«Sosiologiya» Fənni Üzrə Kollokvium Suallarının Cavabları Sıra №

Cəmiyyətin tarixi tipləri və onların təsnifatı 

Hal-hazırda  sosiologiya  elmində  cəmiyyətin  tarixi  tipləri  dörd  növə 

bölünür: 

1. 

Ovçuluqla,  yığıcılıqla  məşğul  olan  cəmiyyət  tipi.  Onun 

səciyyəvi  cəhəti  təbiətlə  vəhdətdə  olmaqdır.  Məsələn,  Cənubi  -  Qərbi 

Afrikada  buşmenlər,  Mərkəzi  Avstraliyada  –  aborigenlər.  Onlar  köçəri 

həyat  sürərək,  ovçuluqla,  giləmeyvə  yığıcılığı  ilə  məşğuldurlar.  Onların 

olduqca  primitiv  əmək  alətləri  vardır,  öz  əmlaklarını  özləri  ilə  gəzdirirlər. 

Sosial  həyatları  qohumluq  əlaqələri  əsasında  qurulur.  Belə  bir  cəmiyyətdə 

siyasi  sistem  mövcud  deyildir,  cəmiyyət  isə  ağsaqqallar  tərəfindən  idarə 

olunur. 

2. 

Bağçılıq  cəmiyyəti  –  ilk  dəfə  olaraq  Yaxın  Şərqdə  təxminən 

eramızdan  əvvəl  4  min  il  əvvəl  yaranmışdır  (Babilistan).  Getdikcə 

insanların davranış üsulu dəyişilir və bu tipli cəmiyyətlər Çindən Avropaya 

qədər  yayılmışlar.  Müasir  dövrdə  onlar  əsasən  Afrikada,  Saharanın 

cənubunda qalmaqdadırlar. Bu cəmiyyətlər izafi dəyər əldə etmirlər, burada 

yüksək keyfiyyətli kənd təsərrüfatı sistemi yaradıla bilməz.  

3. 

Aqrar cəmiyyətlər. Bu cəmiyyətlər Qədim Misirdə  eramızdan 

əvvəl birinci minillikdə yaranmışdır. Burada işçi qüvvəsi kimi heyvanlardan 

istifadə      edilmişdir.  Bu  da  kənd  təsərrüfatının  məhsuldarlığını  artırmış  və 

bu  kimi  cəmiyyətlər  kənd  əhalisinin  tələb  olunandan  artıq  məhsul  əldə 

etməsinə şərait yaratmışdır. Kənd təsərrüfatında izafi dəyərin əmələ gəlməsi 

---

şəhərlərin,  sənətkarlığın  və  ticarətin  yaranmasına  təkan  verdi.  Aqrar 

cəmiyyəti əsasında dövlət, özünün bürokratik aparatı və ordusu ilə meydana 

gəldi,  ilk  pul  sistemi  yarandı,  yazı  kəşf  edildi,  ticarət  genişləndi.  Aqrar 

cəmiyyəti  şəraitində,  cəmiyyətin  siyasi  təşkilində  daha  mürəkkəb 

formaların  yaranması      baş  verdi.  Qan  qohumluğu  əlaqələri  cəmiyyətdə  

yeni  sosial  struktur  ilə  tədricən  əvəz  edildi,  lakin  siyasi  həyatda  onlar  bu 

gün də vacib rol oynayırlar. Burada mühüm mülki və hərbi vəzifələr  irsən 

atadan oğula keçirdi. Lakin aqrar cəmiyyətlərdə əsas istehsal vahidini daim 

ailə təşkil edirdi. 

4. 

Sənaye  cəmiyyəti.  Bu  tipli  cəmiyyətlər  İngiltərədə  XVIII  əsrin 

sonunda  sənayeləşmə  prosesinin  təsiri  nəticəsində  yaranmışlar.  Bu  proses 

göstərdi ki, cəmiyyətin mövcud olduğu müddət ərzində məhsuldar qüvvələr 

yüksək  inkişafa  çatmışlar    və  maşınlı  istehsalın  meydana  gəlməsi  üçün 

şərait  hazırlanmışdır.  O  zaman  İngiltərədə  birinci  sənaye  inqilabı  baş 

vermişdir  və  burada  başlanan  sənaye  çevrilişi  XIX  əsrdə  digər  Avropa 

ölkələrinə,  Şimali Amerikaya yayılır. Müasir qabaqcıl sənaye cəmiyyətləri 

Şimali Amerikada, Avropada, Şərqi Asiyanın Yaponiya, Tayvan, Honkonq, 

Cənubi  Koreya  kimi  ölkələrində    XX  əsrdə  yaranmışlar.  Digər  ölkələrdə 

sənayeləşmə prosesi bu gün də getməkdədir. 

 

25