Soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

5.2.Xufyona iqtisodiyot tarkibi
Turli qonunchilik me’yorlariga amal qilinmaslik holatlarining tez-tez uchrab
turishi xufyona (extralegal) iqtisodiyot miqdorining indikatori bo`lib xizmat qiladi.
Biroq, uning miqdoriy o`lchovi vazifasini hal etishga kirishishdan oldin xufyona
iqtisodiyotning turli unsurlarini ta’riflash lozim. Umuman olganda xufyona
iqtisodiyot – unda iqtisodiy faoliyat qonun doirasidan tashqarida amalga
oshiriladigan, ya’ni bitimlar qonundan, xo`jalik turmushining huquqiy me’yorlari
va rasmana qoidalaridan foydalanilmagan holda amalga oshiriladigan soha.
Xufyona iqtisodiyot uchta unsurdan tarkib topadi: norasmiy, sohta va kriminal
iqtisodiyot.
Norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy faoliyatning oshkora turlari, unda
xarajatlarni pasaytirish maqsadida tovarlar va xizmatlarning qayd etilmagan tarzda
ishlab chiqarilishi o`rin tutadi (yana bir bor ta’kidlash lozimki, davlatdan
yashiriladigan barcha faoliyat turlari huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinishi
mumkin emas va mulkchilik huquqlarini himoyalashning muqobil mexanizmlari
qo`llanilishini talab qiladi). Sohta iqtisodiyot - qo`shib yozishlar, chayqovchilik
bitimlari, poraxo`rlik va pulni olish hamda berish bilan bog`liq har xil
tovlamachilik harakatlari iqtisodiyoti. Kriminal iqtisodiyot - qonunning (birinchi
navbatda – Jinoiy va Fuqarolik kodekslarining) to`g`ridan-to`g`ri buzilishi va
mulkchilikning qonuniy huquqlariga tajovuz qilish bilan bog`liq iqtisodiy faoliyat.
Xufyona xo`jalik aylanmasi, tabiiyki, rasmiy statistikaga kiritilmasligi bois
xufyona iqtisodiyot o`lchamlarini baholash muammosi dolzarb hisoblanadi. Ushbu
maqsad uchun quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
- monetar usul, u xufyona hisob-kitoblarda faqat naqd mablag`lardan
foydalanilishi to`g`risidagi gipotezaga asosida quriladi (naqd pul massasi

---

53
harakatining dinamikasi xufyona iqtisodiyotning o`lchamlari haqida fikr yuritish
imkonini beradi);
- xarajatlar va daromadlar balanslari usuli, unda deklaratsiya qilinadigan
daromadlar xarajatlar summasi, tovarlar va xizmatlar iste’molining real hajmlari
bilan taqqoslanadi;
- bandlikni tahlil qilish, u shuni nazarda tutadiki, uzoq vaqt mobaynida
saqlanib kelayotgan ro`yxatga olinmagan ishsizlikning yuqori darajasi xufyona
sektorda bandlik uchun keng imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi (ro`yxatga
olinmagan ishsizlar soni xufyona iqtisodiyotning o`lchamlaridan bilvosita dalolat
beradi);
- texnologik koeffitsiyentlar usuli, u xarajatlarning ma’lum texnologik
koeffitsiyentlari asosida mahsulot ishlab chiqarishning real hajmi haqidagi
ma’lumotlarni olish imkonini beradi (masalan, iste’mol qilinadigan elektr
energiyasining dinamikasi va deklaratsiya qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish
dinamikasi to`g`risidagi ma’lumotlar taqqoslanadi);
- uy xo`jaliklari va korxonalar rahbarlari o`rtasida so`rov o`tkazish usuli, u
xufyona iqtisodiyotning o`lchamiga ekspert baholarini beradi;
- sotsiologik usul, u xufyona bitimlar amalga oshiriladigan alohida
me’yorlarni, ularning jamiyatda tarqalganligini, bitimlarni tuzishda qanchalik
qo`llanishini tahlil qilishdan iborat.
Yoritilgan yondashuvlarning turli xilligi sababli olinadigan natijalarni
ko`pincha taqqoslash qiyin bo`lsa-da, xufyona iqtisodiyot miqdorining ayrim
baholarini keltirish mumkin: (YaIMga nisbatan foiz hisobida): Italiya - 15-30,
Belgiya - 4-13, Shvetsiya - 0,5-17, Buyuk Britaniya - 2-16, Fransiya - 15, SShA -
3-28, Peru -27-28. Rossiyada 80-yillarning oxirida YaIMning 20 foizga yaqini,
1996 yilda 23 foiz.
Yuqorida aytib o`tilganidek, qonunga bo`ysunishning yuqori narxi va
xufyona iqtisodiyotning katta o`lchamlari o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik
mavjud. Biroq xufyona rejimda almashuvlarni amalga oshirish ham xarajatlar bilan
bog`liq. Xarajatlarning bir turida tejalishga erishgan xufyona iqtisodiyotda faoliyat
yurituvchi sub’ektlar boshqa xarajatlarni ko`proq amalga oshirishadi – ular
«xufyonalik narxi»ni to`lashga majburdirlar. Xufyonalik narxi bir necha
unsurlardan tarkib topadi.