So'ngi soat nazariyasi va uning mohiyati
Yüklə 81,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
1 2
So\'ngi soat nazariyasi va uning mohiyati|
So'ngi soat nazariyasi va uning mohiyati Kirish. 1.So'ngi soat nazariyasi 2. Qiymat va daromad nazariyasi 3.Iqtisodiyot nazariyasi Xulosa. Foydalanilgan Adabiyotlar. Kirish Klassik maktab g'oyalarini boyitishga Angllyada N . Senior, Fransiyada F.Bastia, AQSHda G.Keri, Germaniyada tarixiy maktab namoyanda1ari katta hissa qO'shdilar. Bu1ar ichida N.Senior alohida o'rin egallaydi. Nassau Vdyam Senior (1790- 1864) Londondagi mashhur Oksford universitetining siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so'nggi soat» nazariyalarining muallifi sifatida mashhur bo'ldi. N.Senior g'oyalari «Siyosiy iqtisod rani ocherklari» (1836) va «Fabrika qonunchiligi to'g'risidagi xatlar»da bayon etilgan. U o'zining qiymat nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb hisob1aydi va qiymat ta1ab bilan taklifga bog'liqligini aytadi. U mehnat (is hchilarning «qurboni») bilan bir qatorda kapitalistning «tiyilishi»ni ham qiymatning manbayi deb e'lon qiladi. G.Ch. Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari «Manfaatlar uyg'unllgi» (1872) kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardoning ta'limoti va Maltus aqidalarini rad qildi. G .Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bilan obyektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi. G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalarni ta'riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o'lchovi, predmetga ega bo'lish uchun bartaraf qilish zamr bo'lgan qarshi harakat deb ta'rif berdi. 1.So'ngi soat nazariyasi Tiyilish" nazariyasi.Bu nazariyada N.Senior kapitalni kapitalistning berayotgan "qurboni" deb hisobladi. Uning ta'kidlashicha kapitalist oz kapitalini ishlab chiqarish sohasiga qoyganda (investitsiya) ozining shaxsiy iste'molidan goyo ma'lum davr "tiyilib" turadi, mehnat esa oz navbatida ishchining dam olish va tinchlik evaziga qilgan "qurboni" deb qabul qilinadi. Shuning uchun ish haqi va foyda kapitalist va ishchi bergan tegishli "qurbonlar" uchun bab-baravar mukofot emish. N.Senior Rikardoning qiymatni ish vaqti bilan belgilashiga qarshi chiqadi,uningcha foyda kapitalistning "mehnati"dan, foiz esa uning sabr-qanoatidan hosil bolishini kashf qildi. N.Seniorning yana bir "kashfiyoti" uning "songgi soat" nazariyasidir. Sanoat tontarilishi va mashinalarning kirib kelishiga qaramasdan, ishchilarning ish soatlari nihoyatda yuqori bolib, shu sababli XIX-asrning 30 yillarida Angliyada 10 soatlik ish kuni uchun kurash kuchayib ketdi. N.Senior esa osha davrda mavjud bolgan 11.5 soatlik ish kunini qisqartirishning "ilojsizligini" nazariy jihatdan asoslashga urinib,shu ish kunining 10.5 soatida sarflangan kapitalning qiymati yangidan vujudga keladi, faqat oxirgi bir soatidagina foyda yaratiladi, deb uqtirdi. Shu sababli ish kunini 10 soatgacha qisqartirish foydaning yoq bolib ketishiga, bu bilan birga esa ishlab chiqarishni rivojlantirishga har qanday qiziqishning yoq bolib ketishiga olib borgan bolar edi, deb da'vo qildi.Bu bilan u sohibkorlarni ochiqdan-ochiq himoya qiladi.XIX asrning 40-50 yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida F.Bastianing (1801-1850) nomi va uning iqtisodiy qarashlari keng ommalashdi. U boy fransuz ishbilarmoni oilasida tugildi. Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, sotsialistik goyalarga qarshi bolgan qarashlarni faol targib etdi. Bu pamfletlar goyasi mazmun jihatdan original bolmasada, yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi. F.Bastianing eng asosiy goyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, osha davrdagi jamiyat dunyodagi "eng gozal, mukammal, mustahkam butunjahon assotsia- siyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uygunlashgandir". F.Bastia 1850 yilda "Iqtisodiy garmoniyalar" kitobini chop etdi. Unda u garmoniya (uygunlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan cheklanmagan raqobatda koradi. F.Bastia oz goyasini isbotlashda Seyning fikridan foydalangan bolib, xizmatlar nazariyasi bunga mos keladi, ya'ni almashuv, xarid - savdo ozaro teng "xizmatlar"ni almashish demakdir. Sey boyicha bu "xizmatlar" nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat kuchlari tomonidan korsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining qanday sohasida bolmasin, faqat shaxsiy xizmatlarni ustun qoyadi. "Xizmat" deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat sarfinigina emas, balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bolib qoladiki, qimmat yaratishda ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va yer egalari ham katta "xizmat" korsatadilar. Kapitalistning "xizmati" unga foiz olish imkoniyatini berishini F.Bastia shunday koradiki, kapitalist kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste'molni orqaga suradi va uni kapitalistning "qurboni" deb hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan Seniorning tiyilish nazariyasining ozidir. "Tiyilish" sozi orniga "orqaga uygunlik, ya'ni garmoniyani yanada tolaroq isbotlash maqsadida Bastia ozining kapital jamg`arilishi "qonuni"ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga qarama-qarshi ekanligi togrisidagi ta'limotini inkor etishga harakat qildi. F.Bastianing bu "qonuni"ga kora, mehnat va kapital manfaatlari oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishchilarning hissasi kapitalistlarnikidan tezroq osar ekan, demak, oqibatda kapitalistning foydasi nisbatan kamayadi. U bu fikrni isbotlashga urinib ham otirmaydi. Uningcha foyda normasi va kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi masalalarini qorishtirib yuborgan. Foyda normasining pasayib borish tendensiyasi ishchilarni ekspluatatsiya qilishning kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi ham oshib borishini kutish mumkin. F.Bastia ozining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer egalari ortasidagi qarama- qarshiliklarni hal etadi. U yer rentasini yer egasining yoki uning ota-bobolarining shu yerni ishlash va yaxshilash xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib kapital va yer egaligi ortasidagi uygunlik shu bilan hal etiladiki, yer rentasi yerga qoyilgan kapital foizining bir korinishiga aylantiriladi. Bunday izohlash yer rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini inkor etadi, uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan yerlardan olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi. Demak, Bastianing izohi boyicha osha davrdagi burjua jamiyati turli sinflar ortasidagi oz xizmatlari bilan almashib turuvchi "uygunlashgan hamkorlik" jamiyati tarzida namoyon boladi. Iqtisodiy erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi hisoblanadi, chunki bu erkinlik nomutanosib harakatlarning oldini oladi. Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish esa sotsialistlarning jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish togrisidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qoyiladi.1775-85 yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya ortasidagi kurashda qozonilgan galaba tufayli AQSH davlati vujudga keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf - burjuaziya otirdi. AQSH burjuaziyasi ingliz burjuaziyasidan anchagina farq qilar edi. AQSHdagi hukmron sinf 1865 yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz siyosiy iqtisodiga zid ravishda oz siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq AQSHda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. Buning sababi shuki, XIX asrning 20-30 yillarida AQSHda kapitalizmning nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishiga va tez osishiga olib keldi.Ayni vaqtda ish tashlashlar bolib turdi. Siyosiy kurashning keskinlashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaratdi. Bundan tashqari klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid qilar edi. Shu sababli AQSHda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy fikr klassik maktabga qarshi chiqdi. Bu goyalar Genri Charl'z Keri (1793- 1879) tadqiqotlarida oz aksini topdi. Yirik noshirning ogli bolgan G.Keri kommersiya sohasida katta yutuqlarga erishdi. Boyib olgach, yirik fabrikantga aylandi va iqtisodiy tadqiqotlarga kirishdi. U bir qancha iqtisodiy asarlar muallifi edi.1837-40 yillarda uning "Siyosiy iqtisod prinsiplari" va 1857-59 yil-larda "Ijtimoiy fanlarning asoslari" nomli asarlari chop etildi. Bu asarning qisqacha varianti 1865 yilda "Ijtimoiy fanlar uchun qollanma" nomi bilan chop etildi. Yuqorida eslangan F.Bastia shu amerikalik olimdan ilhomlandi. G.Ch.Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari "Manfaatlar uyg`unligi" (1872) kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardon- ing ta'limoti va Maltus aqidalarini rad qildi.G.Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bilan obyektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi. G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalarni ta'riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmronligi olchovi deb, predmetga ega bolish uchun bartaraf qilish zarur bolgan qarshi harakat deb ta'rif berdi. U narxni predmetning ozini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb hisobladi. Kapital odamlarning tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi. G.Keri D.Rikardoning yer rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash nazariyasi (ya'ni Rikardo shu nazariya yoli bilan goyo sinflar ortasida urushni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni "kommunizm otasi" deb,unga xuruj qildi.G.Kerining ozi esa rentani yer egalarining mehnati uchun mukofot deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqtisodiy ta'limotida burjua jamiyatida "barcha chin va haqiqiy manfaatlarining tola-tokis uygunligi" mavjudligini isbotlamoqchi boldi. U taqsimot qonunini oz nazariyasiga asos qilib oldi. G.Keri proletariat bilan burjuaziya manfaatlarining bir xilligini goyo kapitalistik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi boldi. G.Keri kapitalistik jamiyatda aholining nisbiy kopayishi va ekspluatatsiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib, ishchilar sinfi farovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bogliq.XIX asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi manfaatlar uygunligi nazariyasi kopchilikka ma'lum bolib, burjuaziya siyosiy iqtisodini Gegellashtirishga katta ta'sir korsatdi. "Manfaatlar uygunligi" nazariyasining asosiy qoidalarini hozirgi zamon siyosiy iqtisodi qaytadan tiklamoqda. G.Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlarning bekamu kostligi, sinfiy manfaatlarning hamohangligi va boshqa "uygunliklar" togrisida kop yozdi. Lekin uning goyalari Bastiadan biroz farq qiladi. Keri qullikni qolladi (bu davrda AQSHning janubida hali qul plantatsiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi qiyin bolgan.Shular tufayli Smit va Rikardolarning fritrederlik (erkin savdo) siyosati togri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning burjua jamiyatidagi sinflar ortasidagi manfaatlarning qarama-qarshi ekanligi kopchilikka ma'qul bolmay qoldi. Kerining fikricha Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi bolib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar ortasida urush keltirib chiqaradi. Vaholanki, bu guruhlar ortasida bekamu kost uygunlik mavjud emish.Kerining "Manfaatlar uygunligi nazariyasi" asosida uning "taqsimot qonuni" yotadi, unga kora mehnat unumdorligining osishi bilan ish-chilar hissasi absolut va nisbiy jihatdan ussa, kapitalistlarniki esa aksincha pasayadi (tanish gaplar). Shunday yol bilan mehnat va kapital ortasidagi antagonizm yoq qilinadi. Bunda yaxshi ma'lum tezis - unumli kapital goyasidan foydalaniladi (unga kora tadbirkor qonuniy foyda olishi kerak). G.Kerining goyasi boyicha tovarning qiymati uni ishlab chiqar-ishga ketgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki ma'lum sharoitda sarflangan ishlab chiqarish harajatlari bilan aniqlanadi (bu fikr ham ilgari eslangan). 2. Qiymat va daromad nazariyasi Maltus iqtisodiyotning bir qancha boshqa masalalari bo'yicha ham o'z fikrlarini beradi, uning ayniqsa qiymat, daromad, foyda va realizasiya bo'yicha g'oyalari diqqatga sazovordir. Maltus bu masalalarni hal etishda D.Rikardoning g'oyalariga qarshi chiqdi va bunda A.Smitdan foydalandi. Uningcha tovarning qiymati shu tovarni sotib olishga ketgan mehnat bilan aniqlanadi. Maltus g'oyasining «yangiligi» shu «qimmat o'lchovi»ni izohlashdir. Smitning fikricha, tovarni sotib olish uchun sarflangan mehnat, uni ishlab chiqarishga ketgan mehnatga tengdir. Maltusning fikricha, tovarlardagi mehnat miqdori uni ishlab chiqarishga ketgan harajatlardan iborat bo'lib, bu ko'rsatkich tirik va jonsiz mehnat plyus avanslangan kapitalga foydadan jamlanadi. Bunda qiymatning hosil bo'lishi ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga ko'chiriladi, iste'mol qiymati esa almashuv qiymati bilan qorishtirib yuboriladi. J.Mill qiymat, ish haqi va foydani o'ziga xos yo'l bilan talqin etdi. U ishchilarning ish haqini oshirish yo'lidagi iqtisodiy kurashi o'rinsizligini iqtisodiy jihatdan asoslamoqchi bo'ladi. J.Mill kapitalistning foydasi bilan yollanma ishchining maoshi o'rtasidagi qarama- qarshilikni rad etib, er rentasini tanqid qilgan edi. U Rikardoning renta to'g'risidagi nazariyasini davom ettirib, er rentasining davlat tomonidan qo'shib olinishi, ya'ni haqiqatda erni milliylashtirish (nasionalizasiya) qilinishini talab qilib chiqdi (Sovet davrini eslang). J.Mill o'zining Yüklə 81,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2