Soliqlar, ularning vazifalari va turlari

Hududlar bo’yicha 2018-2019 yillar davomida byudjetga tushgan tushumlar to’g’risida ma’lumot (mlrd. so’m)¹²

№	Hududlar	2018 yil	2019 yil	Ulushi (foizda)	O'sish sur'ati
	Respublika bo'yicha	54 203	83 266	100	154
	shu jumladan:
1	Qoraqolpog'iston.	2 378	3 182	4	134
2	Andijon viloyati	1 761	3 241	4	184
3	Buxoro viloyati	2 768	4 267	5	154
4	Jizzax viloyati	958	1 492	2	156
5	Qashqadaryo viloyati	3 896	6 285	8	161
6	Navoiy viloyati	5 422	9 981	12	184
7	Namangan viloyati	1 364	2 257	3	165
8	Samarqand viloyati	2 013	3 162	4	157
9	Surxondaryo viloyati	1 384	2 184	3	158
10	Sirdaryo viloyati	813	1 334	2	164
11	Toshkent viloyati	5 998	9 441	11	157
12	Farg'ona viloyati	2 779	3 965	5	143
13	Xorazm viloyati	1 193	1 972	2	165
14	Toshkent shahri	13 422	20 151	24	150
15	DSQ tushumlari	8 055	10 353	12	129

6-rasm ma’lumotlari tahlilidan kelib chiqib shunday xulosaga kelishimiz mumkinki 2019 yilgi jami byudjet tushumlari 2018 yilga nisbatan keskin o’sgan. Soliqlar tarkibida esa 2018 yilga nisbatan bilvosita soliqlar miqdori yuqori bo’lgan.

Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Respublikamizda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq muammolar markazida ularning mahalliy budjetlar xarajatlarini to’liq miqdorda moliyalashtira olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy budjetlarga ajratmalar, ya’ni tartibga solinadigan soliqlardan to’liq yoki qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir qadar oshirilgan bo’lsada, bugungi kunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-nazaridan bir qadar cheklangan, amalda esa o’z hududlarida undiriladigan barcha soliqlar va yig’imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli hokimiyat organlarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarini yanada aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlarini oshirish muhim yo’nalish qilib belgilanishi lozim.

Boshqa soliqlar va yig’imlar
Davlat boji va jarimalar
Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i
Bilvosita soliqlar
Bevosita soliqlar
Byudjet tushumlari, jami

6-rasm. 2018-2019 yillardagi byudjet tushumlari (mlrd. so’m)¹³
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, mahalliy budjetlarga soliqlardan ajratmalar yagona normativ asosida amalga oshirilsa va bu normativlar uzoq muddat o’zgarmas saqlansa, salbiy holatni kamaytirishi mumkin. Faqat shu holdagina, mahalliy budjetga ma’lum davrda qonuniy tartibda yig’ilgan soliqlarning bir qismi barqaror tushib turishiga imkon yaratiladi. Mahalliy hokimiyat ana shu o’ziga tegishli tushumni ta’minlash uchun barcha imkoniyatini ishga soladi.
Xulosa qilib aytsak, tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlashni isloh qilishning muhim chorasi, respublikamiz bo’yicha ma’lum davrda barqaror normativlarning joriy etilishi hisoblanadi. Tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiq tushumlardan esa mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldiriladigan tushumlari 50% qilib belgilash maqsadga muvofiqdir. Ma’lum muddat belgilangan barqaror normativlar budjet aniqligini, istiqbol rejalarini yaxshilanishini, budjet boqimandalarini kamayishini hamda budjet parametrlarini ishlab chiqishda kelishuvchanlik amaliyotini qisqartirishni ta’minlaydi. Rejadan ortiq tushumlarni yagona normativ asosida taqsimlash, rejadan ortiqcha tushumlar yig’ilishada manfaatdorlikni oshiradi, respublika va mahalliy budjetlar daromad bazasini mustahkamlab dotatsiya hajmini kamaytiradi.
Ta’kidlab o’tish lozimki, umumdavlat soliq tushumlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo’yicha tegishli budjetlar o’rtasida taqsimlanadi.