«Sosiologiya» Fənni Üzrə Kollokvium Suallarının Cavabları Sıra №

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində sosiologiya elminin inkişaf 

xüsusiyyətləri 

Sosiologiya elminin banisi fəlsəfədə pozitivizm cərəyanının 

yaradıcılarından biri olan fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) hesab 

edilir.  İlk dəfə məhz O.Kont kapitalizm cəmiyyətinin səciyyəvi 

xüsusiyyətlərini öyrənmiş, onun mövcudluq və inkişaf qanunlarını formulə 

etmişdir. Kontun təlimi mövcudluq qanunlarını öyrənən sosial statika və 

hadisələrin inkişaf ardıcıllığını şərh edən  sosial dinamika adlı iki hissədən 

ibarət olub «sosial fizika» adlanırdı. Lakin 1839-cu ildə belçikalı statistik 

---

Ketlenin də həmin termindən istifadə etdiyi məlum olduqda Kont yeni 

termin – «sosiologiya» anlayışını irəli sürdü. 

XIX  əsrin  sonu  –  XX  əsrin  əvvələrində  sosioloji  pozitivizm 

cərəyanının  ən  görkəmli  nümayəndələrindən    biri  kimi    fransız  sosioloqu 

Emil  Dyürkheym  (1858-1917)  çıxış  edir.  Kontun  və  Spenserin  sosioloji 

baxışlarını  daha  da  inkişaf  etdirən  Dyürkheymin  fikrincə  bütöv  sosial 

orqanizmin  elementləri  öz  aralarında    harmonik  əlaqələr  yaratmaqla  tamı 

qoruyub  saxlamağa    borcludurlar.  Dyürkheym  sosiologizm  cərəyanının 

banisidir.  Özünün  «Sosiologiyanın  metodu»  adlı  əsərində    Dyürkheym 

sosiologiyanın  predmetinin  fərdlərin  iradəsindən  asılı  olmayaraq  mövcud 

olan və onlara təsir gösətərən sosial faktlardan ibarət olduğunu iddia edirdi.  

İtaliyada XIX yüzilliyin sonundan etibarən sosiologiyanın inkişafı  Vilfredo 

Paretonun (1848-1923) və Qaetano Moskanın (1858-1914) adları ilə 

bağlıdır. V.Pareto sosial hadisələrə qiymət verərkən, həm sosioloq və həm 

də iqtisadçı kimi təbii - elmi baxışlara əsaslanırdı. Onu  cəmiyyət həyatında 

daim təkrarlanan və ayrı-ayrı mənəvi sərvətlərdən asılı olmayaraq təhlil 

edilə bilən sosial faktlar maraqlandırırdı. O, hər cür nəzəri  tarixi yalana və 

ya özünü aldatmağa əsaslanan ideologiya kimi rədd edirdi. Paretonun 

fikrincə, tarix siyasi elitaların hakimiyyət uğrunda mübarizə meydanıdır. 

İnsanlar yalnız şərti olaraq  sosial mövcudat kimi nəzərdən keçirilə bilərlər, 

əslində isə onlar təbiətin ümumi qanunları əsasında inkişaf edirlər. 2600 

paraqrafdan ibarət olan «Ümumi sosiologiyaya dair traktat» əsərində Pareto 

müəyyən mənada sosial mexanikanı inkişaf etdirir. O, insan fəallığını iki 

əsas tipə: məntiqi və qeyri-məntiqi fəaliyyətə bölür. Real həyatda isə bu iki 

tip qarışıq şəkildə çıxış edir.  Paretonun fikrincə, insanların əksəriyyətinin 

gündəlik fəaliyyətini məhz hisslər müəyyən edir. Pareto həm burjua 

demokratiyasının ideallarına, həm də marksizm  nəzəriyyəsinin 

müddəalarına etinasızlıqla yanaşırdı. 

11