Soliq akademiyasi

Mijoz-korxonannig imkoniyatlari va xato-kamchiliklarini taxlil qilish quyidagilarni e’tiborga olishni taqozo etadi: bozordagi dinamika (o’sish, pasayish, kon’yunkturaning o’zgarishi); texnologiyadagi o’zgarishlar (yangi mahsulotlar yaratish); iqtisodiy ahvol(ko’tarilish, pasayish); ijtimoiy omillar (shakllangan ijtimoiy institutlar va munosa-batlar); ekologiya kabi masalalarni nazarda tutadi.

Nazorat (nazorat vositalari) riski – NR (CR-Control risk) – bu korxonaning mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy ahamiyat-ga ega bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlay olmaslik va tuzata olmaslik (yoki bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldini olish) ehtimolining auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir.

Ichki nazorat tizimini tekshirishning ahamiyati shundan iboratki, auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan ishlar hajmi, shuningdek, tekshiruv muddatlari va qiymati aynan mana shunga bog’liq. SHu boisdan, ushbu masalani batafsilroq ko’rib chiqish zarur.

Ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va faoliyat ko’rsatishi quyidagi qoidaga asoslaniladi: ichki nazorat tizimi uchun qilinadigan jami xarajatlar uning bo’shligi sababli mazkur davrda kutilayotgan zararlar miqdoridan oshmasligi lozim.

Ichki nazorat tizimini o’rganishda quyidagi 4 ta asosiy tamoyilga tayaniladi:

1. Ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va faoliyat ko’rsatishi uchun ma’muriyat javobgarligi;

2. Ichki nazorat tizimi to’liq bo’lmasayam moliyaviy hisobotning yetarli darajadagi haqqoniyligi va ishonchliligiga ishonch hosil qilishi.

3. Mavjud cheklashlar: agar ichki nazorat tizimi, uning ishlab chiqarish va amalda qo’llanish hususiyatlari hisobga olinmasa, uni samarali deb tan olish mumkin emas;

4. Axborotni ishlash uslubi: ichki nazorat tizimi axborotlar qo’lda ishlanganida ham, kompyuterda ishlanganida ham, samarali ishlov berishni ta’minlashi lozim.

Nazorat muhiti, hisob tizimi va nazorat amallari ichki nazorat tizimining muhim elementlari hisoblanadi.

Aniqlanmaslik riski (AR) - ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) – bu auditorlik tekshiruvi jarayonida qo’llaniladigan auditorlik amallarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatan mavjud bo’lgan har biri alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy hisoblangan xatolar hamda kamchiliklarni aniqlash imkoni yo’qligining ehtimolidir. Bunday ehtimollik auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlanadi. shuningdek, auditor ishlarining sifat ko’rsatkichi, auditorning malakasi va muayyan auditorlik tekshiruvining o’tkazilish xususiyatlariga bog’liq.

Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin:

1. Тahliliy risk –bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda murakkabligi hamda o’zining maxsus malakasi yetishmasligi sababli tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin.

2. Тanlashdagi risk –bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir.

Aniqlanmaslik riski - auditorlik faoliyatining sifati va samaradorligini baholaydigan ko’rsatkich bo’lib, u muayyan auditorlik tekshiruvini o’tkazish tartibiga, hamda auditorlar malakasi va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati bilan oldindan tanishlik darajasiga bog’liq. Auditor ichki xo’jalik riski va nazorat vositalarining riskini baholash asosida o’z faoliyatida yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning imkon qadar pasaytirilgan ko’rsatkichini hisobga olgan holda tegishli auditorlik amallarini rejalashtirishi lozim.

Тa’kidlash joizki, auditorlik risklarining maqbul to’plamini tashkil etuvchi elementlar(IR, CR, DR)ni tahlil qilishdan asosiy maqsad aniqlanmaslik riski (DR) ni baholashdan iborat. Ushbu fikrni tasdiqlash uchun auditorlik risklar maqbul to’plami(DAR)ning tarkibiy qismlarini chuqurroq o’rganishga doir bir necha misollar keltiramiz.

1-misol. Audit o’tkazilishi rejalashtirilayotgan korxonada risk darajasi past bo’lib, auditorlik risklar maqbul to’plamining eng yuqori chegarasi 5% ga teng. Korxona xalq xo’jaligining nisbatan barqaror tarmog’ida faoliyat ko’rsatganligi uchun ichki xo’jalik riski (IR) 70%ga teng deb olindi. Nazorat vositalari riski (CR) esa 40% ga teng deb baholangan. CHunki mijoz-korxonada ichki nazorat tizimining yaxshi yo’lga qo’yilganligi va oldingi o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlarining natijalariga ko’ra auditorlar tomonidan jiddiy kamchiliklar ko’rsatilmaganligi aniqlangan.

Yuqorida tahlil qilingan formulaga muvofiq aniqlanmaslik riski:

Demak, mohiyatan o’tkaziladigan testlar bo’yicha auditor uchun ishonchlilik darajasi 82, 1% ga teng (100%-17,9%).

2-misol. Mijoz korxonada auditorlik riski yuqori. Bunda ham auditorlik risklar maqbul to’plamining eng yuqori chegarasi 5% ga teng deb olingan. Ichki xo’jalik riski (IR) 90% ga teng deb baholangan. CHunki bu korxona auditor uchun yangi mijoz bo’lib, uning faoliyat sohasi xorijiy investitsiyalarga asoslangan yuqori texnologiyalar bilan tavsiflanadi. Nazorat vositalarining riski (CR) esa 80% ga teng deb baholangan. CHunki dastlabki test sinovlari va kuzatish natijalariga ko’ra ichki nazorat tizimining kuchsizligi, korxona rahbarining yakkahokimlik uslubida ish yuritishi hamda auditorlarga tazyiq o’tkazishi aniqlangan. Bunda aniqlanmaslik riski (DR) qo’yidagicha:

Bu misolda mohiyatan o’tkaziladigan tekshiruv (test) lardan kutilayotgan ishonchlilik darajasi 93,1% ga teng (100,0%-6,9%). Demak, auditor tanlash ko’lamini kengaytirishi zarur.

Ichki xo’jalik riski va nazorat vositalari riskining turli kombinatsiyalari bilan aniqlanmaslik riski o’rtasida o’zaro teskari bog’liqlik mavjud.

Auditorlik risklar to’plami elementlarining

har xil darajadagi o’zaro bog’liqligi.

	yuqori	o’rtacha	past
	Bunda ruxsat etilishi mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskining darajalari quyidagicha:
yuqori	eng past	pastroq	o’rtacha
o’rta	pastroq	o’rtacha	yuqori
past	o’rtacha	yuqori	eng yuqori

Bu bog’liqlikni quyidagicha tasniflash mumkin:

a) ichki xo’jalik riski va nazorat vositalari riski ko’rsatkichining yuqoriligi auditordan tekshiruvni aniqlanmaslik riski ko’rsatkichini imkon qadar pasaytiradigan qilib tashkil etishni va shu bilan birga umumiy auditorlik riskini maqbul darajaga keltirishni talab etadi.

b) ichki xo’jalik riski va nazorat vositalari riski ko’rsatkichlarining pastligi auditorga tekshiruv chog’ida yuqori-roq aniqlanmaslik riskiga yo’l qo’yishiga imkon beradi va shunda umumiy auditorlik riskining maqbul ko’rsatkichiga ega bo’ladi.

6. Jiddiylik darajasi va auditorlik riski tushunchalarining o’zaro bog’liqligi.

Auditor auditni rejalashtirishda moliyaviy hisobotda jiddiy chalkashliklarga olib keladigan faktlarni hisobga olishi lozim. U jiddiylik darajasining qanday ko’rsatkichini qabul qilishini va buxgalteriya schetlaridagi qoldiqlar hamda oborotlarning hususiyatlarini tahlil qilish asosida moliyaviy hisobotning qaysi moddalarini maxsus e’tibor bilan o’rganishini va qanday hollarda auditorlik tanlash (tanlab tekshirish) usullari hamda tahliliy amallarni qo’l-lagan holda umumiy auditorlik riskini maqbul bo’lgan darajagacha pasaytirishni hal etishi lozim.

Auditor tanlagan jiddiylik darajasi va auditorlik riski (auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishdagi tavakkalchilik xavf-xatarid.R.) o’rtasida teskari bog’liqlik mavjudligini e’tiborga olishi lozim. Auditorlik tekshiruvlar haj-mi va muddatlarini aniqlashda ushbu teskari bog’liqlik inobatga olinishi kerak. Demak, auditor jiddiylik darajasini pasaytirishni lozim topsa, uning auditorlik riski (tavakkalchilik xavf-xatari) oshadi va aksincha. Bu bog’liqlikni batafsilroq quyidagicha bayon qilish mumkin:

a) jiddiylik darajasi qancha yuqori bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha past bo’ladi;

b) jiddiylik darajasi qancha past bo’lsa, umumiy auditorlik riski shuncha yuqori bo’ladi.

Agar auditor auditorlik tekshiruvi chog’ida jiddiylik darajasining pastroq ko’rsatkichini qo’llashga qaror qilsa, bu holda u auditorlik riskini pasaytirishga doir choratad-birlarni kuchaytirishi lozim. Buning uchun u nazorat vositalari riski va aniqlanmaslik riskini quyidagi tarzda aniqlashi lozim:

a) nazorat vositalari riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun tekshiruv chog’ida nazorat vositalarini qo’shimcha test sinovidan o’tkazish zarur;

b) aniqlanmaslik riskini pasaytirish, agar buning imkoni bo’lsa. Buning uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim:

• 
  qo’llaniladigan auditorlik amallarini, ularning sonini ko’paytirish va mazmunini o’zgartirishni nazarda tutgan holda modifikatsiyalash (boshqacha shaklga keltirish, o’zgartirish);
  
• 
  tekshiruv uchun sarflanadigan vaqtni ko’paytirish;
  
• 
  auditorlik tanlash hajmini oshirish.
  

Bunda ichki xo’jalik riski ko’rsatkichining o’zgarmasligi va tekshiruvning umumiy rejasini tayyorlash paytida hisobga olinmagan, ammo haqiqatda mavjud faktlar tekshiruv chog’ida aniqlangan holdagina o’zgarishi mumkinligini e’tiborda tutishi zarur.

Jiddiylik va risk darajasini baholash auditorlik tekshiruvining muhim bosqichlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz-tashkilotning ham barqaror rivoj-lanishiga zamin yaratadi. Auditorlik tekshiruv muvaffaqiyatli yakunlanib, soliq organlari tomonidan mijoz-korxonaga e’tirozlar bildirilmasa, auditorlik tashkiloti nafaqat daromad oladi, uning obro’-e’tibori ham oshadi. Natijada, auditorlik tashkiloti o’z mijozlarini saqlab qolishga va yangilarini orttirishga, hamda auditorlik xizmati bozorida yuqori reytingga muvaffaq bo’ladi.

BILIMLARNI CHUQURLASHТIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Jiddiylik tushunchasi qanday izohlanadi?
   
2. 
   Jiddiylik darajasi, uni aniqlash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Jiddiylik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati qanday?
   
4. 
   Jiddiylik darajasi, uni aniqlashda qanday asosiy ko’rsatkichlar tizimiga baho beriladi?
   
5. 
   Jiddiylik darajasini auditda qo’llash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
6. 
   Auditorlik riski tushunchasi qanday ta’riflanadi?
   
7. 
   Auditorlik risklarning maqbul to’plami, uning elementlari va ularni baholash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
8. 
   Jiddiylik darajasi va auditorlik riski tushunchalarining o’zaro qanday bog’liqligi mavjud?
   

7-MAVZU: AUDIТORLIK ТEKSHIRISHNI REJALASHТIRISH
REJA:

1. Auditorlik faoliyatini rejalashtirishning maqsadi, vazifalari, bosqichlari va asosiy tamoyillari.

2. Auditning umumiy rejasini tuzish

3. Auditning dasturini tuzish
Тayanch iboralar:

(auditorlik tekshiruvi, audit rejasi, audit dasturi, audit dalillari, auditni xujjatlashtirish, auditorlik xulosasi, ijobiy auditorlik hulosa, salbiy auditorlik xulosa)
1. Auditorlik faoliyatini rejalashtirishning

maqsadi, vazifalari, bosqichlari va asosiy tamoyillari.

Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniyligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish, aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining ma’lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.

Auditni rejalashtirish chog’ida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar №3 «Auditni rejalashtirish» nomli auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) bilan belgilanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. SHu boisdan ushbu standartga batafsilrok to’xtalib o’tamiz. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim. Standartga muvofiq auditni rejalashtirish quyidagi bosqichlarga bo’linadi:

a) auditni dastlabki rejalashtirish;

b) auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish;

v) audit dasturini tayyorlash va tuzish.

Ushbu standart har qanday korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning fikrimizcha, unchalik katta bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga muvofiq emas.

Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik va o’rta biznes korxonalariga taalukli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida audit dasturini batafsil tuzishga maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular bir-birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo. shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit rejasi sifatida namunaviy reja tanlansa, u holda rejalashtirish chog’ida asosiy e’tiborni audit dasturini tuzishga qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit o’tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ular:

• 
  uyg’unlik (komplekslik);
  
• 
  uzluksizlik,
  
• 
  maqbullik.
  

Uyg’unlik tamoyili auditning dastlabki rejasini tuzishdan tortib, to umumiy rejasi va dasturini tuzgunga qadar bo’lgan barcha bosqichlarning o’zaro bog’liqligi va muvofiqligini ta’minlashni nazarda tutadi.

Rejalashtirishning uzluksizlik tamoyili tekshiruvda ishtirok etadigan auditorlarga kelishilgan topshiriklar belgilanishi va rejalashtirish bosqichlarining muddatlar hamda tarkibiy bo’linmalar bo’yicha bog’liqligida ifodalanadi.

Auditni rejalashtirishning maqbullik tamoyili shundan iboratki, rejalashtirish chog’ida auditorlik tashkiloti o’zi belgilagan mezonlar asosida auditning umumiy rejasi va dasturidan maqbulini tanlash imkoniyatiga ega bo’lishi zarur.

Auditorlik tekshiruvi uzoq vaqt davom etganida, auditor mijozning moliya - xo’jalik faoliyatidagi va qonunchilikda-gi o’zgarishlarni hisobga olgan holda reja va dasturga zarur tuzatishlar kiritishi mumkin.

2. Auditning umumiy rejasini tuzish

Auditning umumiy rejasi: mijoz faoliyati bilan tanishish, dastlabki rejalashtirish, tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimini baholash, tanlash hajmi va jiddiylik darajasini aniqlash, audit dasturini tayyorlash, auditni bevosita o’tkazish jarayoni (dasturni bajarish), bajarilgan ishlar natijalarini tahlil qilish, barcha oraliq va umumiy hujjatlarni tayyorlash, tekshiruv natijalarini mijozga taqdim etish va hokazolarni o’z ichiga olgan holda audit o’tkazishning barcha bosqichlarini aks ettirishi lozim.

Standartda ko’rsatilishicha, auditor umumiy rejada audit o’tkazish muddatlari va audit o’tkazish grafigini tuzishni, auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasi tuzishni nazarda tutishi lozim. Rejalashtirish chog’ida auditor quyidagilarni hisobga olishi zarur:

• 
  kelgusi davrdagi vaqt sarfi hisob-kitobi (takroriy audit o’tkazish hollarida) va haqikiy mehnat xarajatlari;
  
• 
  muhimlik darajasi;
  
• 
  auditorlik guruhini tuzish, audit o’tkazishga jalb qili-nadigan auditorlar soni va malakasi;
  
• 
  auditorlarni, ularning malakaviy darajalari va lavo-zimlariga muvofiq audit o’tkaziladigan muayyan uchastkalarga taqsimlash;
  
• 
  auditorlik guruhining barcha a’zolariga yo’l - yo’riq ko’rsatish, ularni mijozning moliya-xo’jalik faoliyati bilan tanishtirish ;
  
• 
  auditorlik guruhi rahbarining reja bajarilishi va yordamchi auditorlar ishlari sifati ustidan nazorat o’rnatishi;
  
• 
  auditorlik amallarini bajarish bilan bog’liq uslubiy masalalarni tushuntirish.
  

Korxonada auditorlik tekshiruvi o’tkazish

namunaviy umumiy rejasi



Auditning umumiy rejasi

Тekshiriladigan tashkilot

Audit davri kishisoatlar miqdori

Auditorlik guruhining rahbari

Auditorlik guruhining tarkibi

Rejalashtirilgan auditorlik riski

Rejalashtirilgan jiddiylik darajasi

№	Rejalashtirilgan ishlar turlari	O’tkazish davri	Bajaruvchi	Eslatma
1	Mijoz faoliyati bilan tanishish
2	Ichki nazorat tizimini baholash
3	Auditorlik dalillar
4	Jiddiylik va risk darajasini aniqlash
5	Auditorlik tanlash
6	Audit dasturi
7	Auditni bevosita o’tkazish jarayoni (dasturni bajarish)
8	Bajarilgan ishlar natijalarini tahlil qilish, barcha oraliq va umumiy hujjatlarni tayyorlash
9	Тekshiruv natijalarini mijozga taqdim etish va h.k.

Auditorlik tashkiloti nomidan

auditorlik xulosasini imzolash huquqiga ega rahbar

Auditorlik guruhining rahbari

Auditorlik tekshiruvini amalga oshirish chog’ida ko’p hollarda mijoz faoliyatini 100% to’liq tekshirish mumkin bo’lmaydi. SHu boisdan rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini ko’rsatish zarur

Audit umumiy rejasi va dasturining ayrim bo’limlarini xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati bilan kelishish ko’zda tutilgan bo’lib, bunda auditorlik tashkiloti audit uslublari va usullarini tanlashda mustaqil bo’lib qoladilar. Ko’p hollarda bunday kelishish, mijoz faoliyatining ayrim uchastkalarini batafsilroq tahlil etish bilan bog’liq masalalarni rejalashtirish bosqichida ko’zda tutish, auditorning tekshiruv chog’idagi hatti - harakatlari mijoz-korxona rahbariyati uchun tushunarli bo’lishi, shuningdek auditorning ish jadvaliga muvofiq talab qilinadigan hujjatlar mijoz tomonidan tezkorlik bilan taqdim qilinishi va tekshiruvning u yoki bu bosqichida zarur bo’ladigan moliyaviy xizmat xodimlarini ishdan ozod etish uchun maqsadga muvo-fiqdir.