Sotsial munosabatlar. Reja: Sotsial munosabatlar tushunchasi, mohiyati va mazmuni. Sotsial munosabatlar turlari

V)Sotsial – demografik munosabatlar 
Sotsiologiyada jamiyat ijtimoiy tarkibiy tuzilishining ijtimoiy-
demografik munosabatlari ham muhim o‗rin tutadi. Bu munosabatlar, 
asosan, aholining jinsiy tuzilishi, yoshi, oilaviy va genetik jihatlarini o‗z 
ichiga oladi. 
Har qanday davlat ijtimoiy siyosatining tarkibiga demografik 
siyosat ham kiradi. Demografik munosabatlarga mamlakat aholisining 
barcha qatlamlari mansub. 
Ijtimoiy-demografik tarkibga statistik jihatdan o‗rganiladigan aholi 
o‗rtasida tug‗ilish, o‗lim, nikoh, oilaviy qo‗ydi-chiqdilar, shahar va 
qishloq aholisining migrasiyasi, hududiy migrasiya kabilar kiradi. 
O‗zbekiston ijtimoiy-demografik jihatdan nihoyatda murakkab 
tuzilishga egadir. Tub aholining 51 foizi xotin-qizlar, 9,6 mln. nafari 16 
yoshgacha bo‗lgan bolalar va o‗smirlardan iborat. Farg‗ona vodiysi 
aholisining zichligi juda katta. Andijonda har bir kvadrat kilometr 
maydonga 485 nafar odam tug‗ri keladi. Bunday demografik holat 
jamiyat hayotining boshqa barcha sohalarida ham turli muammolarni 
keltirib chiqarishi tabiiy. 
Aholining yosh jihatdan tarkibiy tuzilishini o‗rganish mamlakatning 
nafahat mehnat va ishlab chiqarish potensialini aniqlashga, balki uning 
rivojlanish dinamikasini ham aniqlashga xizmat qiladi. Bu jihatdan
O‗zbekiston ba‘zi Ovrupo va Yaponiya mamlakatlariga nisbatan 
«yosh» mamlakat hisoblanadi. 
Aholi 
tarkibiiing 
jinsiy 
tuzilishini o‗rganish ham muhim 
ahamiyatga ega. Bu, mamlakat ishlab chiqarishini tashkil etish, ayollar 
uchun qulay mehnat turlarini tashkil qilish va ish bilan ta‘minlashda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Xotin-qizlar ijtimoiy ahvolining o‗ziga xos 

---

xususiyatlari ularning mehnat bilan bandligi, mehnat turi, oilaviy, 
turmush sharoiti va, shu kabilarda ko‗rinadi. Ularni og‗ir jismoniy 
mehnatdan xalos etish masalasi hozirda eng muhim masalalardandir. 
Sobiq sovet davrida o‗zbek xotin-qizlari qishloq xo‗jaligida ayovsiz 
ekspluatasiya qilindi. Natijada ularning salomatligi keskin yomonlashdi. 
Kasalmand, nimjon onalardan hech qachon sog‗lom
farzand dunyoga 
kelmaydi. O‗zbek yoshlarining har uchtadan bittasi, hatto harbiy 
xizmatga qodir bo‗lmay qolgan edi. Prezident I. A. Karimov tashabbusi 
bilan ilgari surilayotgan «Sog‗lom avlod davlat dasturi» uchun 
kurashish millat kelajagini ta‘minlashning eng muhim masalasidir. 
Aholi oilaviy tarkibining soni, moddiy turmush darajasi, daromadi, 
oilaviy munosabatlarni va shu kabi masalalarni o‗z ichiga oladi. Oilani
oziq-ovqat va iste‘mol mollari bilan ta‘minlash muammolari davlat 
ijtimoiy siyosatining asosiy maqsadini ifoda etadi. Oila tarkibini 
Sotsiologiya ning maxsus sohasi – «Mikrosotsiolagiya» da ham chuqur 
tadqiq qilish maqsadga muvofiqdir. Unda uning iqtisodiy, psixologik 
jihatlarini e‘tiborda tutish zarur. Nikoh munosabatlari, yolg‗iz 
yashovchilarni, oilaviy buzilish sabablarini o‗rganish jamiyat ijtimoiy 
tarkibi hayotini ijobiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Oddiy bir 
misol: diniy munosabatlarda ilgari nikoh muqaddas sanalar edi. Sobiq 
sovet tuzumi davrida dinning ijtimoiy hayotdagi mavqeiga putur 
yetkazilishi 
va 
dahriylikning 
kuchayishi 
oqibatida 
nikoh 
munosabatlariga muqaddas deb qaralmay qo‗yildi. Nikoh shunchaki, 
rasmiy ro‗yxatga olishdan iborat bo‗lib qoldi. Natijada oila 
muqaddasligi yo‗qolib, qo‗ydi-chiqdilar ko‗paydi. Bu esa jamiyatning 
nafaqkat 
iqtisodiyotiga, 
balki 
ma‘naviy-axloqiy, 
psixologik 
munosabatlarning barqarorligiga salbiy ta‘sir ko‗rsata boshladi, 
noaxloqiy tendensiyalarning kuchayishiga olib keldi, yosh avlod 
tarbiyasiga zarar yetkazildi. Jamiyatda tirik yetimlar soni ko‗paydi. 
Davlat yetimxonalarining soni ortdi. Moddiy va boshqa jihatdan 
yetarlicha ta‘minlanganligiga qaramay ularda tarbiya topgan bolalar 
oilada, o‗z ota-onalari bag‗rida voyaga yetgan bolalardan farq qila 
boshladi. 
Sotsiologiya da aholining genetik tarkibini o‗rganish borgan sari 
moddiy ahamiyatga ega bo‗lmoqda. Unga aholining tabiiy va migrasiya 
harakati kiradi. O‗zbek millati boshqa millatlarga nisbatan o‗z tug‗ilib 
o‗sgan joyiga ko‗proq bog‗langan bo‗ladi. Ayniqsa, Farg‗ona vodiysi 
aholisida bunday xususiyat kuchli. Shuning uchun ham vodiyda aholi 
zichligi boshqa hududlardagiga nisbatan ortiq. 

---

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, jamiyat ijtimoiy tarkibini Sotsiologiya fani
doirasida o‗rganish, uning rivojlanish istiqbollarini, o‗ziga xos
xususiyatlarini, mavjud ijtimoiy
muammolarini tadqiq etishda va zarur
ilmiy-amaliy tadbirlar ishlab chiqishda muhim ahamiyagta egadir.
Qishloq aholisining ijtimoiy tarkibi jamiyat ijtimoiy tarkibining
muayyan bo‗lagi hisoblanadi, qishloq aholisi ijtimoiy munosabatlarining
muhim belgilari: 
bu, yagona mehnat, yer, mulkiy boshqaruv
munosabatlarini o‗z ichiga oladi.hozirda qishloq aholisining tarkibida
ham 
tabaqalashuv 
jarayoni 
kuchaymoqda. 
Ayniqsa, 
qishloqqa
sanoatning kirib kelishi, savdo-sotiqning rivojlanishi va boshqa omillar
oqibatida qishloq aholisi turli guruhlardan iborat bo‗lgan ijtimoiy birlik
sifatida rivojlanmoqda.
Xulosa qilib aytganda, sotsial munosabatlar muammosini yangi,
yuqori ilmiy darajada tadqiq qilish imkoniyatlari vujudga keldi. Endi bu
muammoni konkret sotsiologik tadqiqot bilan o‗rganish joizdir. Chunki
Sotsiologiya nafaqat bu muammonigina emas, balki butun ijtimoiy
hayot jarayonlarni keng qamrovda kompleks xarakterda va amaliy
natijalar asosida chuqur tadqiqot qiladi.
O‗zbekiston o‗z milliy puliga ega bo‗lishi munosabati bilan
iqtisodiy
 
va taqsimot munosabatlariga sezilarli ta‘sir ko‗rsata boshladi.
O‗zbekiston ichki bozorini to‗ldirish — davlat siyosati darajasida olib
borilmoqda. Ammo hozirda hamdo‗stlik mamlakatlari o‗rtasidagi
iqtisodiy integrasiyaning vaqtincha buzilganligi oqibatida yuzaga
kelgan iqtisodiy taqchillik, ayniqsa, xalq iste‘moli mollari tanqisligi
iqtisodiy va taqsimot munosabatlariga sezilarli ta‘sir ko‗rsatdi. Uning
oqibatida kishilarning turmush darajasi ancha pasaydi.
O‗zbekiston davlatining bu sohadagi siyosati ―milliy boylikning
ko‗payishini, respublikaning mustaqilligini, odamlarning munosib
turmush va ish sharoitlarini ta‘minlaydigan qudratli, barqaror va
jo‗shqin rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etishdan iborat buyuk
maqsadni ko‗zlamoqda.
Iqtisodiyot va taqsimot munosabatlari Sotsiologiya fani doirasida
tadqiqot ob‘ekti sifatida muhim o‗rin tutadi.

---