Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari

SOLIQ SIYOSATI VA UNING ASOSIY YO’NALISHLARI.


Reja
1. Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari.
2. Soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda davlatning roli.
3. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo’nalishlari.
1. Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari
Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq
bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga,
muvozanatga bog’liq bo’ladi. Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita
bog’liqdir. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat
o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga
bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq
siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas
qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan
bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning ajralmas
bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq
sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza
yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini
shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli
organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig’indisidir.
Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi,
ular o’rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi.
Soliq siyosatining huquqiy asoslari sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida
O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar,
birlashmalardan olinadigan soliqlar to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «O’zbekiston
Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmaganlarning
daromad solig’i to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar
to’g’risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining
Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat bo’lgan bo’lsa, 1997 yilda qabul qilingan
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi va O’zbekiston Respublikasining
«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o’z
kuchini yo’qotishiga olib kelgan bo’lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini
kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. «O’zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran
O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to’lash
majburiyati ham kiritilgan «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va
59
yig’imlarni to’lashga majburdirlar»1. Shuningdek respublikamiz hududida yagona
soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan
«O’zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy
qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir».2
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi,
«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun,
qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan
ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy
rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil
etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda
amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq kontseptsiyasi
Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilgan bozor
iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasiga asoslanadi. Agar soliq kontseptsiyasi qanchalik
chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam
ta’minlanadi. O’z navbatida soliq kontseptsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy
tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o’zaro
uyg’unligiga asoslangan g’oyalarning samaradorligiga bog’liq bo’ladi.
Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va
taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati
va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati
taktikasiga bo’linadi.
Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa
oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu
esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog’liqdir.
Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin,
ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy,
demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa
davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy
munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va
shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir. g’ki boshqacha qilib
aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi
bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni
kelajakda bajarilishini ta’minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir.
Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini
ta’minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa
muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan
yo’nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.
Soliq siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq
siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam
o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib
turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.
Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi
- mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy
joriy etish;
- amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizm
shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy
hujjatlarni takomillashtirib borish;
- soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va
ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash;
- soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni
amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish.
2. Soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda
davlatning roli
Yuqorida qayd qilinganidek, soliq siyosati davlat, ya’ni uning vakolatli
organlari tomonidan olib boriladi. Agar ushbu vakolatli organlar hokimiyat turi
nuqtai-nazaridan olib qaraladigan bo’lsa, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatlariga bo’linadi. Ayrim hollarda davlatning soliq siyosati Davlat soliq
qo’mitasi tomonidan olib boriladi, degan fikrlar uchraydi. Amalda esa soliq siyosati
davlat hokimiyatining barcha bo’g’inlari Qonun chiqaruvchi, Ijro etuvchi va sud
hokimiyatlari faoliyatlarining ajralmas qismi sifatida kompleks tarzda amalga
oshiriladi.
Bu hokimiyatlar tomonidan soliq siyosati quyidagi tartibda ishlab chiqiladi va
uning ijrosi ta’minlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat hisoblangan Oliy Majlis
tomonidan soliqqa oid va unga bevosita tegishli bo’lgan qonunlar qabul qilinadi,
o’zgartirish va va qo’shimchalar kiritiladi yoki ayrimlari bekor qilinadi. Demak, soliq
siyosatining huquqiy negizlari mazkur hokimiyat faoliyati bilan bog’liqdir. Ijro
hokimiyati bo’lgan Vazirlar Mahkamasi va uning bo’linmalari, Davlat Soliq
Qo’mitasi, Moliya Vazirligi, Adliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi, mahalliy
hokimiyatlar va boshqa tegishli organlar tomonidan Oliy Majlis tomonidan qonun
yo’li bilan joriy etilgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlarning
ishlash mexanizmini ta’minlashga xizmat qiluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlar orqali
ularning ijrosi ta’minlanadi. Bunda albatta ijro hokimiyatining bir bo’g’ini
hisoblangan Davlat soliq qo’mitasining soliq siyosati ijrosini ta’minlashdagi alohida
o’ringa ega ekanligini qayd etish lozim. Bundan tashqari, har yilning oxirida kelgusi
yil uchun amal qiladigan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlar
bo’yicha soliq stavkalarini tasdiqlash, o’zgartirishlar kiritish vakolati Vazirlar
Mahkamasiga berilgan. Soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo’g’inlari bilan birga sud hokimiyatining
bo’g’inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal
qilayotgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlarning o’z vaqtida
byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat o’rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini
oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar qo’llanadi.
Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita
qatnashadi, shuningdek, uni ishlab chiqishda soliq xizmati bilan shug’ullanmaydigan
sub’ektlar, aniqrog’i soliq to’lovchilar qatnashishi mumkin, ya’ni bunda soliq
to’lovchilarni o’zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar, soliqlarni
hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi mumkin.
Soliq solish sohasidagi davlat boshqaruvining samaradorligi ko’p jihatdan
davlat apparatining turli bo’g’inlari faoliyatidagi moslashuvchanlikka bog’liq.
Vakolat har bir organning spetsifik rolini belgilaydi va bir vaqtning o’zida uning
boshqa organlar faoliyati bilan moslashuvini ta’minlaydi. Davlatning asosiy
vazifalaridan birini hal etilishi - byudjetni to’ldirish, soliq to’lovchilarning iqtisodiy
va yuridik hatti-harakatlariga ta’sir etishning u yoki bu dastagiga ega bo’lgan barcha
davlat hokimiyati organlar faoliyatining muvofiqlashtiruvisiz mumkin emas.
Ko’pgina adabiyotlarda ta’kidlanganidek, kontseptual soliq tamoyillaridan biri davlat
organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda birgalikdagi
ishtiroki hisoblanadi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, asosiy iqtisodiy huquqlar va soliq
to’lovchilarning erkinligini ta’minlash qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatning doimiy nazorati ostida turadi. Prezident tomonidan ularning
faoliyatiga nisbatan bildiriladigan asosiy talablar bevosita soliq sohasidagi ishlarning
umumiy ahvoli, uni boshqarish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik
faoliyatini rivojlantirish va boshqalar bilan belgilanadi. Davlat soliq qo’mitasi va
boshqa soliqlar bo’yicha bevosita va bilvosita vakolatga ega bo’lgan organlar ishini
muvofiqlashtirgan holda hokimiyatning ushbu sohalari soliq solish bilan bog’liq
shaxs huquqlarini ta’minlash uchun yuqori darajali javobgarlikni o’z zimmasiga oladi
hamda ularning manfaatlari yo’lida muammoli vaziyatlarni oldini olish maqsadida
o’zaro hamkorlikning barcha jihatlarini mukammal tartibga soladi.
Qonun chiqaruvchi organ (Oliy Majlis) Konstitutsiyaning 78-moddasi 8-bandi
va «O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to’g’risida» gi qonunning 4-
moddasiga muvofiq hukumatning taqdimiga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlarni belgilaydi. Davlat soliq qo’mitasining vakolatiga kiruvchi masalalar
bo’yicha qonunchilikni qo’llash amaliyotini umumlashtirish asosida soliq
qonunchiligini takomillashtirishga doir takliflarni ishlab chiqish va ularni hukumatga
kiritish huquqi uning Oliy Majlis bilan o’zaro munosabatlari hukumatning ishtiroki
bilan qurilishiga yaqqol misol bo’la oladi. Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasi Davlat
Soliq Qo’mitasiga nisbatan vakolatlari bo’yicha rahbar organ hisoblanadi. Soliq
qonunchiligini qo’llash amaliyotini doimiy ravishda umumlashtirish, davlat
hokimiyati va boshqaruvining yuqori organlarini mazkur sohaning xususiyatli
jarayonlari haqida muntazam xabardor qilib borishi lozim.
Davlat soliq qo’mitasini boshqa hokimiyat organlari, tashkilotlar bilan turli
yo’nalishlarda amalga oshiriladigan o’zaro hamkorligini tahlil qilish muhim
ahamiyatga ega. Ushbu o’zaro hamkorlik o’zining yuridik tabiatiga ko’ra huquqiy
bo’lgani holda, munosabatlar predmetining o’ziga xosligi bilan tavsiflanadi. Mahalliy
hokimiyat organlari va davlat soliq organlarining o’zaro hamkorligini tartibga
soluvchi me’yorlar turli yuridik kuchga ega bo’lgan qator me’yoriy hujjatlarga
tayanadi. Umumiy xususiyatlarga ko’ra o’zaro hamkorlik Konstitutsiya me’yorlarida,
boshqa qonunchilik hujjatlarida aks ettirilgan, o’zaro hamkorlikning yanada aniq
yuzaga kelishi ko’pincha soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi
boshqa me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topgan. Mazkur davlat tuzilmalarining o’zaro
munosabatlari xususiyatiga ta’sir etuvchi ob’ektiv omil mahalliy vakillik va ijro
hokimiyati organlarining hududning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishi,
mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijro etish, mahalliy soliqlarni belgilash,
byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish masalalarini hal etish uchun
konstitutsiyaviy belgilanishi hisoblanadi. Bu bilan davlat hokimiyatini tashkil
etishning tegishli darajalarida hal etiladigan boshqaruvning barcha masalalarida, shu
jumladan, moliyaviy sohada ham yuridik vakolatlilik mustahkamlanadi.
Soliq organlari va mahalliy hokimiyat organlari o’rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarga nisbatan o’zaro hamkorlik respublikada olib boriladigan yagona soliq
siyosatini olib borishda, soliqlar va boshqa soliqlarga tenglashtirilgan majburiy
to’lovlarning hudud byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bo’yicha vazifalarning
bajarilishi natijalarini tahlil qilishda ishtirok etish orqali namoyon bo’ladi.
Shu o’rinda mahalliy hokimiyat organlarining soliqlar bo’yicha vakolatlariga
qisqacha to’xtalib o’tadigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat organlari mamlakatimiz
soliq qonunchiligiga muvofiq bir qancha vakolatlarga ega bo’lib, ular o’zlarining
hududida joylashgan soliq to’lovchilarga mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha
qo’shimcha soliq imtiyozlarini belgilash, soliq stavkalarining miqdorini Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilab qo’yilgan eng yuqori stavkalar doirasida belgilash
kabi vakolatlarini sanab o’tishimiz mumkin.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Soliqlar
bo’yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo’lib, ularning har biri
o’z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi. Bunda
vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari, jumladan, qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat ko’rsatadi va unda Davlat soliq
qo’mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan
vazifalarni bajaradi
3. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo’nalishlari
Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini
shakllantirishni ham taqazo etardi. Shundan kelib chiqib mustaqillikning dastlabki
yillaridan e’tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar
izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq
hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi
shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq
siyosatining samarasi sifatida e’tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik
shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini
shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar
daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar amal qiladi.
Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston Respublikasi Soliq
Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq respublikamiz soliq tizimida
amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga tushishi qat’iy belgilab
qo’yilgan. Shuningdek Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq ayrim umumdavlat
soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha biriktirilishi yoki ulardan tushumlar
respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir
necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar kamomadini bartaraf etish maqsadida
amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda.
Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida
to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa
tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar
o’rniga birgina soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida tartiblari
ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;
- soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik
tadbirkorlik sub’ektlari;
- qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari;
- lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni
o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;
- tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik
shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin
avtomatlari).
Birinchi, ikkinchi va to’rtinchi guruhlar yalpi daromadidan yagona soliq
to’laydi, uchinchi guruh yagona er solig’ini, beshinchi guruh qat’iy, ya’ni egallagan
maydoni yoki mavjud jihozlar sonidan kelib chiqqan holda soliq to’laydilar.
Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni mamlakatimiz
soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim. Chunki respublikamiz
soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim
bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib kelinmoqda.
Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq
to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin.
Jumladan eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investitsiyalar kirib kelishini
rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga olgan holdagi
imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki
yo’nalish korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli ijtimoiy
guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib o’rganiladi.1
Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining
asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy
asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan qaytadan
tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi yo’nalishi esa joriy etilgan
soliqlarni samarali amal qilishini ta’minlash maqsadida soliq munosabatlarini amalga
oshiruvchi tegishli muassasalarning tashkil etishga qaratildi. Xususan, dastlab
Vazirlar Mahkamasi qoshida Soliq bosh boshqarmasi tashkil etilgan bo’lsa, 1994
yilga kelib bu boshqarma Davlat Soliq Qo’mitasiga aylantirildi va uning hududiy
bo’linmalari tashkil etildi. Bundan ko’rinadiki, bozor iqtisodiyotiga o’tishning
birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy jihatlarga e’tibor qaratildi, ya’ni
soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita amalga oshiruvchi tegishli
muassasalar shakllantirildi.
Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq
fiskal ahamiyat kasb etishida, ya’ni ko’proq e’tibor davlat byudjeti daromadlarini
shakllantirishga qaratildi.
Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlariga
katta e’tibor beriladi
1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik
yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga
kirib borishiga har tomonlama yordamlashish;
2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak
bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash;
3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil
qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam
berish;
4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va
ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib
borish. Bunda «iste’mol savatchasi» ma’lumotlarini e’tiborga olish.2
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida
yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish,
bilvosita soliqqa tortish samaradorligini ta’minlash, resurs soliqlariga ko’proq e’tibor
qaratish, soliq tizimining soddaligiga erishish, davlat xarajatlarini optimallashtirish
kabilarni qayd etish mumkin.
Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e’tibor qaratish
lozimligi ko’p bora ta’kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning
daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi
alohida ahamiyatga ega. Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan
mablag’lar ulushining ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini
ko’paytirib borish va optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investitsiya
kiritish, xodimlar mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi.
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha
ustuvor yo’nalish sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi
daromadlarini soliqqa tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta
sekin o’tish kontseptsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi.
Bevosita soliqlar bo’yicha soliq yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining
samaradorligini YaIM ga nisbatan ular tushumining barqaror kamayishi tendentsiyasi
ham isbotlaydi. Soliq tizimini takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa
tortishga qaratilgan. Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda,
pirovard natijada ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir
ko’rsatmaydi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi.
Resurs soliqlari er, suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni
ta’minlovchi amaliy vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan
foydalanish va kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi.
Soliqqa tortish tizimini takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri soliq
tizimini tartibga solish, soliq turlarini kamaytirish, hisob-kitob mexanizmini
soddalashtirish va ular bo’yicha to’lov davriyligini kamaytirish hisoblanadi.
Soliq siyosati choralarini ishlab chiqishda eng muhim vazifalardan biri davlat
xarajatlarini o’z vaqtida va mo’ljallangan hajmda moliyalanishi uchun soliq
tushumlarining etarliligi hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukini kamaytirish
borasidagi siyosatni byudjetning xarajatlar qismini optimallashtirish choralari bilan
qo’shib olib borilishini taqozo etadi.