Soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

ratsional maqsadli fe’l-atvor (hulq, xatti-harakat) normasi foydalilikni muayyan
vazifalarning hal etilishi bilan bog`lagan holda oshirishni muayyanlashtiradi.
Ma’lumki, ratsional maqsadli fe’l-atvor individ tomonidan o`zining ratsional
qo`yilgan va o`ylangan maqsadiga erishish uchun tashqi olam predmetlari va
insonlarning ma’lum fe’l-atvoridan foydalanishini nazarda tutadi. Axborotning
to`liqsizligi va uni qayta ishlash bo`yicha kognitiv qobiliyatlarning cheklanganligi
sharoitida ratsional maqsadli fe’l-atvor nayrang qilishga aylanadi: agar individ
katta hajmdagi axborotga ega bo`lsa, u o`zining kontragenti bilan nayrang qiladi.
Individ shu usul bilan atrofidagilarni o`z maqsadiga – foydalilikni oshirishga
erishish vositasiga aylantirishga urinadi.

---

32
Ayrim agentlarning foydalnilgan avtomobillar bozori va «ma’naviy xatar»
bilan bog`liq sug`urta bozorida boshqalarni ziyonga uchratishi axborot
asimmetriyasidan foydalanishga klassik misol bo`ladi. Bunday ayyorlik, yaqqol
yoki nozik shaklda aldash bilan shaxsiy manfaat ko`zlanadigan xatti-harakatga
opportunizm nomi berilgan. Ratsional maqsadli fe’l-atvorni opportunizmga
aylantirishga qarshi kafolatlar barcha ishtirokchilar faoliyatining quyidagi yo
tarkibiy yoki rasmiy-huquqiy jihatlari bilan tavsiflanadi:
- mukammal kognitiv qobiliyat va almashuvda to`liq axborotga ega
bo`lish;
- shartnoma tuzishda maxsus taomillardan foydalanish.
Ikkinchi jihat optimal shartnoma nazariyasini maxsus o`rganish predmeti
hisoblanadi, shuning uchun bu yerda bozor konstitutsiyasining ikkinchi unsuri
sifatida to`liq ratsionallik mezonlariga javob beruvchi ratsional maqsadli fe’l-
atvorni ta’kidlash lozim.
Maqsadli ratsional fe’l-atvor shakllanishining asoslardan biri atrof-muhit
predmetlari va odamlarning fe’l – atvorini kutilayogan voqelikka nisbatan mos
ravishda ayta olishdir. Individ tomonidan qabul qilinadigan qarorlar xatarining
kontragent faoliyati asosida aniqlangan vaziyatlari kutilayotgan voqelikka
kontragent xarakatlarining mos bo`lishi uchun o`ta ahamiyatlidir. O`zaro
bog`liqlar sharoitida individlar o`rtasidagi munosobatlarni tartibga soluvchi norma
sifatidagi ishonch bo`lgan taqdirda maqsadli ratsional harakatga erishiladi.
Qachonki, individga o`z harakatini boshlashidan oldin atrofdagi harakatlar aniq
bo`lib, individ tanloviga ayrim atrofdagi harakatlar bo`yicha kutilishlarning ta’sir
qilishi ishonch deyiladi. Bozordagi bitim bilan depersonifikatsiyalangan ishonch
o`rtasida aloqadorlik oldindan to`lovlarning amal qilishida namoyon bo`ladi. Bu
eng oddiy bozor bitimi hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan malakatlarda
ishonchning depersonifikatsiyalanganligi bo`yicha o`tkazilgan so`rovlarga
javoblar (Daniya-94 %; Germaniya-90 %; Fransiya-84%)da yuqori natijalar
olingan.
Bozor konstitutsiyasining yana bir normasi empatiya bo`lib, bunda individ
o`zini kontragent o`rniga qo`yib ko`radi va uning barcha kechinmalari, qiziqishlari
va mo`ljallarini bozor subekti sifatida o`zidan o`tkazishga harakat qiladi. Ayrim
shaxslar doirasi bilan cheklanmagan empatiya individning o`z xarakatlarida
erkinlikka chiqqani bilan bog`liq. Insonning faoliyati qancha erkin bo`lsa, u
atrofdagilarning harakatini shuncha yaxshi tushunadi va uni oldindan ayta oladi.
Bu erkinlik normasining ratsional asoslangan maqsadga erishishda to`siq emas,
muvaffaqiyat shartiga aylanishini ta’minlaydi. So`nggi norma legalizm bo`lib,
bunda qonunni hurmat kilish va o`z ixtiyoriga ko`ra, unga bo`ysinish tushuniladi.
Bu norma ayni chog`da, mulkiy huquqlarning samarali himoya qilinishiga ham
yo`l ochadi. Yuqorda bayon etilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, bozor
konstitutsiyasi normalarida ham ayrim nuqsonlar mavjud bo`lgani holda, ularning
o`zaro bog`liq tarzda amal qilishi tizimning muntazam takomillashuviga xizmat
qiladi.

---

33