Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

UŞAQLARIN VƏTƏNDAŞ KIMI FORMALAŞMASINDA

AILƏNIN ROLU
Məmmədova Ülkər Əli qızı, Bakı Dövlət Universiteti,

Sosial elmlər və psixologiya fakultəsi,

Sosial pedaqogika üzrə magistrant
Açar sözlər: ailə, valideynlər, uşaqların tərbiyəsi, valideynlərin vəzifələri.

Ключевые слова: семья, родители, воспитание детей, обязанности родителей.

Key words: family, parents, upbringing of the children, posts of the parents.
Ailə tərbiyəsinin vəzifələri:Yetişməkdə olan nəslin tərbiyəsində məktəb həlledici rol oynasa da,bu sahədə ailənin də üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Şəxsiyyətin bünövrəsi ailədə qoyulur,onun xarakterinin bir çox keyfiyyətləri də ailədə formalaşır. Gələcək vətəndaşın dünyagörüşü, tələbat və maraqları, mənəviyyatı ailə tərbiyəsinin düzgün təşkilindən çox asılıdır.

Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailənin rolu əvəzedilməzdir. Gənc nəslin tərbiyəsi ailənin başlıca funksiyalarından, valideynlərin isə ən mühüm vəzifələrindən biridi. Biz yaxşı və pis uşaqlar haqqında danışırıq. Onların hər ikisinin atası da var, anası da. Lakin valideynlərin öz - özlüyündə xeyirxah, arzularından asılı olmayaraq, biz evdə yaxşı, digərində isə pis uşaq böyüdüb.

Bunu nece izah etmək olar? Sualı bir qədər de konkretləşdirsək, ailədə hansı şəraitdə yaxşı, hansı şəraitdə pis uşaq formalaşır? Valideynlər gənc nəslin tərbiyəsində nəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər? Amma əvvəlcə tərbiyə anlayışı ilə tanış olaq.

Tərbiyə sözü adətən iki – dar və geniş mənada işlənilir. Dar mənada tərbiyə - tərbiyə edənin tərbiyə olunana məqsədyönlü təsiri prosesidir. Tərbiyə edən həmişə müəyyən məqsəddən çıxış edir; o, tərbiyə olunan ictimai təcrübəni aşılamaq, onda yaxşı və pis haqqında təsəvvür yaradırıq, bu və ya digər hadisəyə münasibət formalaşdırmaq, davranış və rəftar norması ilə tanış etmək, mənəvi keyfiyyətlər aşılamaq və s. məqsədilə müxtəlif üsulların köməyilə təsir göstərir.

Heç bir ailədə uşaq kortəbii şəkildə tərbiyə edilmir. Hansı valideyn olur olsun, o, uşaqların tərbiyəsində mütləq müəyyən pedaqoji məqsədi rəhbər tutur. Burda sual həmin məqsədin nə dərəcədə doğru və ya səhv olmasıdır. Valideyn öz məqsədini necə həyata keçirir?

Valideynlərin bir qisminin pedaqoji məqsədləri çox vaxt aydın xarakter daşımır, dəqiq olmur. Bu da uşaqların tərbiyəsi işinə böyük ziyan vurur. Lakin bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, ata-ananın böyük əksəriyyətinin öz qarşısına qoyduqları pedaqoji məqsədlər dəqiqliyi ilə seçilir. Pedaqoqlar valideynlərlə “siz öz uşaqlarınızda, hər şeydən əvvəl, şəxsiyyətin hansı keyfiyyətlərini tərbiyə etmək istərdiniz?” sualı əsasında anket sorğusu keçirilib.

Əksər valideynlər belə cavab veriblər: düzlük, xeyirxahlıq, kollektivdə yaşamaq və işləmək bacarığı, böyüklərə hörmət, əməyə məhəbbət, vətəndaşlıq.

Uşağın yaxşı adam olmasını istəmək ülvi hissdir, lakin qənaət bəxş deyil. Bu “yaxşı adam” anlayışına hansı xarakter əlamətlərinin, hansı vərdiş, bacarıq, adət, hiss və s. daxil olduğunu bu və ya digər dərəcədə dəqiq aydınlaşdırmaq, uşağı “yaxşı adam” kimi böyütməyin üsul və vasitələrini bilmək lazımdır.

Şəxsiyyətin formalaşması ictimai münasibətlər sistemi ilə bilavasitə bağlıdır. Tərbiyədən geniş mənada danışanda məhz bu cəhəti – ictimai münasibətlər, o cümlədən, ailə münasibətləri sisteminin insana təsirini nəzərdə tuturlar. Ailədə uşaqların sosial inkişaf şəraiti müxtəlif amillərlə şərtlənir, onlardan ikisini ayrıca qeyd etmək gərəkdir. Birinci tip amillərə ailə münasibətləri – ata ilə ana valideynlərlə uşaqlar, bacı ilə qardaş, və s. arasındakı münasibətlər daxildir. Ailənin maddi vəziyyəti, mənzil şəraiti, quruluş ikinci tip amillər sırasına daxil edilir.

İkinci tip amillər uşaqların tərbiyəsinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Lakin psixoloji tədqiqatlardan görünür ki, onları gənc nəslin tərbiyəsində həlledici hesab etmək olmaz.

Ailə münasibətlərinin uşaqların tərbiyəsində roluna xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ailədə böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsi prosesində valideynlərin istifadə etdikləri ən mükəmməl tərbiyə üsulları belə, uşaqların min bir tellə bağlı olduğunu ailə münasibətlərinin tərbiyəvi səmərəliliyini əvəz etmir və edə də bilməz.

Ailə münasibətləri hər şeydən əvvəl, uşaqların emosiya və hisslərinə təsir göstərir. Onların yaşı artdıqca həmin münasibətləri mənimsəyirlər, bu zəmində də oğlan və qızların xarakter əlamətləri və s. formalaşır.

Valideynlər uşaqlardan söhbət düşəndə bir səslə deyir: “Əzizim əziz, tərbiyəsi ondan əziz”. Atalar sözünün hikməti aydındır. Uşaqların tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bunu hansı valideyn bilmir?

Gəlin, əvvəlcə ata – anaların nəyi bildiyini aydınlaşdıraq. Əhalinin təhsil – mədəni səviyyəsinin köklü surətdə yüksəlməsi valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinə də mühüm təsir göstərib. İxtisasından asılı olmayaraq onların böyük əksəriyyəti ailə tərbiyəsi problemləri üzrə qəzet və jurnallarda ardıcıl surətdə dərc olunan məqalələri maraqla oxuyur, televiziya və radioda ölkəmizin, o cümlədən, respublikamızın tanınmış psixoloq, pedaqoq və həkimlərin söhbətlərinə diqqətlə qulaq asırlar. Son zamanlar ailə tərbiyəsi problemlərinə dair kitab və kitabçalara da maraq artmışdır. Lakin bir çox ailələrdə, xüsusilə gənc ailələrdə uşaqların tərbiyəsi sahəsində biz ciddi nöqsanlara rast gəlirik. Onlar, əlbəttə, təsadüfi xarakter daşıyır və müəyyən səbəblərlə bağlıdır. Bu haqda aydın təsəvvür əldə etmək üçün bəzi məsələləri xüsusilə göstərmək gərəkdir.

Son illər valideynlərin pedaqoji mədəniyyəti məsələlərini öyrənmək məqsədilə müxtəlif tədqiqatlar aparılmışdır. Alimlər müəyyən etmişlər ki, ata - anaların bir çoxunun ailə tərbiyəsi haqqındakı bilikləri çox ümumi, hətta bəzən səthi xarakter daşıyır. Belə valideynlər ailə tərbiyəsinin ən sadə məsələlərini belə yoluna qoymaqda çətinlik çəkirlər, buna görə də uşaqla “ağlı necə kəsirsə, elə də rəftar edir”. Bu zaman o, öz “tərbiyə üsullarının” nəticələrini əslində görmür, özünün atalıq və analıq borcunu pedaqoji baxımdan düzgün qiymətləndirə bilmir.Buna isə təəcüb etməyin. Bizə ailə tərbiyəsini kim öryədir? 

Demək olar ki, heç kim ailə tərbiyəsi məsələlərini biz özümüz başqalarına – uşaq vaxtı ata və anamıza, sonralar isə qonum - qonşuya baxa - baxa çox vaxt onların səhvlərini təkrar edə - edə öyrənirik. 

Ailə münasibətlərinin gənc nəslin tərbiyəsindəki rolunun nəzərə alınmaması ailə tərbiyəsində yol verilən nöqsanlar içərisində xüsusi yer tutur. Bir sıra ailələrdə uşağa verilən mənəvi tələblərlə valideynlərin öz əməlləri uyğun gəlmir. Evin məişət qayğılarında ata - ananın eyni dərəcədə iştirak etməməsi, hətta bu əsasda əmələ gələn söz - söhbət və münaqişələr uşaqlarda kişilik və qadınlıq haqqında təsəvvürlərin formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Bəzən ata uşağa bir, ana başqa cür, nənə isə tamamilə fərqli yanaşır. Tərbiyəvi təsirlərin vəhdətdə olmaması uşaqların münasibətlər sisteminin və qiymət meyarlarının formalaşması prosesini çətinləşdirir.

Ailənin tərbiyə vəzifələri və imkanları haqqında da yanlış təsəvvürlərə də az təsadüf olunmur. Bir çox ailələrdə əmək tərbiyəsinin əhəmiyyətsiz yer tutması, oyunlardan və birgə inkişaf etdirici məşğələlərin digər formalarından az istifadə edilməsi məhz bununla bağlıdır.

Gənc nəslin yaş, fərdi və cins xüsusiyyətlərinin, tələbat və imkanlarının hesaba alınması sahəsində də ciddi nöqsanlar var. Məsələn, psixoloqlar müəyyənləşdirmişlər ki, 5 – 6 yaşında uşaqlar dil öyrənməyə çox həssas olurlar, onlar ana dili ilə yanaşı, rus dilini, hətta üçüncü bir dili öyrənə bilərlər. Lakin təəssüflə, bildirməliyik ki, ailələr çox zaman bu böyük imkandan səmərəli istifadə etmirlər.

Valideynlər uşaqların təbii imkan və qabiliyyətlərinin vaxtında üzə çıxarılması sahəsində də ciddi nöqsanlara yol verilir. Onlar çox zaman uşağı heç bir əsas olmadan incəsənət sahələrinə təhrik edir, texnika sahəsinə isə maraq yaratmırlar.

Bəzi ailələrdə özünü göstərən əşya xəstəliyi uşaqların mənəvi tərbiyəsinə xüsusilə mənfi təsir edir. Bəzi ata – analar, hətta uşaqlar üçün “peşə seçəndə” belə onun “maddi cəhətdən sərfəli” olmasına diqqət yetirirlər. Valideynlərin özlərinin maraqlarının məhdud olması, mənəvi kasadlığı istər - istəməz uşaqların dünya, ailə, insan haqqında təsəvvürlərində əks olunur. Ailə tərbiyəsinə quru nəsihətçilik halları da az ziyan vurmur. Uşaqlarda ünsiyyətin az və yeksnəsək olması da diqqəti cəlb edir. Bir çox hallarda isə valideynlərin uşaqlarla ünsiyyəti sadəcə olaraq adi güzəran söhbətinə çevrilir, səthi və məhdud xarakter daşıyır. 

Asudə vaxtın, ailədə gün rejiminin düzgün təşkilindən çox şey asılıdır. Bu, bəzi hallarda valideynin iradəsindən asılı olmur. Həmin işdə məktəb, ictimai təşkilatlar ailənin köməyinə yetməyə borcludu.

Müşahidələr göstərir ki, uşaqlar ən çox sərbəst olduqları - məktəbdən və ailədən gəzib - dolandıqları vaxt pozulurlar. Yaşadığı məhəllənin, küçənin yerləşdiyi ərazinin yaxınlığı, dostluq, yoldaşlıq etdiyi uşaqların əxlaqı həddi - buluğa çatmamışlara güclü təsir edir. Məhəllə uşaqları arasında daha nüfuzluları olur. Digər uşaqlar onun ətrafında cəmlənir, məsləhəti ilə oturub dururlar. Həmin yeniyetmənin şəxsiyyətini müəyyənləşdirmək, sonra əməli tədbir görmək valideyn üçün zəruridir.

Yeniyetmələrin hədsiz əzizlənməsi, hər cür tələblərinə güzəştə gedilməsi bəzi hərəkətlər və davranışlarında onlara sərbəstik verilməsi də pis nəticələnir. O, məktəbdən yayınır, siqaret çəkməyə, içki içməyə, yaşlılara məxsus oyunlara oynamağa, evə gec gəlməyə başlayır. 

Ailə tərbiyəsinin çox mühüm bir xüsusiyyəti var: valideynlərlə uşaqlar arasında münasibətlər şəxsi – emosional xarakter daşıyır. Ana uşaqla hisslərin dili ilə danışır. Ata məhəbbəti də şirindi. Övladların qəlbini riqqətə gətirir. Ailə tərbiyəsinin üstünlüyü də, zərifliyi də məhz buradadı. Fiziki və psixoloji cəhətdən yaxşı inkişaf etmək üçün uşağa, hər şeydən əvvəl, valideyn məhəbbəti gərəkdir. Ancaq bir şərtlə: ata - ananın məhəbbəti uşağı inkişaf etdirməlidir. Onun nəinki bugünkü, həm də sabahkı xoşbəxtliyinin rəhni olmalıdır. 

Müasir ailələrdə uşaqların əzizlənməsi müxtəlif formalarda özünü göstərir: uşağı əmək qayğılarından azad edirlər, hamı onun canına and içir, adi sözünə əməl edir, istəkləri həmin an yerinə yetirilir, bərkə-boşa salinmır, adi çətinlikləri belə onun üçün ata və ya ana aradan qaldırır... Bir də xəbər tuturlar ki, uşağın iddiası yerə-görə sığmır. Artıq böyük oğlandı, lakin ailənin dərdi-səri ilə maraqlanmır, yalnız özü haqda fikirləşir.

Tutduğu xoşagəlməz hərəkətlərə görə evdə heç bir cəza almayan, hətta valideynlərdən biri tərəfindən müdafiə edilən övladlar da var. Onlarda belə bir fikir yaranır : ”Madam ki, ona hər şeyə icazə verilir, mane olan, xətrinə dəyən yoxdur, o, nə istəsə edə, hətta qanunu da poza bilərəm”. Nəvaziş və qayğının həddi gözlənilməlidir. Çox zaman uşaq həddindən artıq əzizləndiyi zaman “çətin” olur. Uşağı tez-tez, özü də yersiz tərifləmək, onun pis əməllərini alqışlamaq lazım deyil. Təəccüblü odur ki, bəzi valideynlər bu mətləbi başa düşsələr də, yenə də uşağı həddindən artıq qayğı ilə bürüyürlər, çünki bu çox asan yoldur. Uşağı əzizləməyə nə var ki, lakin onunla hər hansı bir əsəri müzakirə etmək, ona dil öyrətmək və s. isə çox çətindir. Çünki bu valideyndən təkcə vaxt yox, həm də bilik, bacarıq, pedaqoji səriştə tələb edilir. Biz hər hansı bir qayğıdan uşağı azad etməklə onu həyata hazırlamırıq, bahalı şey almaqla onun sadəcə başını qatırıq. Əslində isə onu başımızdan etmiş, öz ümidinə buraxırıq, yəni tərbiyəsi qayğısına qalmırıq. 

Bir çox ailələrdə isə uşaqlara qarşı həddindən ziyadə tələbkarlıq göstərir, cəzanın ədalətli olmasını gözləmirlər. Bir çox hallarda cəza müstəsna dərəcədə sərt xarakter daşıyır, uşağı qorxudur, onda inamsızlıq hissi yaradır. Bəzi ailələrdə isə uşaq nadinclik etdikdə, sözə baxmadıqda, dərslərini öyrənmədikdə, xoşagəlməz iş tutduqda valideyn yerli-yersiz onu döyür. Bu isə uşağın düzgün tərbiyəsinə son dərəcə mənfi təsir göstərir, eyni zamanda valideyn uşağın gözündə nüfuzdan düşür. Fiziki cəzaya əl atan valideyn uşağa təkcə fiziki zədə deyil, həm də psixi zədə yetirir. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, artıq yeniyetməlik dövründə uşaqların mənlik şüuru inkişaf edir, onlar özlərini bir şəxsiyyət kimi yüksək qiymətləndirir, öz ləyaqət və şərəflərini bütün aydınlığı ilə başa düşürlər. Buna görə də uşaqları qətiyyən döymək olmaz.

Uşağı döymək, onu təhqir etmək, ləyaqətini alçaltmaq, şəxsiyyətini tapdalamaq deməkdir. Lakin bu o demək deyil ki, uşağı cəzalandırmaq olmaz. Cəzanın müxtəlif növləri var. Onların bir çoxu ailə tərbiyəsində də bu və ya digər dərəcədə istifadə olunur. Lakin cəza məqsəd deyil, vasitə olmalıdı. Həm də uşağı addımbaşı danlamaq, utandırmaq və ya hədələmək yaramaz. Düzgün əzalandırma valideyndən xüsusi məharət tələb edir. 

Ailə tərbiyəsinin vəzifələri kimi-uşağı fəal vətəndaş,bəşəri və milli dəyərlərə yiyələnmiş cəmiyyət üzvü kimi yetişdirmək,onda faydalı həyati bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına, düzgün peşə seçiminə kömək göstərməyi qeyd etmək olar. Bu vəzifələrin yerinə yetrilməsi üçün valideynlər pedaqoji-psixoloji biliklərə yiyələnməli, öz şəxsiyyətləri ilə uşaqlara düzgün təsir etməyə çalışmalıdırlar. Valideynlər ata-ana olduqları gündən etibarən həm də tərbiyəçidirlər. Ailə tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti üçün müəyyən prinsipləri rəhbər tutmaq vacibdir. Ümumi prinsiplər sırasında böyüyən insana humanist və xeyrxah münasibət, inam və etibara əsaslanan qarşılıqlı münasibətlərin olması, uşaqları ailənin həyat fəaliyyətinə cəlb etmək, valideyn-uşaq münasibətlərinin ümumi tərbiyə prinsipləri əsasında qurulmasını göstərmək olar.

Ailə tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti üçün bir çox pedaqoji şərtlərə əməl etmək lazımdır. Həmin şərtlərdən başlıcaları bunlardır:

-Ailədə sağlam sosial mühit yaradılmalıdır,uşaqların tərbiyəsi normal, sakit, səmərəli və şən həyat şəraitində daha normal və asan olur. Əksinə, qeyri-normal tərbiyə şəraitində, valideynlərin dolğun insani həyatı olmadan tam dəyərli insan tərbiyə etmək mümkün deyildir.Ər və arvadın bir -birinin xoşbəxtliyi üçün çalışdıqları, vaxtların xoş keçirdikləri, şən, dolğun ailə həyatı uşaqlar üçün yaxşı tərbiyədir.Əksinə, harada tərbiyə gərgin və hər cür əsəbiliklə, qışqırıq və cəza ilə aparılarsa, orada o, baş tutmur.

-Tərbiyə işində mütəşəkkil ailə kollektivi mühüm vasitədir.Uşaq dolğun şəxsiyyət kimi o zaman yetişə bilər ki,onun təlabat və arzuları kollektivçi tələbat və arzuları olsun.Əks halda o fərdiyyətçi kimi yetişə bilər. Ailə kollektivçilik əlamətlərini itirdikdə onun tərbiyəvi təsiri də xeyli azalır.

-Böyük ailə, çoxuşaqlı ailə tərbiyə üçün daha əlverişlidir. Belə ailəni ümumi mənafe,ümumi həyat,ümumi sevinc və kədər birləşdirir.Burada uşaqlar bir-birindən öyrənir və tərbiyə üçün əlverişli ünsiyyət mühiti yaranır. Tək uşaqlı ailələrdə isə tərbiyə işi çətindir. Burada uşaq hamının diqqət mərkəzində olur hamı onu əzizləyir, heç kəs onun xətrini dəymək istəmir.Belə uşaqlar, adətən, ərköyün və eqoist böyüyürlər.

-Tərbiyənin,o cümlədən ailə tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti tərbiyə qanunlarına və onlardan irəli gələn prinsiplərə düzgün əməl etməkdən asılıdır. Uşağa qarşı hörmət və tələbkarlığı birləşdirmək, ona nikbin nəzərlə yanaşmaq, hər bir uşağın yaş və fərdi xüsusiyyətlərinə əsaslanmaqla onu qəlbinə yol tapmaq, tərbiyə işində kollektivə istinad etmək,uşağın müstəqilliyi ilə pedaqoji rəhbərliyi düzgün əlaqələndirmək və s.belə prinsiplərdəndir.

-Tərbiyə işində uşağın birtərəfli inkişafına yol verməmək, onun ahəngdar şəxsiyyət kimi formalaşmasına şərait yaratmaq, yəni zehni, ideya-mənəvi, əmək, estetik, fiziki və s. cəhətdən inkişafına qayğı göstərmək vacibdir.

-Həddini aşmayan valideyn məhəbbəti, borc hissi, valideynlərin düzgün həyat tərzi, bir-birilə və uşaqla səmimi münasibətlər, şəxsi ləyaqət, vətəndaşlıq siması –bütün bunlar ailə tərbiyəsinin müvəffəqiyyətini təmin edən şərtlərdəndir.

Ailə tərbiyəsinin qeyd edilən şərtlərinin bir çoxunu həyati faktlarla əsalandıraraq tərbiyənin sirrini ailənin ümumi ahəngində-valideynlərin dolğun, şüurlu, düzgün əxlaqi həyat sürməsində görmək olar. Əgər ailə həyatının ümumi ahəngi pisdirsə,ən düzgün,ağıllı düşünülmüş pedaqoji üsulların da heç bir faydası olmayacaqdır.

Ailə heç bir tərbiyə vasitəsi ilə əvəz oluna bilməz. O, əsas tərbiyəedici amildir. Ailə uşağın inkişafına və şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsir edən ən güclü vasitədir. Uşağın düzgün tərbiyə olunmasının əsas şərtləri normal ailə şəraiti, valideyn şəxsiyyəti, gündəlik həyat tərzi, zamanla uşağın kitabla, oxumaqla və əməklə düzgün əlaqəsini təmin etmək hesab olunur.
ƏDƏBİYYAT

1.İsmixanov M., Vəliyev S. Sosial Pedaqogika .Bakı: 2013

2.Bayramov Ə., Əlizadə Ə. Sosial psixologiyanın aktual məsələləri. Bakı:1998.

3.Quliyev S.M. Məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində ailə,məktəb və ictimaiyyətin birgə fəaliyyəti.Bakı:1982.

SUMMARY

It’s shown in thesis that family could not be replaced by any means of education. It is the premier moral educator. Family is the most powerful instrument in development and forming child’s personality. The essential circumstances for right manners are normal family condition, parents personality, daily life style and providing regular concerns for work, reading and books.

РЕЗЮМЕ

В тезисе доклада утверждается, что семья не может быть заменена ни одним воспитательным средством. Она - главный воспитатель. Более влиятельной силы на развитие и становление личности ребенка не существует. Основными условиями успеха в воспитании детей в семье можно считать наличие нормальной семейной атмосферы, авторитета родителей, правильного режима дня, своевременного приобщения ребенка к книге и чтению, к труду.

ÜRƏK-DAMAR XƏSTƏLİKLƏRİNİN PSİXOSOMATİK KOMPONENTLƏRİ
dos. Allahyarova Sevinc Ağavəli q., Psixologiya kafedrası, BDU
Açar sözlər: esensial hipertoniya, ürək ritminin pozulması, ürəyin işemik xəstəliyi, qorxunun ürək nevrozu.

Ключевые слова: эссенциальная артериальная гипертония, ишемическая болезнь сердца, нарушения сердечного ритма, сердечный невроз страха.

Keywords: essential arterial hypertension, coronary heart disease, violations of a warm rhythm, cardiac neurosis of fear.

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə ürək-damar xəstəlikləri ölümün rast gəlinən səbəbidir. Son illər ərzində kardioloqlar psixososial faktorların so­matik faktorlarla əlaqədə olduğunu qeyd edirlər. Həyat tərzi, şəxsiyyətin qu­rul­ması, onun professional və ailəvi əhatəsi qan dövranı və fizioloji tən­zim­lən­mə üçün çox vacibdir. Somantik risk faktorlarına aid olan: düzgün qida­lan­ma­maq, piylənmə, siqaret və spirtli içkilərdən istifadə etmək ürəkdə problemlərin yaranmasına səbəb olur.

Ürək-damar sisteminə aid olan psixosomatik komponent:

1) Essensial hipertoniya

2) ürək ritminin pozulması

3) ürəyin işemik xəstəliyi

4) qorxunun ürək nevrozu

Ürək və damarlar həyat fəaliyyətinin bütün formalarında, insan bunu dərk etməsə də, iştirak edir.Somatik sfera kimi psixi sferalar ürək-damar sisteminin funksiyalarını tə­yin edir. Aktivlik və sakitlik, yuxu və gümrahlıq ifadə olunmuş və bas­dırıl­mış hisslər qan dövranı sisteminin müxtəlif hallarından asılıdır.

Baxmayaraq ki, ürəyin işləməsində dəyişikliklər həm, müsbət, həm də mənfi hisslər zamanı özünü büruzə verir, patoloji pozuntular ürək-damar sis­temində qorxu, qəzəb, sıxıntı və digər mənfi emosiyalarla bağlıdır. Bu hallarda qana atılmış adrenalin nəbzin artmasına, damarların daralmasına, miokardın yığılmasının tezləşməsinə və bu da öz növbəsində narahatçılığa və qrxu hissinin yaranmasına səbəb olur.

Ürəyi adətən sevgi ilə əlaqələndirirlər. Ortaya belə bir sual çıxır. Nəyə görə yaxın insanın itkisi, münasibətlərin pozulması ürəyin xəstəliyi ilə nəti­cələnir? Əgər anna öz uşağına qarşı soyuqdursa, uşaq öz hisslərini gəlinciyinə yö­nəldir (anasında tapa bilmədiyini). Gəlincik onun üçün yaxın insanın əvəzi olur.Bəzi kardioloqlar belə hesab edirlər ki, ürək yaxın insanın simvoluna çev­rilir və onun üzərinə hər hansısa bir səbəbə görə açıq ifadə oluna bilməyən his­slər ötürülür.Ürək-damar xəstəliklərinin patogenezində ən vacib rol düşmənçilikdir.

Essensial hipertoniya.

Xəstəliyin başlanğıcının zamanını tapmaq çətin olduğu üçün onu törədən situasiya haqqında danışmaq çətindir. Arterial hipertoniya insan xroniki gərginlik gözləmə vəziyyətində başlayır. «Mən hər şeyə hazır olma­lıyam», «Mən beləyəm ki, bütün çətinlikləri öz üzərimə götürərəm», «Məni heç nə sax­la­ya bilməz, mən hər şeyə hazıram» - kimi ifadələr hipertoniklərə aiddir.

İnsanlarla və heyvanlarla aparılmış çoxsaylı eksperimentlər göstərir ki, hirs, qorxu zamanı təzyiq artır və xroniki emosional gərginlik daimi hiper­to­niyanın yaranmasına gətirib çıxarır. Esensial hipertoniya ailə üzvlərində tez-tez rast gəlinir, bu da «psixoloji irsilik» kimi interpretasiya ola bilər. Hi­per­tonik xəstələrdə özünü təstiqetmə çətin olur. Artan aqressiv hisslərlə daima mü­ba­rizə aparılır. Uşaqlıqda onlar çox aqressiv və qəzəbli olurlar. Yaş art­dıq­ca insanları yola verirlər, özünü müdafiə edə bilmirlər. Uşaq öz aqressivliyinə gö­­rə yaxınlarını və tanışlarını itirmək ehtimalını dərk edərək öz düşmənçiliyini kontrol etməyə və gizlətməyə məcbur olur. Arterial hi­per­toniyalı xəstələr hər za­man qarşıdurma zamanı çox qıcıqlı olurlar. Onlar uzun­ müddət eyni bir iş yerində işləyirlər, hətta maaşları az olsa belə. Vəzifədə ol­sa­lar da, avtoritet ola bilmirlər. Onlar başqalarının işini yerinə yetirirlər. Nəticədə qəzəb, nifoət və aqressivliyin yaranması baş verir və getdikcə bu hissləri idarə etmək olmur. Nəticədə gərginliyin xroniki halı yaranır.

Hipertoniyanın formalaşmasında ailədə olan əlaqələr də rol oynayır. Məsələn, əgər ata konfliktli-aqressiv hipertonikdirsə,onun davranışı ailə münasibətlərinə bütövlükdə təsir edir. Hər bir ailədə valideynlərlə uşaqlar arasında qaydalar formalaşır ki, konflikltlər onların əsasında tənzimlənir. Belə ailə­lərdə neqativ-qeyri-verbal kommunikasiyaya üstünlük verilir (cavab ver­mə­mək, başını çevirmək, baxışlardan qaçmaq). Belə ailələrdə nitqə və kom­mu­nikasiyaya qadağa olur və nəticədə anlayan, müşahidə edən, kontrol edən, aktivliyi saxlayan ifadələr meydana gəli (nə isə bildirən, iştirak edən, çat­dıran ifadələrə isə çox az rast gəlinir)

Hipertoniklərə xas olan şəxsi xüsusiyyətlər: işgüzar, ünsiyyətcil, məsuliyyətli. Bunun nəticəsində onlarda daxili və xarici konfliktlər yaranır ki, han­sılardan ki, onlar emosional olaraq uzaqlaşa bilmirlər.Onlar öz xəstəliyini tam dərk etmirlər.Düzgün olmayan nevrotik davranış aktivliyə və insanlara yardıma canatmada özünü doğruldur.Onları əməksevərliyi, davranışı, ünsiyyətcilliyi, təmizkarlığı – xoşagələn pasient edir. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, onlar öz aqressivliyini, şöh­rətpərəstliyini və rəqabətə canatmasını gizli şəkildə saxlayırlar.

Ürəyin işemiyası və miokard infarktı

Psixi faktorlar riskin somatik faktorları ilə birlikdə təsir edir (hiper­to­ni­ya, siqaret, şəkərli diabet, artıq çəki). Belə əlaqənin 3 əsas variantı təyin olu­nub:

1) Emosiyalar və «ağırlıq» koronar qan dövranına, ürəyə bilavasitə təsir edir.

2) Arterial hipertoniyanın əmələ gəlməsində psixosomatik təsirin rolu böyükdür: onlar yağların mübadiləsinə təsir göstərir və aterosklerozun əmələ gəlməsinə səbəb olurlar.

3) Psixosomatik faktorlar siqaret çəkmə və spirtli içkilərdən istifadəyə gətirib çıxarır və nəticədə yeməyə tələbat artır və piylənməyə gətirir.

Konorar xəstələr miokard infarktının başlanğıc göstəricilərini heç nəzərə almır­lar. Onlar xoşagəlməz duyğuları zarafat hesab edirlər və biganəlik gös­tərirlər. Konorar xəstəliklərə davranışın müəyyən tipləri aiddir. Roseman, Fridman (1959) infarkta təhlükə olan davranışı A tipli adlan­dırmışlar. Onlar B tipinə tam əksdirlər. A tipli insanlar yaradıcı tipdir, müvəffəqiyyətsizlik zamanı isə daxili gər­ginliyin artması baş verir.

A tipli insanlar 3 yarımsinfə bölünürlər:

1) Qapalı, tormozlanmış, mimika və jestlərdən istifadə etmirlər. Onlar özlərindən nadir hallarda çıxırlar, əgər çıxsalar da uzun müddət sakitləşə bilmirlər.

2) Öz hisslərini gizlədə bilirlər, daxilən çox əsəbidirlər.

3) Ətrafda baş verənlərə çox hay-küylü şəkildə reaksiya verirlər. Ün­siyyətcildirlər, əl-qolla danışırlar, bərk gülüb, danışırlar. Tez-tez özlə­rin­dən çıxırlar, savaşırlar, lakin bunu tez unudurlar.

Şafer (1976) infarkt riskinin 2 faktorunu ayırd edir: bir tərəfdən atero­skleroz, digər tərəfdən stress. Faktorların təsiredici gücünün artmasına pasientin həyat tərzi, qidalanması, alkoqol, siqaret, hipodinamik həyat tərzi və qor­xu, gərginlik, aqressivlik halları da təsir edir.Danbar (1943) şəxsiyyətin koronar profilini təsvir edərək aşağıdakıları qeyd edir: işləmək arzusu, öz sahəsində zirvələrə ucalmaq, sosial status, sosial normalara adaptasiya olmaq. Risk faktorlarına aiddir: gərgin həyat ritmi, sosial əhəmiyyət və nailiyyətə canatma, gərgin-narahat fəaliyyət.Tələsmək, narahatçılıq, üz əzələsinin daimi gərginliyi, seytnot hissi və məsuliyyət gələcək infarkt xəstəliklərinin əlamətləridir. Onlar üçün iş o qədər əhəmiyyətlidir ki, başqa heç bir şeyə vaxtları qalmır.Gərginliyin səbəbi çox vaxt təkmilləşmənin yetərsizliyidir, bu da gənc ixtisaçılarda yaşlılara nisbətən daha çox rast gəlinir və infarkt riski artır.Yüklənməni də digər konfliktlər kimi həll edirlər: özünə müraciət edərək: tələsmək, güclü və hərtərəfli inkişaf etmiş.

İşemik xəstələri tipik nevrotiklərlə müqayisə etmək olmaz: onlarda tormoz, emosional labillik, inamsızlıq yoxdur. Müasir aləmdə belə insanların işi və uğurunu normadançox kimi qiymətləndirmək olar.İşemiya xəstəliyi psixosomatik nöqteyi-nəzərdən 3 ardıcıl mərhələlərdən ibarətdir: hiperaktivlik, kompensasiya və uçurum.

Kardiofobik nevroz.

Kardiofobik nevroz zamanı parçalayıcı konflikt yüksək ambivalent şəxsiyyəti müəyyən edir. Bir tərəfdən özünü müdafiəyə qabiliyyət, digər tərəfdən – imkanların məhdudluğu və asılılıq. Belə bir konflikt onu əmələ gəti­rən vəziyyətdən asılıdır (ölüm, xəstəlik, köçmə) – tənhalıqla nəticələnə bilən. Be­lə xəstələrin fantaziyalarında aqressiv ölüm arzusu və gözəl bir xilas etmə mü­şahidə olunur. Simbiotik münasibətlərə meyillik göstərən kardionevrozlu xəstələrdə ana və ya ata ilə sıx əlaqələrin itirilməsi zamanı daxili və xarici çətinliklər yaranır. Ətrafdakı insanların ölümünü sanki öz şəxsi həyatı kimi qavrayırlar.

Bu xəstələr əsasən atasız böyüyən tək oğlan uşaqlarında, bir də sonbeşik olan oğlanlarda müşahidə olunur. Onlar analarına çox bağlı olurlar. Gələcək həyatda münasibətlərin yaranmasında çətinliklər yaranır. Çox erkən bağlılıq nevrozun yaranmasına səbə olur.Bağlılıq və ya öyrəşmənin ardıcıllığı və onun kəskin kəsilməsi çox pis təsir edir. Burada A və B tipli davranış tipləri var: A tipii-bilavasitə simbiotik ası­lılıq nümayiş etdirir; B tipii –belə bir «alçaldıcı» vəziyyətlərə dözmür və özü­nü nümayişkəranə azad aparır (həm dərk olunan, həm də dərk olunmayan hə­rə­kətlərində)

Xəstələrin çoxunda sadə asılılıq, həyati əlaqələrin azalması, çə­tin­lik­lərdən qaçma (fobiyalara xas olan). Bəziləri isə işləmirlər, sərbəst ya­şa­ya bilmirlər, psixoterapevtin və yaxınlarının köməyinə ehtiyacları olur. On­lar sek­sual münasibətlərdən, idmandan, fiziki işlərdən uzaq dururlar (ürək dö­yün­tü­sünü artıran proseslərdən) Bir qismi isə ürək fəaliyyətini daima izləyir, ona aid olan ədəbiyyatı oxuyurlar, bir psixoterapevtdən digərinin yanına gedirlər, öz müşahidələrini bədəninin başqa hissələrinə yönəldirlər. Kar­dionevroloji qorxu zamanı psixofizioloji dairə öz rolunu oynayır: qorxu və hə­yəcan nəticəsində adrenalin qana atılır bu isə «taxikardiyaya» gətirir. Təzyiq artır, ürəyin faydalı effekti azalır, hipoksiya əmələ gəlir, nəticədə qorxu və hə­yə­can əmələ gəlir, bu da ürəyə təsir edir. Ürək sıxılmalarının sayının artması qorxuya səbəb olur. Sadə asılılıq və inkarın və qorunmanın tipini psixoloji testlərlə tapmaq olar. MMRİ profillərində Rixter və Bekman onları A və B tipli təsvir etmişlər. Onlar ən çox infarktdan qorxurlar, lakin o elə də onlar arasında müşa­hi­də olunmur.

Ürək ritminin pozuntuları

Pristuplar (tutmalar) konfliktlərlə və situasiyalarla bağlı olan faktorlarla əmələ gəlir. Ürəyi 25 % sağlam olan pasientlərdə həyat situasiyalarla və pris­tup arasında olan əlaqə ilə müşayiət olunur. Pristuplar daxili gərginlik za­manı əmə­lə gəlir. Pasientlər öz hisslərini idarə edə bilirlər, onları gizlədə bilir­­lər, bir zəiflik kimi nəzərdən keçirirlər: «Mən bildirmirəm ki, mənə nə olub».Onlar öz emosional aləmini qoruyurlar, mübahisələrdən, qarşı­dur­ma­lardan, mübahisələrdən uzaq dururlar.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:

1.Бройтигам В., Кристиан П., Рад М. Психосоматическая медицина:Краткий учебник. М., 1999.

2.Bernard L.C., Crupat E. Health Psychology. Biopsychosocial Factors in Health and ness. Harcourt Brace College Publishers, 1994.

3.Bundy C. Cardiovascular and respiratory disease. Treatment // The Handbook of Clinical Adult Psychology / Ed. by S.Lindsay &G.Powell. London; New York, 1995. P.573-588
Психосоматические компоненты сердечно-сосудистых заболеваний

Резюме

Заболевания сердца и сосудов в экономически развитых странах являются самой частой причиной смерти. В последние годы кардиологи все большее значение придают психосоциальным факторам риска и их связи с соматическими факторами. Образ жизни, установки личности и положение человека в его профессиональном и семейном окружении важны для кровообращения и его физиологической регуляции. Издавна известны такие соматические факторы риска, как неправильное питание, ожирение, курение и злоупотребление алкоголем, в которых отражаются особенности личности.

Psychosomatic components of cardiovascular diseases

Abstrakt

Diseases of heart and vessels in economically developed countries are the most frequent cause of death. In recent years cardiologists attach the increasing significance to psychosocial risk factors and their communication with somatic factors. The way of life, installations of the personality and position of the person in his professional and family environment are important for blood circulation and its physiological regulation. Such somatic risk factors as improper feeding, obesity, smoking and abuse of alcohol in which features of the personality are reflected are long since known.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ЛИЧНОСТИ ТЕРРОРИСТА
Эюбова Мехрибан Нияз к., д.ф.по психологии, преподаватель

кафедры социальной и педагогической психологии БГУ

Acar sözlər: suisidal terrorizm, grup ideologiyasi, terroristin psixolojı portreti, psixopatik simptomatika, ‘’gnostik’’ dunyagörüşü.

Ключевые слова: суицидальный терроризм, групповая идеология, психологический портрет террориста, психопатическая симптоматика, ‘’гностическое’’ мировоззрение.

Key words: suiside terrorizm, group ideology, psychological portrait of a terrorist, psychopathic symptoms,’’gnostik’’ worldview

Терроризм на сегодняшний день представляет собой одно из самых опасных и сложных явлений современности, приобретающих все более угрожающие масштабы.

Психологический портрет террориста составляли многие исследователи. Так, людей, осуществляющих теракты, квалифицировали по разному, изображая как идеалистов, шизофреников, фанатиков, садистов, закомплексованных или самоутверждающихся людей, пожираемых личными амбициями и властолюбием, либо отчаянием и жаждой уничтожения, людей морально глухих, преступников и мучеников. Конечно, это расхожее мнение. Террористические группы могут состоять не только из неудачников, неуверенных в себе и страдающих комплексом неполноценности лиц. Среди них встречаются умные, уверенные в своих силах люди. Первые ищут в группе признание и психологическое убежище; другие же, если они становятся лидерами, отличаются стремлением к доминированию и управлению людьми.

Необходимо отметить, что в настоящее время выявить потенциального террориста и изучить его крайне трудно. Террористы практически недоступны исследователям, плохо идут на контакт. Имеющиеся о них материалы основаны на общих представлениях исследователей о том, какими особенностями обладают эти преступники, какова их природа, что обуславливает деструктивность в их поведении. Попробуем разобраться в этом.

Поведение террориста представляет собой яркую разновидность асоциального поведения. Оно включает в себя некоторый патологический компонент. Патологический компонент в психике террориста варьируется от акцентуации характера до тяжелой психопатии. Механизм реализации террористического акта, как правило, включает в себя аффектогенную мотивацию, психопатическую самоактуализацию. Именно психопатия может стать основным симптомом и может активизироваться гипоманией.

На этом фоне часто отмечается сверхактивность, импульсивность поступков, безответственность, частая изменчивость этических оценок, неконтролируемость действий, поверхностность в отношениях с людьми. У них отсутствуют привычные для обычных людей контроль и рассудительность. Иногда психопатия у террористов встречается в сочетании со своеобразными особенностями личности, что может проявляться чудачеством, непредсказуемостью поступков, импульсивностью, неконформностью. Преступления, совершаемые ими на фоне таких изменений, носят подчас жестокий характер. Компенсаторные механизмы у них проявляются слабо, декомпенсации легко возникают от незначительных причин, имеет место постоянная значительная социальная дезадаптация, критическое восприятие своего поведения затруднено.

Психопатологический компонент личности террориста чаще всего связан с ощущением реального или мнимого ущерба, понесенного террористом, дефицита чего-то необходимого для личности. Конечно, ущербность у нормального человека может преодолеваться через разные механизмы, в частности, через механизм конструктивной позитивной гиперконпенсации; у террориста же это выливается во внутреннюю неспособность преодоления этой ущербности. У него не хватает сил на гиперконпенсацию дефицита адекватными ему средствами. В результате гиперконпенсация становится неадекватной, негативной и деструктивной, а ущербность оборачивается террором.

Как правило, логика и мышление террориста носят путаный и противоречивый характер. Об их искаженной логике свидетельствует то, что они не могут работать в режиме диалога. Террористы способны либо выслушать того, кого они считают для себя авторитетным, либо произносить собственные монологи. Мышление террориста носит противоречивый характер. С одной стороны, оно бывает излишне конкретным, особенно у террористов с меркантильной мотивацией; с другой - чересчур абстрактным, чаще всего у идейных террористов.

В обоих случаях террорист все связывает с основной своей деятельностью, рассматривая любой предмет с точки зрения его пригодности для террористического акта, как орудие нападения или предмет обороны. Он видит в человеке либо своего сторонника, либо потенциальную жертву, либо противника. Террорист не стремится к безымянности, он всегда охотно берет на себя ответственность за свои действия. Главное для него - демонстрация собственной силы, превосходства над другими.

Результаты сравнительных исследований позволили выделить следующие психологические портреты террористов, которые помогут поближе познакомиться с ними. Первая психологическая модель террориста это – психопат-фанатик, который руководствуется своими убеждениями идеями и считает, что они полезны для общества . Их идеологическая позиция направлена на изменение несовершенного мира. Крайняя суженость их сознания помогает им твердо отстаивать свои взгляды.

Вторая модель – это фрустрированная личность, не желающая мириться с препятствиями на пути достижения своих целей, следствием чего являются агрессивные поступки жестокость и насилие. И третий тип- человек из ущебной неполноценной семьи. Социальная изоляция, жестокое обращение, эмоциональный дефицит в семье могут повлиять на процесс формирования личности и порождения определенных антисоциальных наклонностей. Люди с такого рода психологическими проблемами легко могут стать членами террористической группы. Конечно, это не полные психологические описания людей, входящих в группу риска. Но вышеописанные типажи являются достаточно распространенными среди террористов.

Наиболее важным вопросом для объективного понимания личности террориста является вопрос - ради чего террорист занимается террором, что движет его поступками и действиями, какова его мотивация?

По мнению ряда исследователей, какие бы ни преследовали цели террористы, будь то политические, религиозные, экономические, нравственные, психологические и т.д., за всем этим стоит жажда испытать власть над людьми. Выделяют следующие группы мотивов, которыми руководствуется террорист в своих действиях. Это:

1. Меркантильные мотивы. Для определенного числа людей это занятие - способ заработать. Желая заработать, террорист идет и выполняет свою работу. При такой мотивации террористы, в сущности, мало чем отличаются от наемных убийц.

2.Идеологические мотивы, основанные на совпадении собственных ценностей человека, его идейных позиций с идеологическими позициями террористической организации, куда вовлечен террорист.

3.Мотивы активного изменения мира, связанные с настойчивым улучшением мира, дабы он несовершенен.

4. Мотив власти над людьми. Через насилие террорист самоутверждается- устрашая людей, он обретает над ними власть.

5.Мотив привлекательности самого террора - как особой сферы деятельности.

6.Товарищеские мотивы, начиная от мотивов мести за смерть своих близких, родных, друзей до мотивов продолжения этой деятельности, начатой когда - то кем-то из близких соратников, родных и т.д.

7.Мотив самореализации. С одной стороны, она выражается в полной самоотдаче человека своему делу, в самопожертвовании, с другой - такая самореализация – подтверждение несостоятельности человека, пытающего изменить и улучшить мир с помощью насилия и деструкции.

Само понятие ‘’деструкции’’ тесно связано с терроризмом. Террорист сам выступает как бездушная ‘’деструктивная машина’’. Психологический анализ позволяет выделить три наиболее ярких варианта такой ‘’террористической машины’’. Синдром ‘’зомби’’- состояние постоянной боеготовности, своего рода синдром ‘’бойца’’, нуждающегося в непрерывном самоутверждении и подтверждении своей состоятельности. Он присущ террористам - исполнителям. ‘’Миссионерство’’ или синдром ‘’Рембо’’- бойца, борющегося за справедливость, за изменение мира. Синдром ‘’камикадзе’’ больше подходит террористам – смертникам. Здесь отмечается экстремальная готовность к самопожертвованию в виде жертвы своей жизнью.

Отметим, что готовность к самопожертвованию, преданность общему делу, идее, своей организации выступают основным качеством террориста. Этого в большей степени требует от них организация, в которую они бывают вовлечены.

Среди террористов встречаются люди разных возрастов и многое зависит от того, какое место занимает конкретное лицо в иерархии террористической организации. Руководителями и организаторами чаще всего бывают лица старших возрастов, исполнителями – молодые, в основном – мужчины в возрасте около двадцати-двадцати пяти лет, получившие воспитание в патриархальной и весьма религиозной культуре. В их сознании обычно присутствуют устойчивые убеждения об исторической травме своей нации и мощные эмоциональные связи с последней. Для них характерны особые представления об историческом обидчике и потребность его наказать. Их убеждения могут дополняться психической травмой, пережитой ими в результате гибели их родных, близких или соотечественников. В последнее время наметилась тенденция участия в террористических актах женщин-смертниц, роль которых в террористических организациях очень важна. Во многих организациях их используют в агентурных и боевых целях.

Анализ различных психологических исследований позволяет выделить следующие характерные черты личности террористов.

1. Комплекс неполноценности, проявляющийся в ущербности личности. Он чаще всего является причиной агрессии и жестокого поведения. Ущербность проявляется в дефиците чего-нибудь психологически важного, корни которого иногда идут с самого детства. [ месть за смерть родных, эмоциональный дефицит в детстве]. Также она порождается социальными факторами[ низким уровнем жизни людей, дефицитом образования] и т. д. Эти факторы порождают деструктивное разрушительное отношение к иным культурам и верованиям.

2.Низкая самоидентификация и заниженная самооценка.

3.Личностная и эмоциональная незрелость, что проявляется в поверхностном восприятии реальности, максимализме.

4.Агрессивная паранойа, склонность к возложению ответственности за собственные неудачи на обстоятельства и поиску внешних факторов для объяснения собственной неадекватности.

5.Самооправдание, постоянная готовновсть защитить свое ‘’Я’’, стремление самоутвердиться, фанатизм.

6.Слепая преданность террористической организации, ее задачам, целям.

7.Озлобленность личности, связанная с тем, что террористами, как правило, становятся лица, вышедшие из неблагополучных семей; люди, не нашедшие свое место в обществе, имеющие слабые познавательные интересы, недостаточно развитый интеллект, потерявшие близких, не имеющие работы; лица - пережившие тяжелые психотравмы, имеющие устойчивые асоциальные контакты; лица с ограниченными физическими возможностями.

Террористам нечего терять. Они практически не поддаются рациональному убеждению. Типичный современный террорист убежден, что общество навязывает ему нормативные цели и средства их достижения, но не обеспечивает доступа ни к целям, ни к средствам, и поэтому оно виновато. Террорист, представляющий на сегодняшний день современную реальность, – это человек, готовый к насилию для уничтожения неприемлемых для него целей и средств их достижения. Они ненавидят сам западный мир с его культурой, богатством, экономическим развитием и стремятся его уничтожить. Они – противники распространения западных социальных норм и ценностей: по их понятиям, запад неблаготворно и пагубно действует на весь мир в целом, и они стремятся предотвратить это негативное воздействие.

Во время претворения своей миссии в жизнь им практически неведом страх и раскаяние в совершаемом им преступлении. Террорист верит в идею, которой служит, верит в свою высочайшую миссию. В большинстве случаев они находятся под влиянием религий или иных идеологий, прославляющих мученичество и самопожертвование. Движение ‘’Хамас’’ учит своих террористов: ‘’ Не надо размышлять – ведь тебя ведет Аллах и путь твой – путь истинной веры’’. Такое внушение заменяют многим из них не только логику, но и мышление. Помимо этого вовлеченность их в террористическую организацию порождается рядом таких социально-психологических факторов как:

1. Использование различных внушающих воздействий, зомбирований, идеологических обработок, направленных на’’ промывание мозгов’’;

2. Механизм групповой идентификации, позволяющий людям с низкой самооценкой чувствовать себя полноценной ‘’избранной’’ личностью.

3. Деиндивидуализация психики, связанная с возникновением групповой мысли о разделении мира на ‘’наших’’ и ‘’не наших’’. Любые высказывания и действия ‘’наших’’ одобряются, любое воздействие ‘’не наших’’ осуждается и объявляется порочным.

4. Конфликтные ситуации с органами правопорядка, часто асоциальный опыт.

5. Личные связи с членами террористической организации [1. с.29].

Необходимо учитывать, что любая террористическая организация имеет сложную иерархическую структуру и в нее вовлечены разные люди, имеющие определенные индивидуальные особенности. Но террористическая деятельность вырабатывает у людей, занимающихся ею, определенные типичные способы поведения, типичные особенности личности. На каждой иерархической ступени террористической организации находятся люди с определенными типичными для каждой ступени особенностями личности. [1.с.29]. Соответственно этому исследователи предлагают следующую классификацию личности террористов:

1.’’Организаторы-вдохновители’’. Это генетические террористы или люди, склонные к террору от рождения. Они имеют чаще всего врожденные дефекты глубинных структур мозга, вследствие чего у них наблюдается сочетание садистических черт с неуемной жаждой власти. Внутри них есть идеологи-фанатики, которые очень опасны и руководствуются своими собственными религиозными, политическими или идеологическими убеждениями. Они верят в свое ‘’правое’’ дело, в собственную непогрешимость, право управлять судьбами людей. Данные лица отличаются высоким интеллектом, умением психологически воздействовать на людей, умение хорошо говорить. Также среди них есть непосредственные организаторы, которые занимаются продумыванием и планированием террористической деятельности и конкретных терактов. Они чаще всего остаются в тени, не выделяются.

2.’’Обеспеченцы’’. Это люди, готовые делать деньги любым способом, которые понимают преступность своих действий, но нисколько не думают об этом. Среди них есть ‘’вербовщики’’, цель которых отбирать и вербовать потенциальных кандидатов в террористы. Они обладают умением легко вступать в психологический контакт, довольно коммуникабельны, обладают навыками определенных методов внушающего воздействия. Другие лица- это непосредственно разработчики терактов, бывшие военспецы, прошедшие особую подготовку в рядах спецслужб. ‘’Педагоги – воспитатели’’ находятся на одной ступени с разработчиками терактов. Чаще всего это тоже бывшие работники спецслужб, идущие на дело ради больших денег. Они -инструкторы по всем видам специальностей террористической деятельности. Сюда следует отнести и тех, кто проводит с рядовыми членами идеологическую обработку, своего рода ‘’промывание мозгов’’. Также среди членов террористической организации встречаются ‘’технологи’’, функции которых заключаются в техническом обеспечении проведения терактов. Они обладают техническими и другими навыками, позволяющими им конструировать взрывные устройства и создавать условия для совершения терактов.

3.Непосредственно ‘’исполнители’’. Это люди, которые по тем или иным обстоятельствам были вовлечены в террористическую организацию. Здесь они обретают фанатичную уверенность в необходимости участия в террористических акциях. Это тип террористов, которые стоят на низшей ступени иерархической ступени террористической организации и представляет собой непосредственных исполнителей терактов. Внутри них встречаются агрессивные лица, у которых страсть к насилию, убийствам, устрашению преобладает над всем. Террор для них - основной способ эмоционального удовлетворения. Есть ‘’авантюристы’’, которые не имеют устойчивых политических убеждений, но одержимы ‘’манией величия’’, любят риск и опасность.

Данный тип в отличие от других действует в одиночку, что делает трудным процесс его выявления и применения к нему мер превентивного характера. ‘’Фанатики’’ - один из самых опасных типов террористов, так как, идя на теракт заранее и сам подготовлен к смерти и тем самым наименее предсказуем, не поддается мерам превентивного характера. Распространенным типом террориста –‘’фанатика’’ является религиозный ‘’фанатик’’ независимо от его конкретной конфессиональной принадлежности.

К идеальному исполнителю смертоносных заданий относится ‘’зомбированный’’ тип, которого также встречается немало среди террористов. Предельно внушаем при выполнении задания, не испытывает чувство страха, быстр и сообразителен, наоборот, в жизни подчас неприспособленный и незаметный. Среди террористов встречаются и те, чьи террористические действия основаны на мотиве личной вражды и мести за себя, своих близких и друзей. Это - ‘’мстительный’’ тип террористa; особенно среди них много женщин, подростков, детей. Это - наиболее уязвимый и быстро поддающийся воздействию тип террориста. Конечно же, среди этих трех последних приведенных типов особое место занимает террорист – смертник, но это уже другая тема исследования, которая требует тщательного анализа и изучения.

Несмотря на проведенные многочисленные исследования в настоящее время их еще недостаточно для раскрытия истинной природы терроризма. Важное место в разработке мер предупреждения и борьбы с терроризмом занимают исследования психологических факторов данного явления. Терроризм – это всегда вызов обществу. Однако эта проблема устранима. Но для этого необходимо объединение всего общества по противодействию этому насилию. Главная задача общества - это уничтожение самой идеи терроризма, той высочайшей идеологии, которой подтачивается сознание террориста. При этом работа должна вестись в области образования, просвещения масс, работы средств массовой информации, формирования общественного мнения. Только тогда возможна победа над этим злом.

Литература

1. 
   С.В.Асямов. Психология современного терроризма. Журнал ‘’Щит’’ 2005, 11
   
2. 
   Соснин В.А., Нестик Т.А. Современный терроризм социально-психологический анализ. М.2008
   
3. 
   Психологи о терроризме [материалы круглого стола]. // Психологический журнал 1995, 4
   
4. 
   D. G. Hubbard. Winning back the sky. A Tactical Analisis of Terrorizm. San-Francisko etc. 1989. p122
   
5. 
   Wilkinson P. Political Terrorizm. London: 1974. p18
   
6. 
   Ольшанский Д.В. Психология терроризма. С.Пб.: Изд. ‘’Питер’’ 2002.
   
7. 
   Миронова Е.Ю. Террористы-смертники наступают. // Незав.воен.об.2005
   

Terroristin şəxsiyyətinin psixoloji analizi

Abstrakt

Axır vaxtlar suisidal terrorizm fenomeni dünyada global bir problemə cevrilmişdir. Psixoloji cəhətdən terrorcunun şəxsiyyətinə onu bu hərəkətə vadar elən motivlərə toxunmag vacibdir. Və bu məgsədlə məgalədə terroristin davranişinin analizi, onun psixopatoloji simptomatikasi, təfəkürrünün darliğı, terroristin şəxsiyyətinin xüsusiyyətləri, onlarin psixoloji portretləri verilmişdir. Terror garşisina çəmiyyətdə bir müvafig sistemin yaradilmasi, insanlarin bu istigamətdə maarifləndirilməsi gündəmin aktual məsələlərinə cevrilməlidir və bununla bagli işlər aparilmalidir.

Psychological analisis of individual terrorist

Summary

The problem of suisidal terrorizm is very relevent today. Terrorizm is always a challenge to society. Occupies a special place to study the psychological characteristics of personality formation, terrorist motives, the factors influens the shape of his criminal stereotype behavior. The paper gives psychological portrait of the modern terrorist and the factors determining its behavior.

MÜASİR AZƏRBAYCAN AİLƏSİNDƏ ROLLAR VƏ ROLDAXİLİ STRUKTUR XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Qocamanova Çinarə Rəşad qızı, magistrant,

III kurs, Bakı Dövlət Universiteti

Açar sözlər: müasir ailə, Azərbaycan ailəsi, rollar və roldaxili struktur, ailələrin sabitliyi və qeyri-sabitliyi problemi, gənclərin ailəyə münasibəti.

Ключевые слова: современная семья, азербайджанская семья, роли и внутриролевая структура, стабильность и нестабильность семьи, отношение к семье молодежи.

Keywords: modern family, Azerbaijani family, roles and intrarole structure, stability and instability of the family, the attitude of young people to the family.