ham shunga muvofiq tarzda bo‘lib, kichik va katta guruhlarga bo‘linadi, o‘z navbatida, ular ham shartli 1 . – 2001. – 30 . 114 ravishda formal (rasmiy) hamda noformal (norasmiy) guruhlarga bo‘linadi. Rivojlanish darajasi turlicha bo‘lgan, ya’ni rivojlangan va yetarli darajada rivojlanmagan yoki kam rivojlangan guruhlarga, uyushmalarga, birlashmalarga, aralash guruhlarga bo‘linadi. Katta guruhlar umumiy makon va zamonda hayot kechirayotgan anchagina odamlarni o‘z tarkibiga olgan ijtimoiy xususiylikni tashkil qiladigan real guruhlar shaklida bo‘lishi mumkin. Katta guruhlar ba’zi bir belgilari (sinfiy, jinsiy, milliy, yosh va boshqa belgilari)ga binoan ajratiladigan va birlashtiriladigan shartli guruhlar shaklida bo‘lishi ham mumkin. Katta shartli guruhga kiritil- gan kishilar hech qachon bir-birlari bilan uchrashmagan bo‘lsalar ham, lekin bu xildagi guruhga ajratilishi uchun asos bo‘lgan belgilariga ko‘ra, umumiy ijtimoiy va psixologik ta’rifga ega bo‘lishlari mumkin. Katta guruhlardagi (katta muhit) ijtimoiy-psixologik hodisalar o‘r- ganiladi. Bunga milliy urf-odat, xarakter, turli sinf va ijtimoiy qatlam- larga xos psixologik xususiyatlarning vujudga kelish qonuniyatlarini o‘rganish, shuningdek ommaviy axborot vositalari (radio, televide- niye, matbuot, internet va boshqalar)ning kishilar jamoasiga ko‘rsata- digan ta’siri va uning mexanizmlari, ijtimoiy qadriyat, kishilar o‘rtasi- da modalarning vujudga kelishi va uning yoyilishi, turli-tuman mish- mishlarning tarqalishi kabi masalalarni o‘rganish kiradi. Kichik guruhlar, odatda, unchalik ko‘p bo‘lmagan ikki kishidan tortib bir necha o‘n kishini birlashtiradi. Kichik guruhlarga: oila, o‘quv maskanidagi guruhlar, ishlab chiqarish korxonalaridagi brigada- larni kiritish mumkin. Kichik guruh birlamchi va mikroguruh deb ham yuritiladi. Bu guruhda shaxsiy munosabat va aloqalar bevosita va mustahkam asosga qurilgan bo‘ladi. Kichik guruhning jamiyatda tutgan o‘rni haqida gapirganda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 1) inson bolasi o‘ziga mansub bo‘lgan guruh a’zolari bilan ijti- moiy munosabatlarga kirishgandagina, u shaxs bo‘lib voyaga yetadi. Jamiyatdan tashqarida inson shaxs bo‘lib voyaga yetmaydi, jamiyat esa kichik-kichik guruhlardan tashkil topgan yirik ijtimoiy organizm- dir. Shaxsga xos bo‘lgan qaysi bir xususiyatni: saxiylik yoki xasislik, rostgo‘ylik yoki yolg‘onchilik, kamtarinlik yoki takabburlik va shunga o‘xshash yuzlab xususiyatlarini olib o‘rganadigan bo‘lsak, uning bar- chasi ijtimoiy xarakterga ega ekanligini bilamiz; 115 2) guruh doimo shaxs faoliyatiga u yoki bu darajada ta’sir ko‘rsa- tib, uning xulq-atvorini nazorat qilib turadi. Shaxsning guruhda baja- radigan faoliyati bilan tanholikda o‘zi bajaradigan faoliyati o‘rtasida tafovut mavjudligi eksperiment asosida o‘rganilgan; 3) kichik guruhlarda maqsadlar va faoliyatning umumiyligi mav- jud bo‘ladi. Birgalikda qilinadigan faoliyat guruhiy ongni paydo qi- ladi, ya’ni ma’lum guruhga mansublik unda mavjud bo‘lgan tartib- qoidalarga bo‘ysunish, burch, mas’uliyat, vazifalarni anglash shaklla- nadi; 4) kichik guruhga ta’sir etib turuvchi liderning (peshqadam) ajra- lib chiqishi, uning tan olinishi guruh faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Qator amaliy va nazariy maqsadlar kichik guruhga xos bo‘lgan qonuniyatlarni chuqurroq bilib olishni taqozo qiladi. Bularga quyida- gilar kiradi: a) jinoyatchilikka qarshi kurashishda va ularning oldini olishda, jamiyatda qonunbuzarlik va jinoyatlarni to‘ldiruvchi ijtimoiy-psixolo- gik omillar o‘rganiladi; b) psixologik mos kelish masalalarini o‘rganish, qiyin, murakkab sharoitlarda ishlash uchun sherik tanlash masalasi; c) guruh tuzilishi, uning strukturasi, miqdorini bilish. Faoliyat xa- rakteriga ko‘ra, guruh miqdori har xil bo‘lishi mumkin. Guruh a’zolari o‘rtasida mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalar maqsad va xarakteriga ko‘ra barcha guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga bo‘lishimiz mumkin. Rasmiy guruhda guruhning har bir a’zolarini tutgan o‘rni, huquq va burchlari, qat’iy normalari, qoidalari asosida belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Shu normalar asosida shaxslararo munosabatlar vujudga kela- di. Xizmat vazifalarini bajarish xarakteri, mas’uliyat darajasi va guruh faoliyatiga qo‘shgan hissasiga qarab guruhlarning har bir a’zosi o‘z mavqeiga ega bo‘ladi. Norasmiy guruhda aniq maqsadlar belgilanmagan kishilar o‘rtasi- dagi munosabatlar esa hissiy-psixologik tuyg‘ular orqali qo‘shilgan bo‘ladi. Norasmiy guruhdagi munosabatlar ma’lum bir tuzilishga, nor- malarga ega bo‘lishi ham mumkin. Agar norasmiy guruh rasmiy guruh ichida bo‘lsa, u jamoadagi guruh deyiladi. Bunday guruh a’zolarining aksariyati bir-birlarini yaxshi bilgan kishilar bo‘ladi. 116 Hozirgi kunda respublikamizda turli xil jinoiy norasmiy guruhlar mavjuddir. Ularning maqsad va vazifalarini guruh lideri belgilaydi. Turli ekstremistik-terroristik, uyushgan jinoiy guruhlar hamda diniy- ekstremistik guruhlar bularga misol bo‘la oladi. Ularning asl maqsadi har xil terroristik harakatlar, omma orasida mish-mishlar tarqatish, ommani turli diniy-ekstremistik g‘oyalar bilan zaharlash, davlat to‘ntarishini uyushtirib, hokimiyatni qo‘lga olish, dinlararo va millat- lararo adovat va nafratni qo‘zg‘atishdir. Bu norasmiy guruhlar asosan kichik guruhlarni tashkil etadi. Birgalikda qilinayotgan faoliyatning mazmuni, maqsadi, vazifa- lari, prinsip va ahamiyatiga ko‘ra guruhlar turlicha bo‘ladi. Kichik guruhlarning bir necha turlari mavjud. Referent guruh. O‘z norma va tushunchalari bilan shaxsning ijti- moiy munosabatlarga kirishishda, xulq-atvorlarini boshqarishda va namoyon bo‘lishida yetakchi ta’sir etuvchi guruh referent guruh deb ataladi. Bu atamani birinchi marta 1942 yil amerikalik psixolog X. Xaymen muomalaga kiritgan. Shaxs yuqori baholaydigan guruh- dagi norma va munosabatlar, ularning yurish-turishi, xulq-atvori uning ichki mezoni bo‘lib qoladi. Shaxs nafaqat o‘z xulq-atvorini, balki boshqalarning xulq-atvorini ham shu andaza orqali baholaydi. Har bir guruhda kishilar o‘rtasidagi munosabatlar 2 xil ko‘rinishda kechadi: a) bevosita, ya’ni bir-birini yoqtirish yoki yoqtirmaslik asosida; b) bavositalik asosida, bunda guruhdagi shaxslararo munosabatlar guruh faoliyati maqsadidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Amerikalik sotsiologlar referent guruhlarning bir necha turlarini farqlaydilar. Normativ guruhlar. Shaxs bu guruhdagilarni ma’qullaydi, ularga amal qilishga hamisha tayyor bo‘ladi. Bunday guruhlarga, birinchi navbatda, oilani, diniy yoki milliy uyushmalarni, kasbiy guruhlarni ki- ritish mumkin. Masalan, o‘zbek xalqi uchun dasturxon atrofiga o‘tir- gan zahoti yuziga fotiha tortish, mezbonlarning mehmonlarga «xush kelibsizlar» deyishlari norma hisoblanadi va har bir oilada shunday harakatlarga nisbatan ijobiy ustanovka shakllanadi. Qiyoslash guruhlari. Shaxs bu guruhga kirishga, uning ma’qulla- shiga muhtoj bo‘lmaydi, lekin o‘z harakatlarini yo‘lga solishda unga asoslanadi. 117 Negativ guruhlar. Shaxs ularning xatti-harakatlaridan ataylab voz kechadi. Chunki bunday guruhlar uning shaxsiy qarashlaridan mutlaqo farq qiladi. Diffuz guruh stixiyali, tasodifan to‘plangan va shaxslararo muno- sabatlar bevositalik asosida qurilgan kishilar birligidir. Bu guruhlar miqdori bir necha kishidan minglab kishini tashkil qilishi mumkin, masalan, avtobus bekatida to‘planib turgan odamlar diffuz guruhiga kiradi. Diffuz guruh ma’lum vaqt saqlanib tursa, guruhiy tabaqalanish boshlanadi, ya’ni lider ajralib chiqadi. Guruh ma’lum ijtimoiy faoliyat maqsadlari asosida to‘plangan, muloqot ehtiyojlari qondiriladigan insonlar uyushmasidir. Demak, gu- ruh uchun ikkita asosiy mezon mavjud: biror-bir faoliyatning bo‘lishi hamda u yerda odamlarning o‘zaro muloqoti uchun imkoniyatning mavjudligi. Guruhlarning turlari. Kundalik hayotda shaxs muloqotda bo‘ladi- gan, vaqtini birgalikda o‘tkazadigan kishilar guruhi ham turli xil bo‘- ladi. Masalan, agar odamlar ko‘chada tasodifiy hodisaning tomoshabi- ni bo‘lib turishgan bo‘lsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, olo- mon deb atashadi. Haqiqiy guruh uchun o‘sha odamlarning barchasiga aloqador umumiy faoliyat va hamkorlik qilish, bir-birlariga ta’sir ko‘r- satish imkoniyati bo‘lishi kerak. Amerikalik psixolog C. Kuli hamkorlikning darajasiga ko‘ra, gu- ruhlarni birlamchi va ikkkilamchi turlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etadi. Birlamchi guruhda shaxslararo o‘zaro ta’sir yuzma-yuz, bevosi- ta ro‘y beradi. Masalan, oila davrasida, sinfda hisobchilar xonasida o‘tirganlar birinchi guruhga misoldir. Ikkinchi guruhdagi odamlarning har doim ham bevosita muloqot- da bo‘lish imkoniyatlari bo‘lmaydi. Ular o‘rtasidagi munosabat va o‘zaro ta’sir bilvosita bo‘ladi. Jamoa – maqsadlari jamiyat maqsadiga mos keladigan umumiy faoliyat bilan birlashgan odamlar guruhi. Jamoa o‘spirin va yoshlar- ning shaxsini shakllantirish uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratila- digan birlik hisoblanadi. Oila jamoasi, maktabdagi o‘quv-tarbiya jamoasi, korxona jamoasi, nihoyat kechagi maktab o‘quvchilari o‘rta ma’lumot olganidan keyin borib qo‘shiladigan mehnat jamoalari shun- day bir ijtimoiy muhit hisoblanadiki, unda shaxsning voyaga yetishi va har tomonlama rivojlanishi yuz beradi. 118 2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat Guruhga kiruvchi odamlar bir-birlariga va guruhning faoliyatiga nisbatan bir xil nuqtai nazarda bo‘lmaydilar. Guruhning har bir a’zosi o‘zining ishchanligi va shaxsiy fazilatlariga, o‘z maqomiga, ya’ni uning guruhda tutgan o‘rni haqida dalolat beradigan, mustahkamlab qo‘yilgan huquq va burchlariga, uning xizmatlari va fazilatlarini guruhning tan olishi yoki olmasligini aks ettiradigan nufuziga binoan guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan mavqeiga ega bo‘ladi. Psixologiyada guruh ichidagi tabaqalanishning ikkita asosiy tizimi – sotsiometrik va referentometrik afzal ko‘rish va tanlashlar alohida ajralib turadi. Amerikalik psixolog J. Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko‘- rishni aniqlash usulini va emotsional afzal ko‘rishni qayd qilish texni- kasini taklif etadi. Buni u sotsiometriya deb atadi. Sotsiometriya yor- damida shaxslararo birgalikdagi harakat jarayonida guruh a’zolarida namoyon bo‘ladigan afzal ko‘rishlarning, befarqlik yoki xush ko‘r- maslikning miqdoriy me’yorini aniqlash mumkin. Sotsiometriya gu- ruh a’zolarining bir-birini xush ko‘rishi yoki xush ko‘rmasligini aniq- lashda keng qo‘llaniladi. Guruh a’zolarining o‘zlari bunday munosa- batlarni anglab ola olmasliklari va ularning mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida o‘zlariga hisob bermasliklari mumkin. Sotsiometrik usulning negizida «Sen kim bilan birga bo‘lishni xohlaysan» degan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol turadi. U kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning xohlagan jabhasiga tatbiqan qo‘yilishi mum- kin. Qoida tariqasida, tanlashning ikki yo‘nalishi – birgalikda mehnat qilish sohasidagi va vaqtichog‘lik qilish sohasidagi yo‘nalishlari tav- siya qilinadi. Bu o‘rinda tanlashning maqbulligi darajasiga (benihoya istak bor- ligi, bajonidilligi, befarqligi, unchalik istamayotganligi, sira ham istak yo‘qligi) aniqlik kiritilishi va tanlash uchun tavsiya qilinadigan shaxs- lar soni cheklangan bo‘lishi ham mumkin. Tanlashlarni tanlash mat- ritsasiga tushirish chog‘ida yanada tahlil etish o‘zaro xush ko‘rish va xush ko‘rmasliklarning murakkab tarzda chatishib ketganligini va qa- rama-qarshi tomonlar o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inlarning butun iyerar- xiyasini ko‘rsatib beradi. 119 Shunday savol tug‘iladi: guruhdagi o‘zaro munosabatlarning sotsiometriya metodi uchun yashirin bo‘lib qoladigan, lekin bu mu- nosabatlarning faqat tashqi jihatini oddiy kuzatuvga qaraganda ancha tez va aniqroq ko‘rsatib bera oladigan haqiqiy ichki rivojlanishni qanday aniqlash mumkin? Guruh ichidagi o‘zaro birgalikdagi harakat- ning tashqi manzarasi guruh a’zolari o‘rtasidagi teran munosabatlar- ning oqibati sifatida qaralishi mumkin, lekin sotsiometriya afzal ko‘- rish va yakkalanib qolishning sabablarini aniqlamaydi. Har qanday guruh tuzilishiga ko‘ra guruh a’zolari nufuzi va ma- qomining o‘ziga xos darajasini aks ettiradi. Uning yuqori qismidan re- ferentometrik va sotsiometrik tarzda tanlanadigan shaxslar o‘rin oladi, eng orqada esa noreferent va sotsiometrik jihatdan surib chiqarilgan individlar turadi. Mazkur iyerarxiya zinapoyasining eng yuqori bosqi- chida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi. Peshqadam guruhning qolgan barcha a’zolari uchun o‘zlarining manfaatlariga daxldor bo‘lgan hamda butun guruh faoliyatining yo‘nalishini va xususiyatini belgilab beradigan eng mas’uliyatli yechimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblangan shaxsdir. Shunday qilib, peshqadam guruhning eng muhim muammolariga nisbatan eng ko‘proq darajadagi referentlik egasi bo‘lgan shaxsdir. Peshqadam sotsiometrik «yulduz» bo‘lishi ham, aksincha, tevarak-atrofdagilar- ning shaxsiy xayrixohligiga sazovor bo‘lmasligi ham mumkin. Peshqadam rasman guruhning rahbari bo‘lishi ham, aksincha bo‘- lishi ham mumkin. Peshqadam bilan rahbarlikning yagona bitta shaxs- ga to‘g‘ri kelishi maqbul hodisa hisoblanadi. Bordi-yu, agar bunday muvofiqlik bo‘lmasa, u holda guruh faoliyatining samaradorligi rasmiy rahbar (masalan, sinfboshi) bilan norasmiy peshqadam yoki peshqadamlar o‘rtasidagi munosabatlar qay tarzda yuz berishiga bog‘liq bo‘ladi. Jamoada peshqadam o‘z o‘rtoqlari qarshisida tahlil qilish va eri- shish uchun namunaga aylanib qolayotgan shaxsiy fazilatlar sohibi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday peshqadamning shaxsiga mansub fazilatlar mazkur yoshdagi guruhda qabul qilingan va tan olinadigan qadriyatlarga mos keladi. Tajriba yo‘li bilan shu narsa aniqlanganki, yuqori sinf o‘quvchi- lari o‘z tengdoshlariga faqat shu yoshda alohida qimmatga ega deb tan olinadigan fazilatlardan emas, balki ularning o‘zlarida sust rivojlangan 120 yoki umuman mavjud bo‘lmagan fazilatlardan kelib chiqqan holda ham baho beradilar. Bu xildagi fazilatlarga ega bo‘lgan o‘rtoqlarning ta’siri ancha kuchli bo‘ladi va ular obro‘-e’tibor qozonish uchun, jamoasida peshqadamlikka erishish uchun ko‘pgina asosga egadir. Masalan: «Biz u bilan birga qayin shirasini yig‘ish uchun o‘r- monga borib turardik. O‘shanda oyog‘im shunchalik lat yegan ediki, yurolmasdan qolgandim. U hech o‘ylab o‘tirmasdan, meni yelkasiga ko‘tarib, o‘rmondan olib chiqqan edi. Holdan toyib qolsa ham, ba- ribir meni eltib qo‘ygandi... Sinfimizda kecha o‘tkazgan edik. Hammasi juda yaxshi o‘tayotgandi. Lekin bolalar tarqala boshlagan ediki, mast-alast kishilar bir qizga tegajoqlik qila boshladi. Kim birinchi bo‘lib qizni himoya qilishga o‘tdi, deng? Solovyov». «...Men Valyaga o‘xshagan bo‘lishni xohlayman. Menga uning ochiqligi, hayotdagi sobitqadamligi yetishmaydi. Lekin u yonimda bo‘lsa, yuz berayotgan voqea-hodisalarni hamisha oqilona bahola- shimga yordam beradi1» (o‘quvchilar yozgan insholardan). Jamoani aynan bir xil qilish xatti-harakatlarga undovchi mayllar- ning alohida bir xususiyatiki, bunda subyekt ma’naviy prinsiplarga tayangan holda jamoaning boshqa barcha a’zolariga, o‘ziga qanday bo‘lsa, shunday tarzda, o‘ziga ham o‘z jamoasidagi boshqa barcha kishilarga bo‘lganidek munosabatda bo‘ladi. Jamoadagi bir xillilik sharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha orqali barham topadi. Jamoani aynan bir xil qilish altrustik tarzdagi yoppasiga yaxshilik qilishdan ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha iste’molchilik munosabatidan ham bab-baravar voz kechishni taqozo etadi. Insonparvarlik, o‘rtog‘iga nisbatan talabchanlik ko‘rsatish bilan birga, uning to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish jamoatchilikka asoslangan o‘zaro munosabatlar mezonidir. Shaxsning har tomonlama va uyg‘un tarzda voyaga yetishi uchun qulaylik tug‘diradigan psixologik muhit ana shunday paydo bo‘ladi. 1 슘슘슘슘슘슘슘슘슘슘슘슘슘 / . . 슘. 슘슘슘슘슘슘슘슘슘, . . . – ., 1981. – . 238. 121 3. Ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlar dinamikasi va statistikasi Jamoaning bir xil bo‘lib qolishi va qadriyatlarga mo‘ljallangan birlikni aniqlashdan tashqari, birgalikdagi faoliyat natijalari uchun mas’uliyat yuklanishining aynan bir xilligi hodisasi mavjudligi yoki mavjud emasligiga qarab ham jamoadagi alohida guruhlarning birla- shuvi haqida fikr yuritish mumkin. Mas’uliyatni yuklash xususiyatlari birgalikdagi faoliyat jarayonida yutuq yoki muvaffaqiyatsizlik uchun ma’qullash yoki jazolash shaklidagi har xil ijtimoiy sanksiyalar shaxs- ning o‘ziga yoki guruhdagi boshqa shaxslarga nisbatan qo‘llashning to‘g‘riligini tan olishda namoyon bo‘ladi. Mas’uliyat yuklash hodisasi G‘arb ijtimoiy psixologiyasida kishi- ga muvaffaqiyatsizlik uchun mas’uliyat yuklanishi va yutuqqa erish- gani uchun hurmat-ehtiromga sazovor bo‘lishi mumkin bo‘lgan bosh- qa bir individning kimligiga va faoliyatning qanday vaziyatda sodir bo‘lishiga – uning kooperativ yoki raqobat asosidami ekanligiga bog‘liq tarzda namoyon bo‘ladigan yoki namoyon bo‘lmaydigan indi- vidual-psixologik xususiyati sifatida o‘rganiladi. Jamoada mas’uliyatning yuklanishi, asosan, obyektiv xususiyatga ega bo‘ladi, har bir kishining shaxsiy xususiyati esa birgalikdagi faoliyatning pirovard muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga bog‘- liq bo‘lmagan holda, amalda to‘g‘ri baholanadi. Yaxshi rivojlanmagan guruhda aksincha manzara kuzatiladi. Unda sinovchi birgalikdagi fao- liyatda muvaffaqiyatga erishilgan holda, ko‘pincha, o‘zining xizmat- larini ta’kidlaydilar, muvaffaqiyatsizlik yuz bergan holda esa, aksin- cha, aybni boshqa barcha kishilarga yoki hech bo‘lmasa «obyektiv sharoitlarga» yuklashga urinadilar. Bunday guruhda mas’uliyatni yuklash hodisalari, asosan, bahola- nish subyektining individual-psixologik xususiyatlari bilan belgilana- di, deb faraz qilish mumkin, bu esa aynan G‘arbdagi ijtimoiy psixo- loglar tajriba bilan aniqlagan va umuman kichik guruhlar ta’rifiga taalluqli deb noto‘g‘ri xulosa qilingan o‘sha qonuniyatlar va bog‘la- nishlar namoyon bo‘ladigan sohadir. Real tarzda bajarilgan va ijtimoiy jihatdan baholanadigan faoliyat jarayonida erishiladigan yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklar uchun mas’uliyatning qayd etilishidagi har xillik guruhda mojarolar kelib 122 chiqishiga sabab bo‘ladi. Hamma joyda ham birgalikdagi faoliyat ish- tirokchilari o‘zlarining umumiy ishga qo‘shgan hissalarini obyektiv ravishda baholashga qodir bo‘lmaganliklari sababli, ularning baholari hech shubhasiz subyektiv ruhda bo‘ladi. Jamoaning subyektivizm hollariga to‘sqinlik qiluvchi ma’naviy kuchlari jamoa a’zolarining uning barcha a’zolari qabul qilgan axloqiy qoidalar asosida bir-biri bilan sig‘ishuvi uchun soqit qilmaslik, «o‘z aybingni birovga to‘nkamaslik», erishilgan yutuqni o‘zingniki qilib olmaslik, umumiy muvaffaqiyatlarga erishilganda, boshqalarning o‘rni va ahamiyatini kamsitmaslik, «obyektiv holatlarga» ishora qil- maslik va boshqalar ana shunday qoidalar jumlasiga kiradi. Oila ham bir jamoa bo‘lib, qadriyatlarga mo‘ljallangan birlikning mavjudligi oila tarbiyasining eng muhim prinsipi, oilaning jamoa tari- qasidagi jiddiy xususiyati hisoblanadi. Birgalikdagi faoliyatda erishil- gan yutuq va muvaffaqiyatsizlik munosabatlar va shu jumladan, oila- dagi munosabatlarning alohida ajralib turadigan xususiyatlaridan biri- dir. Mas’uliyatning aynan o‘ziga o‘xshash belgilari faqat oiladagi qu- lay psixologik muhitning belgisi bo‘lib qolmasdan, balki oilaviy jamoa a’zolari sig‘ishuvchanligining sharti hamdir. Agar odamlar bir- galikdagi faoliyatga har bir kishining qo‘shgan hissasini haqqoniy baholashga layoqatli bo‘lmasa, bu albatta mojaro chiqishiga olib kela- di, oila jipsligining negizlarini bo‘shashtirib yuboradi. Aytilgan gaplar oilaning har qanday a’zosiga bab-baravar taalluqlidir. Oilada jamoaning aynan bir xil bo‘lib qolishi bolaga hadeb rahm- dillik qilaverishdan va unga hamma narsani ravo ko‘raverishdan ham, bolaga nisbatan xudbinlarcha, g‘arazgo‘ylik bilan munosabatda bo‘- lishdan ham bab-baravariga voz kechishni taqozo etadi. Bunda bolalar to‘g‘risida va ularning rohat-farog‘ati haqida amaliy g‘amxo‘rlik ham- da shu bilan birga, ota-onalar mabodo ularning o‘rnida bo‘lganlarida o‘zlariga nisbatan qanday talab qo‘yishsa, xuddi ana shunday talablar qo‘yilishi ko‘zda tutiladi. Psixologiya fanida «guruh», «jamoa» tushunchalari dolzarb muammo sifatida qaraladi. Guruhning tuzilishi, shakllanishi, uning maqsad va vazifalari bevosita milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar asosida shakllanadi. Har bir guruh, u xoh katta yoki kichik guruh bo‘lsin, o‘z mavqeiga, an’anasiga, ichki va tashqi tartib-qoidalariga egadir. Norasmiy guruhlarning maqsad va vazifalari, tuzilishi, liderning guruh a’zolari bilan bo‘lgan shaxslararo munosabatini psixologik jihatdan o‘rganish va tahlil qilish muhim vazifa hisoblanadi. 123 9-ma’ruza MUOMALA QONUNIYATLARI VA IJTIMOIY IDROK 1. «Muomala» tushunchasi va uning turlari. 2. Insonlarning bir-birlarini tushunishlari va idrok etish mexa- nizmlari. 3. Huquqni muhofaza qilish faoliyatida kasbiy muloqot va psixo- logik aloqa o‘rnatish. 1. «Muomala» tushunchasi va uning turlari Psixologiya nisbatan navqiron, lekin juda tez rivojlanib borayot- gan istiqbolli fandir. Bu fanning rivojlanishiga, avvalo, ijtimoiy hayot va amaliyotning o‘sib borayotgan ehtiyojlari, ya’ni jamiyatda bo‘la- yotgan ijtimoiy hodisalarni ijtimoiy-psixologik jihatdan o‘rganib, tu- shuntirib berish zarurati turtki bo‘lyapti. Ijtimoiy jihatdan katta ahami- yatga ega insonning o‘zini atroflicha o‘rganishga bo‘lgan talabning ortib borishi ham sabab bo‘lmoqda. Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning asosiy kategoriyalari bo‘lmish shaxs, muomala, motivatsiya, faoliyat, ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari bo‘yicha aniq, mezoniy, tatbiqiy fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining kasbiy muloqot jarayonlari etnopsixologik xususiyatlarga bog‘liq holda shakllanib bo- radi. O‘zbeklarning tarixiy shakllangan an’analari, muayyan urf-odat- lari, ma’lum udumlari, shaxslararo munosabati, muloqot maromi va fikrlash xususiyati boshqa xalqlarnikidan sezilarli darajada tafovutla- nadi. O‘zbeklarning milliy xususiyati ulardagi fazilatlarning o‘ziga xos jihatlar majmuasidan iborat. Milliy xususiyat o‘z ichiga irodaviy sifat- larni (mustaqillik, chidamlilik, prinsipiallik, o‘zini tuta bilish, bar- doshlilik, qat’iylik, matonatlilik singari) va axloqiy xislatlar (madani- yatlilik, xushmuomalalik, poklik, intizomlilik, samimiylik, haqqoniy- lik, insonparvarlik va boshqalar)ni qamrab oladi. Shuningdek, inson- 124 larga nisbatan munosabatlarni va odamlarning o‘ziga nisbatan muno- sabatni o‘zida ifodalaydi. Yuridik psixologiya fani turli guruhlar, jamoalar, har xil uyushgan va uyushmagan kishilarning o‘zaro ijtimoiy munosabatlarga kirishishi natijasida ular ongida vujudga keladigan ruhiy hodisalarni o‘rganadi. Shuningdek, shaxslararo munosabatlarning turli shakllari va uning qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Ma’ruzaning maqsadi huquqni muhofaza qilish organlarining xo- dimlariga o‘zlarining faoliyatida uchraydigan muloqot turlari bilan ta- nishtirish, aholi bilan bo‘ladigan muloqotda ularning talab va istaklari- ni hisobga olgan holda muloqotga kirishish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat. Vazifasi esa muloqotning turlariga tavsif berish va mohiyatini ochib berishdan iboratdir. Ushbu ma’ruzadan ko‘zlangan maqsad, huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatidagi kasbiy muloqot va ijtimoiy idrokning alohida tarkibiy qismlari bilan yaqindan tanishib chiqish hisoblanadi. Bundan tashqari, muloqotning qonuniyatlari, mexanizmlari, turlarini o‘rganish va psixologik jihatdan tahlil qilishdan iboratdir. Muloqot ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, uning o‘z o‘rni va aha- miyati mavjud. Muloqot odamlar o‘rtasida birgalikdagi faoliyat eh- tiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir. Muloqot birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rta- sida axborot ayriboshlanishini o‘z ichiga oladi. Shaxslar munosobat- ga kirishar ekan, eng muhim vositalardan biri bo‘lgan tilga murojaat qiladilar. Muloqotning ikkinchi jihati munosobatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi harakati nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki xatti-harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat. Muloqot ja- rayoni shaxslarning qiziqishlariga, dunyoqarashiga, muomala mada- niyatiga ham bog‘liq bo‘ladi, chunki shaxslardagi muloqot tabiiy ehtiyojdir. Odamlar o‘rtasida axborot almashish, o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, o‘zgalarni idrok qilish va tushunib baholashga muloqot deyiladi. Muloqotni nafaqat ijtimoiy psixologiya fani o‘rganadi, shuning- dek u falsafa, pedagogika, mantiq, kriminologiya va etika fanlari tizi- mida ham o‘rganiladi. 125 Bu predmetlar muloqotni o‘zlarining nuqtai nazaridan kelib chiq- qan holda o‘rganadi. Psixologiya esa o‘zining predmeti nuqtai nazari- dan kelib chiqib o‘rganadi, ya’ni muloqot jarayonida shaxslararo munosabat psixologiyasiga e’tibor beriladi. Muloqotning huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida quyi- dagi turlari mavjud: 1) bevosita; 2) bilvosita; 3) rolli; 4) mazmunli; 5) rasmiy; 6) norasmiy. Bevosita muloqot shaxs bilan «yuzma-yuz» suhbat bo‘lib, bunda uning har bir ishtirokchisi o‘zi idrok qiladi, aloqa qiladi va hamma mavjud vositalarni keng qo‘llaydi. Bilvosita muloqot ham aloqa vositasi bo‘lib, unda shaxslar, bo‘- limlar va mexanizmlar ishtirok etishadi, (masalan, telegraf, telefon or- qali gaplashish). Muloqotning ba’zi bir turlari ijtimoiy rollar orqali vujudga keladi. Bunday muloqot rolli muloqot deyiladi. Bunday holatda odamlar nafa- qat shaxslar sifatida, balki muayyan ijtimoiy rollarni bajaruvchi kishi- lar tarzidagi muloqotchilar bo‘lishadi. Masalan, tergovchi va jabrla- nuvchi o‘rtasidagi muloqot rollidir. Individning boshqa shaxsga o‘z holati, kayfiyati, xohishini bildi- rishda mimikasi, harakati, imo-ishorasi orqali axborot berishi maz- munli muloqot deb ataladi. Muloqotga kirishishda nafaqat so‘zlar bilan, balki harakatlar, imo- ishoralar ham muhim o‘rin tutadi. Shaxslar muloqotga kirishar ekan, muloqot uchta jihatni o‘z ichiga qamrab oladi: 1) kommunikativ (axborot berish); 2) interaktiv (o‘zaro birgalikda harakat qilish); 3) perseptiv (o‘zaro birgalikda idrok qilish). Shaxs muloqotga kirishishda boshqa bir shaxsning o‘zinikidan bi- limini sayoz, men bilgan narsani bilmaydi, dunyoqarishi «juda past» deb o‘ylashi ham muhim hisoblanadi, chunki shaxs o‘zining «men»i bilan ajralib turishga harakat qiladi. 126 Muloqot jarayonida axborotni boshqa kishiga yo‘llayotgan kishi kommunikator, uni qabul qilayotgan kishi retsepiyent deb nomlanadi. Axborotni tarqatish imo-ishoralar orqali amalga oshadi. Shu bilan birga, muloqotni vujudga keltiruvchi vositalar bor. Bunday vositalarni ikki turga bo‘lish mumkin, nutq orqali bo‘ladigan muloqot va nutqsiz muloqot. Muloqotning psixologik vositalari: verbal (nutq orqali) noverbal (nutqsiz) – og‘zaki nutq – imo-ishora – yozma nutq – mimika – pantomimika Verbal muloqotning asosiy vositasi insonning nutqi bo‘lib, u alo- qaning universal vositasi hisoblanadi, chunki axborotni nutq orqali tarqatganda, uning mazmuni deyarli to‘liq beriladi. Verbal muloqot orqali shaxs o‘zining fikr-mulohazalarini bemalol bayon eta oladi. Og‘zaki nutq bir vaqtning o‘zida ikki ko‘rinishda bo‘ladi: 1) dialogik nutq; 2) monologik nutq. So‘zlovchilarning bab-baravar, teng, birgalikda faollik ko‘rsatishi dialogik nutq hisoblanadi. Shaxsning o‘z fikrlarini og‘zaki yoki yoz- ma ravishda ifodalash nutqi monologik nutq deyiladi. Nutq, o‘z navbatida, boshqa noverbal muloqot vositalari bilan bir- ga olib boriladi. Bunday nutqsiz vositalarga, birinchidan, imo-ishora- lar va mimika kiradi. Mimika – muloqot vaqtida shaxsning yuzidagi dinamik ko‘rinishi, ya’ni shaxs yuzidagi o‘zgarishlar. Imo-ishoralar ijtimoiy shakllangan harakatlar bo‘lib, shaxsning psixik holatini ko‘rsatadi. Ular asosida insonni u yoki bu hodisa, shaxs yoki predmetga nisbatan bo‘lgan munosabatini aniqlashimiz mumkin. Insonning imo-ishoralari asosida biz uning holatini tushunib olamiz. Inson gavdasining mimika, imo-ishora, intonatsiyalar bilan birga, uning psixik holatini, ayniqsa, his-tuyg‘ularini ifodalovchi harakatla- riga pantomimika deyiladi. Nutqsiz muloqotning ikkinchi guruhiga ovozdagi o‘zgarish, uning uzunligi (diapazon), ohangi kiradi. Bularning hammasi axborotning ahamiyatini oshiradi va nutqqa o‘ziga xos «qo‘shimcha» bo‘lib xizmat qiladi. Muloqotda nutq muhim o‘rin tutadi, ayniqsa, uning ravonligi, 127 atamalarning o‘z joyida va to‘g‘ri ishlatilishi va hokazolar. Nutq eshittirilib, yo ovoz chiqarmasdan aytilishi yoki kar-soqov kishilarda biron-bir mohiyatga ega bo‘lgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi mumkin. Muloqotda axborot beruvchi bilan axborot qabul qiluvchi o‘rtasi- da o‘zaro hamkorlik yuzaga keladi. Axborot shaxsning tashqi ko‘rini- shi, kiyimi, mimikasi, ovozi, tez gapirishi yoki salmoqlab gapirishiga bog‘liq bo‘ladi. Shaxs axborotni ikkinchi bir shaxsga nutq orqali berish bilan birga, jest, mimikalarni qo‘shib beradi yoki u yozma usulda, ko‘rgaz- mali shaklda ham bo‘lishi mumkin. Muloqot davomidagi emotsional holat muloqotga kirishayotgan shaxsning xatti-harakatiga ta’sir qiladi. Ko‘p hollarda muloqotda majburiylik bo‘ladi, ya’ni guvoh va gu- mon qilinuvchi muloqot qilishga majbur, buning ustiga, qonunga aso- san, muloqot qilmasa, shaxs jazolanishi mumkin. Muloqotdagi har bir fakt shaxs ongi orqali amalga oshadi, eng asosiysi, bu faktlar shaxslar- da ba’zi bir narsalarni bo‘rttirib ko‘rsatishga olib kelishi mumkin. Ba’zan muloqotga kirishayotgan shaxs o‘z maqsadini yashiradi, nati- jada ma’lum bir vaqtdan keyin uning bu maqsadi yuzaga chiqadi. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida muloqot ikki kishi- lik va bir necha (ko‘p) kishilik bo‘lishi mumkin. Muloqotning maqsa- didan kelib chiqib, u har xil darajada tugashi mumkin, ya’ni keskin agressiv holatda yoki yangi muloqotni davom ettirish va butunlay muloqotga boshqa qaytmaslik ham mumkin. Har bir muloqotda huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari- ning bir necha maqsadlari, ya’ni dalillarni yana bir marotaba aniqlash, o‘zidagi bor dalillarni boyitish, shaxsning yuqoridagi voqealarga alo- qadorligi qay darajada ekanligidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Muloqot doimo inson xarakteri bilan bog‘liq bo‘ladi, masalan, shaxs janjalkash bo‘lishi mumkin, bu janjal ziddiyatlarning natijasida yuza- ga keladi yoki shaxsning ziddiyatni keltirib chiqaradigan holatlarini o‘rganish kerak bo‘ladi. Xulosa qilib shuni ta’kidlashimiz mumkinki, muloqot, avvalam- bor, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida yetakchi o‘rinni egallaydi. Muloqotning verbal va noverbal turlari shaxslararo munosabatlarda doimo ishtirok etadi. 128 2. Insonlarning bir-birlarini tushunish va idrok etish mexanizmlari Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida muloqot orqali xo- dim o‘z xizmat burchini bajaradi, qonun asosida muloqot tartibga soli- nadi. Muloqotning vositalari huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida nafaqat «til», shuningdek yuqorida aytib o‘tganimizdek, imo-ishora, eng asosiysi muloqot davomida shaxsning yuzidagi o‘zgarishlar ham muhim hisoblanadi. Huquqni muhofaza qilish organi xodimlarining muloqoti xizmat faoliyati davomida quyidagi xusu- siyatlarni o‘z ichiga oladi. Til so‘z belgilari tizimi bo‘lib, u psixik faoliyatni ifodalovchi, shu bilan birga, nutqda foydalaniladigan aloqa vositasidir. Biroq nutqning buzilishi muloqot jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bosh miya qo- big‘ining ayrim qismlari zararlanishi natijasida nutqning izdan chiqi- shidan iborat psixopatologik nuqson afaziya deyiladi. Nutqning buzi- lishi insonning yozma nutqiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutqdagi turli buzilishlar natijasida yozuvning izdan chiqishi agrafiya deyiladi. Agrafiya holatida odam yozish qobiliyatini butunlay yo‘qotadi yoki so‘zlardagi harflarni tushirib qoldiradi, harflarni bir-biriga qo‘sha olmaydi. Agrafiya katta odamlarda bosh miya po‘stlog‘i faoliyatining buzilishi natijasida ro‘y bersa, bolalarda u duduqlik natijasida kelib chiqadi. Muloqot aniq ijtimoiy munosabatlar tizimi orqali belgilanadi. U ijtimoiy axloq normalari asosida tartibga solinadi. Individ hayotida muloqotning vazifalari turlicha. Shu boisdan, muloqotning quyidagi vazifalarini ko‘rsatishimiz mumkin. Muloqotning psixologik vazifalari: – informatsion; – regulyativ; – signal; – nazorat; – tarbiya. Informatsion vazifa axborotni qabul qilish va uni tarqatishdir. Regulyativ vazifa muloqotni tartibga solish va boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatni tashkil qilishdan iborat. 129 Signal vazifasining ko‘magida biz bo‘lib o‘tayotgan katta aha- miyatga ega voqealar, hodisalar haqidagi signalni qabul qilamiz va uzatamiz. Nazorat vazifasi ko‘magida axborotni qabul qilish va tarqatish jarayoni nazorat qilinadi. Tarbiya qilish vazifasi muloqot orqali shaxsni shakllantirish jara- yoni bo‘lib, nihoyat darajada muhim omil hisoblanadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining muloqotidagi psixologik xususiyatlar: 1) muloqotning kasbiy yo‘nalganligi; 2) muloqotning huquqiy jihatdan tartibga solinishi; 3) muloqotning majburiyligi; 4) muloqot maxsus obyektining mavjudligi; 5) muloqotda psixologik to‘siqlarning mavjudligi; 6) jinoyatchilarning maxsus tili va tatuirovkalarning ahamiyati hamda xususiyatlarini bilish zarurligi. Ichki ishlar organlari xodimining faoliyatida bo‘ladigan muloqot- ning muhim xususiyatlaridan biri uning kasbiy yo‘nalganligidir. Zero- ki, huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari jinoyat qilgan shaxslarni, guvohlar va jabrlanuvchilarni aniqlash maqsadida boshqa shaxslar bilan muloqotda bo‘ladilar. Organ xodimlari haqiqatni ochib tashlashga harakat qilsalar, aksincha, jinoyatchilar jinoyatni yashirish- ga, yolg‘on ma’lumot berishga, jinoiy javobgarlikdan qutulishga hara- kat qilishadi. Tergovchi protsessual qonunlarning normalari asosida harakat qi- ladi. Shaxsga nisbatan bo‘lgan salbiy munosabatiga qaramasdan, xo- dim muloqot qilishga majbur. Muloqotning uzoq davom etishida ziddiyatli holatlar tez-tez uch- rab turadi. Har qanday muloqotning biron-bir maqsadi bo‘ladi. Mulo- qotga kirishgan har bir shaxs, uning yakuniy holatiga qarab turlicha xulosa chiqarishi mumkin. Huquqni muhofaza qilish organlari xodi- mida muloqotga kirishish, jinoyat sodir bo‘lgandan so‘ng boshlanadi. Muloqot jarayonida obyektning maxsus tomonlarining borligi ham muhim hisoblanadi. Shuni aytish joizki, ko‘p hollarda bunday shaxslar jamiyatdagi axloqsiz, odobsiz va vijdonsiz kishilardir. Mu- loqot jarayonida har xil psixologik to‘siqlar mavjud. Ko‘proq ular sun’iy ravishda vujudga keladi. 130 Muloqot jarayonida quyidagi psixologik to‘siqlar mavjud: 1) motivatsion to‘siqlar; 2) aqliy (intellektual) to‘siqlar; 3) emotsional to‘siqlar; 4) tarbiyaviy jarayondagi to‘siqlar. Motivatsion to‘siqlar shaxslarning muloqotga kirishishdan bosh tortishi, muomalani to‘g‘ri, aniq ko‘rinishda olib borilishini xohlamas- ligi jarayonida namoyon bo‘ladi. Aqliy to‘siqlar shaxsning xodimga nisbatan bilim doirasining kengligi, mantiqiy fikrlashining chuqurligi va huquqiy savodxonligi mazmunan boy bo‘lgan taqdirda yuzaga keladi. Emotsional to‘siqlar muloqotga kirishuvchilarning psixologik va emotsional-irodaviy holatlaridan kelib chiqadi (agressivlik, qo‘rquv, asabiylashish, xo‘rlanish va boshqalar). Tarbiyaviy jarayonlardagi to‘siqlar huquqni muhofaza qilish or- ganlari xodimlari «tarbiyasi qiyin» o‘smirlar, nosog‘lom oilalar va muqaddam sudlangan shaxslar bilan profilaktik chora-tadbirlar olib borayotgan vaqtda uchraydi. 3. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida kasbiy muloqot va psixologik aloqa o‘rnatish Kasbiy muomala har bir huquqni muhofaza qilish organlari xo- dimi faoliyatida muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham muoma- laning har bir turi faoliyat jarayonida ishtirok etadi. Xodim muomala- ning qonuniyatlariga suyangan holda, shaxslararo munosabatga kiri- shadi. Bu muloqot jarayonida xodimning har bir bilish sifati (xotira, diqqat, idrok, sezgi, tafakkur, xayol) ishtirok etadi. Bu jarayonlar xo- dimning mantiqiy fikrlashiga, o‘tmishdagi vaziyat bilan bog‘lashiga, o‘zaro solishtirish va qiyoslash malakasiga, obyekt va sharoitni mu- kammal tarzda idrok etishiga yordam beradi. Muloqot turlarining keng ravishda amalga tatbiq qilinishi muloqot jarayonida insonning holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Xohlagan ax- borotni muloqot jarayonida to‘liq ravishda berish, uning to‘g‘ri yetib borganligi haqidagi signal qoniqish holatini vujudga keltiradi va muloqot jarayonini faollashtiradi. Har bir muloqotning bir nechta maqsadi bo‘ladi: 131 faktlarni va shaxsning bu faktlarga bo‘lgan munosabatini aniq- lash; tarbiyaviy maqsad, ya’ni qonunni hurmat qilish; ziddiyatli holatlar muloqotda, ya’ni ikkala tomonning qiziqish- lari bir joydan chiqmasligi natijada muloqotda formallik, yuzakilik vujudga keladi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimi odamlar bilan muloqot qilishi uchun quyidagi ijtimoiy-psixologik fazilatlarga ega bo‘lishi kerak: – notanish shaxslar bilan tez fursat ichida aloqa o‘rnata olish va ularga ma’qul bo‘lish; – boshqa shaxslar gapini eshita bilish qobiliyatiga ega bo‘lish; – odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsata bilish qobiliyati; – muloqot jarayonida shaxs bilan psixologik to‘siqlarni bartaraf etish qobiliyati. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining shaxslar bilan psixologik aloqa o‘rnatishi o‘ziga xos psixologik xususiyatga egadir. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari psixologik aloqa o‘rna- tishning samarasi sifatida fuqarolarning hamjihatligi va hamkorligida namoyon bo‘ladi. Aloqa o‘rnatishning ijobiy yakunlanishi bo‘lajak muloqotning samarali bo‘lishiga zamin yaratadi. Aloqa o‘rnatish subyektning muloqotga kirishishi, uning tayyorgarlik darajasi, anglash xususiyati, ma’lumotning qayta ishlanishi va ishonchli ma’lumotlarni ayriboshlash natijasida namoyon bo‘ladi. Psixologik aloqa o‘rnatishning bir necha bosqichlarini ko‘rib o‘ti- shimiz mumkin: 1) bo‘lajak muloqotni bashorat qilish; 2) aloqani yengillashtiruvchi tashqi omillarni yaratish; 3) tashqi kommunikativ sifatlarning namoyon bo‘lishi; 4) umumiy va neytral qiziqish doiralarini aniqlash; 5) muomaladagi og‘ishlarni bartaraf etish; 6) individual ta’sir etish. Bo‘lajak muloqotni bashorat qilish. Psixologik aloqa o‘rnatish- ning samarali bo‘lishida dastlabki rejalar bo‘lishi maqsadga muvofiq- dir. Buning uchun muloqotga kirishuvchi shaxs haqida zarur ma’lu- motlarga ega bo‘lishimiz kerak. Bundan tashqari, shaxsning psixolo- gik xususiyatlari ham mavjud bo‘lib, ular ham aloqa o‘rnatishda 132 yordam beradi. Shuningdek, shaxsning shunday emotsional-psixolo- gik sifatlari mavjudki, ular psixologik aloqa o‘rnatishga salbiy ta’sir etadi: yuqori qo‘zg‘aluvchanlik, agressivlik, yashirin xarakter, gumon- sirash va boshqalar. Quyidagi keltirilgan sifatlar bashorat qilish davrida inobatga olinishi kerak. Aloqani yengillashtiruvchi tashqi omillarni yaratish. Muloqotda namoyon bo‘ladigan har qanday holatda tashqi omillar ijtimoiy vazi- yatlarga mos tushishi zarur. Suhbatdoshingizga biror-bir narsa xalaqit berishi va uni chalg‘itmasligi kerak. Suhbat chog‘ida ishonchlilik mu- hiti saqlab qolinishi shart. Tashqi kommunikativ sifatlarning namoyon bo‘lishi. Nutq ma- daniyati, mimika, tashqi ko‘rinish psixologik aloqa o‘rnatishda ijobiy natija beradi. Suhbatdoshingizda ham shunga qarab ijobiy emotsional holatlar yuzaga keladi, bu esa aloqa o‘rnatishda zarur omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Suhbatdosh bilan muloqotning boshidan hamfikr bo‘lishga harakat qilinishi kerak. Umumiy va neytral qiziqish doiralarini aniqlash. Muloqotning boshida shaxs bilan umumiy til topish muhimdir. Bu vazifani hal etishda umumiy va shu bilan birga, neytral qiziqishlar doirasini aniq- lash yordam beradi. Masalan, tangalar, markalarni kolleksiya qilish, sport, sayohat va boshqa qiziqishlar. Umumiy qiziqishlar va ularni qidirib topish ijobiy emosional holatlarga olib keladi. Bu o‘z-o‘zidan muloqotda suhbatdoshni yaqinlashtiradi. Neytral qiziqish va qiziqish- lar psixologik iqlimni yengillashtiradi va mavqeini tenglashtiradi. Muomaladagi og‘ishlarni bartaraf etish. Shaxslar bilan psixolo- gik aloqa o‘rnatish davrida muomaladagi og‘ishlarni bartaraf etishga diqqatimizni ko‘proq qaratmog‘imiz kerak, chunki bu og‘ishlar bo‘la- jak muomalaga salbiy ta’sir etadi. Individual ta’sir etish. Psixologik aloqa o‘rnatishning yakuniy bosqichida xodim suhbatdosh shaxsiga individual ta’sir etishi lozim. Bu ta’sir etishning maqsadi ishonchli ma’lumotlarni suhbatdoshidan olishdir. Shu bilan birga, kelajakdagi umumiy ishonchlilik munosa- batlari yaratilishi mumkin. Jinoyatchilarning maxsus tili (jargoni) va tatuirovkalarini hisobga olish muhim, chunki ular muloqotning maxsus vositalari hisoblanadi. 133 Ularni bilish xodim uchun nihoyatda zarur, chunki bu operativ va xizmat vazifalarini bajarishga yordam beradi. Xulosa qilib shuni ta’kidlashimiz mumkinki, muloqot, avvalam- bor, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida yetakchi o‘rinlarni egallaydi. Muloqotning verbal va noverbal turlari shaxslararo munosabatlarda hamma vaqt ishtirok etadi. Muloqot murakkab jarayon sifatida inson hayotida va shaxsning shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Muloqot huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining muhim tarkibiy qismidir. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari turli shaxslar bilan yaxshi muloqotda bo‘lishlari uchun ularning individual- psixologik xususiyatlarini bilishlari lozim. Muloqotning vositalarini to‘g‘ri qo‘llay bilish huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari faoliyatining samaradorligini oshiradi. 134 TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR . . . – ., 1998. . . . .3. – ., 1999. . . . – ., 1999. ⪨⪨⪨⪨⪨⪨⪨ . ⪨. : , ⫨⫨⫨⫨⫨⫨⫨⫨⫨⫨⫨ . – ., 1997. . ., . . ⫨⫨⫨⫨⫨. – ., 1990. . . . – ., 1988. . . ⫈⫈⫈ . – .,1981. . . . – ., 1983. . ., . . . – ., 1986. ᢨᢨᢨᢨᢨᢨ . ᢨ., . ᢨ. - . – ., 1990. . . .– , 1974. . ., . . – ., 2000. . . . . . – ., 1975. . . . – ., 1992. . . . – //., 1997. ⪨⪨⪨⪨⪨⪨⪨⪨⪨⪨ ., ⪨. . ᥘ. ᥘᥘᥘᥘᥘᥘᥘ , ᢈᢈᢈᢈᢈᢈᢈᢈ ᢈᢈᢈᢈ . – ., 1999. / . . . – ., 1992. . . . – ., 1992. ., . . – ., 1999. 135 MUNDARIJA SO‘Z BOSHI.................................................................................................................3 1-ma’ruza. PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI ...............................................5 1. Psixologiya fani haqida tushuncha ......................................................................5 2. Hozirgi zamon psixologiya fanining asosiy prinsiplari, kategoriyalari va ilmiy tadqiqot usullari.................................................................................................11 3. Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi....................................................................................................................16 2-ma’ruza. PSIXOLOGIYANING TABIIY-ILMIY ASOSLARI.............................22 1. Miya va psixika .................................................................................................22 2. Psixika va ongning rivojlanishi .........................................................................26 3. Oliy asab faoliyati haqida tushuncha.................................................................31 3-ma’ruza. SHAXS PSIXOLOGIYASI .....................................................................33 1. «Shaxs» tushunchasi va uning psixologik tuzilishi...........................................33 2. Shaxsning faolligi va yo‘naltirilganligi.............................................................37 3. Shaxsning shakllanishi ......................................................................................41 4-ma’ruza. SHAXSNING BILISH JARAYONLARI................................................44 1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif .......................................................................44 2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o‘ziga xosligi..........46 5-ma’ruza. SHAXSNING EMOTSIONAL-IRODAVIY JARAYONLARI .............66 1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi ..............................................................66 2. Iroda haqida tushuncha......................................................................................73 3. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish......................................78 6-ma’ruza. SHAXSNING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI .......81 1. Temperament va uning ko‘rinishi .....................................................................81 2. Xarakter haqida tushuncha ................................................................................85 2. Qobiliyat va iste’dod haqida tushuncha ............................................................92 7-ma’ruza. FAOLIYAT PSIXOLOGIYASI ..............................................................99 1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha ............................................................99 2. Ko‘nikma va malakalar .................................................................................. 104 3. Faoliyatning asosiy turlari .............................................................................. 107 8-ma’ruza. ASOSIY IJTIMOIY-PSIXOLOGIK KO‘RINISHLARGA TAVSIF.. 113 1. Psixologiyada «jamoa» va «guruh» tushunchasi ........................................... 113 2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat ................................................. 119 3. Ijtimoiy-psixologik ko‘rinishlar dinamikasi va statistikasi............................ 122 9-ma’ruza. MUOMALA QONUNIYATLARI VA IJTIMOIY IDROK ................ 124 1. «Muomala» tushunchasi va uning turlari ....................................................... 124 2. Insonlarning bir-birlarini tushunish va idrok etish mexanizmlari.................. 129 3. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida kasbiy muloqot va psixologik aloqa o‘rnatish........................................................................................ 131 TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR......................................... 135 136 SIRLIYEV Baxtiyor Nazarovich, psixologiya fanlari nomzodi; BEKNAZAROV Ahmad Asomiddinovich, psixologiya fanlari nomzodi; ARZIQULOV Dilshod Ne’matovich, psixologiya fanlari nomzodi PSIXOLOGIYA Ma’ruzalar to‘plami Muharrir T. J. Qurbonov Texnik muharrir S. N. Yashina Bosishga ruxsat etildi 29.11.2005. Nashriyot hisob tabag‘i 11,0. Buyurtma Adadi 500 nusxa. O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 700197, Toshkent sh., Intizor ko‘chasi, 68 Yüklə 161,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|