45
Legtimlik va legallikni aynan bir xil tushunchalar deb bo‘lmaydi. Ular
bir-birlariga mos kelmaydigan tushunchalardir. Agar legallik hokimiyatning
huquqiy aoslanishini, uning huquqiy me’yorlarga mos kelishini anglatsa,
legitimlik – bu ishonch, hokimiyatni oqlash va qullab-quvvatlashdir. Qonun
chiqaradigan har qanday hokimiyat, ularning bajaralishini ta’minlamaganda
ham legaldir. SHu bilan birga nolegitim bo‘lishi , xalq tomonidan qabul
qilinmasligi ham mumkin. Hokimiyatning legitimligi bir xil emas. U o‘zining
mazmun-mohiyatiga ko‘ra xilma-xil turlarga bo‘linadi.
Hokimiyat legitimligining uchta mumtoz turini (Maks Veber) ajratib
ko‘rsatish mumkin. Bu turlar quyidagilardan iborat:
1). An’anaviy legitimlik. U azaldan o‘rnatilgan tartiblarning
buzilmasligi va muqaddasligiga bo‘lgan ishonchga, hokimiyatga bo‘ysinish
urf-odatlariga binoan qaror topadi. Uning negizini siyosiy an’anlarga, urf-
oodatlarga ishonch tashkil etadi. An’anaviy legitimlik monarxiyalarga xos
xususiyatdir. Bunda ko‘p asrlik an’analarga, hokimiyatning ko‘p asrlik
turlariga,
hokimiyatning
meros
tariqasida
o‘tishiga,
fuqarolarning
hukmdorlarga so‘zsiz bo‘ysunishlariga, ular o‘rtasidagi munosbatlarning
norasmiyligiga asoslanadi.
Ana’anivy legitimlik tarixiy jarayonda ancha o‘zagrishlarga yuz
tutgan bo‘lsa-da uni bugungi kunda ham kuzatish mumkin.
2). Xarizmatik legitimlik (yunoncha «xarizma» - xudo tomonidan
in’om etilgan ilohiy qobiliyat). Bu legitimlik rahbarning haddan tashqari
ilohiy qobiliyatiga, favqulodda iste’dodiga, ya’ni xarizmaga ishonishga
asoslanadi. Uning negizini tarixiy an’analar emas, balki shaxsga xalqning
cheksiz ishonchi tashkil etadi.
Legtimlikning xarizmatik turi ana’anaviy legitimlikning tamomila
aksidir. An’anaviy legitimlik an’ana, urf-odatga bog‘langan bo‘lsa,
xarizmatik legitimlik, aksincha, shu paytgacha tan olinmagan tamomila yangi
narsalarga, yangi g‘oyalarga asoslanadi.
Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, xarizmatik legitimlik ko‘pincha
o‘tish davrlarida tez-tez kuzatiladi. Har bir tarixiy davr muayyan xarizmatik
turdagi legitimlikni ilgari suradi. Undan hozirgi davr ham istisno emas.
3). Oqilona-huquqiy legitimlik – legitimlikning mustaqil turidir. U
legitimlikning an’anaviy, xarizmatik turlaridan farq qiladi. Oqilona-huquqiy
legitimlik fuqarolarning alohida shaxslarga emas, balki davlat tuzilishiga
46
bo‘lganligiga aoslanadi. Uning manbaini oqilona anglangan manfaat tashkil
etadi. Bu manfaat kishilardan umumjahon tomonidan e’tirof etilgan qoidalar
bo‘yicha shakllangan hukumat qarorlariga ixtiyoriy buysunishni uyg‘otadi.
Oqilona huquqiy legitimlik ilg‘or, demokratik davlatlarga xos
xususiyatdir. Bunday davlatlarda kishilar rahbar shaxsga emas, bakli
qoununlarga bo‘ysunadi. Hokimiyat vakillari demokratik tamoyillar asosida
saylanadilar va harakat qiladilar. Ularda Konstitutsiya asosiy huquqiy akt
hisoblanib, sotsial xulq-atvorlarning muayyaan qoidalarini beligalab beradi.
Bu qoidalarga barcha fuqarolarning, shu jumladan, siyosiy rahbarlarning ham
qattiq rioya qilishlari urf-odatga aylanadi.
Hozirgi zamon siyosiy amaliyotida oqilona-huquqiy legitimlikni sof,
ideal holda uchratish qiyin. Uni ko‘pincha boshqa turlar bilan bog‘langan,
oqilonalikning an’anviylik bilan to‘ldirilgan va boyitilgan holda uchratish
mumkin.
Dostları ilə paylaş: