Sport o‘yinlari va uni o‘qitish metodikasi

 

---

4 
I-MAVZU. BASKETBOL O`YININING KELIB 
ChIQIShI, QOIDALARI VA RIVOJLANIShI TARIXI 
1.1 O`yinning paydo bo`lishi va rivojlanish tarixi. 
Basketbolga o`xshab ketadigan o`yin to`g`risidagi dastlabki 
ma’lumotlar eramizdan avvalgi VII asrga oiddir. Meksikadagi 
INKlar qabilasiga mansub bo`lgan hududlar «POK-to-POK» deb 
atalgan o`yinni qiziqib o`ynashgan. Ushbu o`yinning butun 
mohiyati o`yinchilarning to`pni halqa ichiga tushirishdan iborat 
bo`lgan. To`p o`rnida kauchukdan tayyorlangan shardan 
foydalanishib, uni yerga nisbatan perpendikulyar baland joyda 
osilgan 
halqaga 
tashlashgan.Oradan 
ancha 
vaqtlar 
o`tib, 
eramizning XVI asriga kelganda, meksikalik «basketbolchilar» bu 
o`yinni takomillashtirdilar. O`yin ijodkorlari zilday kauchuk sharni 
devorga osilgan tosh halqa orqali o`tkazishga harakat qilishgan. 
1603 yilda BRYuIS tomonidan ishlangan gravyurada basketbolga 
o`xshagan o`yin aks yettirilgan: VETning «Sport yensiklopediyasi» 
(1818-y) degan kitobida esa Floridada odamlar qiziqib o`ynaydigan 
o`yin bayon etilgan: kimki savatga ko`proq to`p tushirsa, o`sha 
g’olib bo‘lgan hisoblanadi. Savat esa baland joyga osib qo`yilgan. 
Ancha keyinroq basketbolning hozirgi zamon ko`rinishini
eslatadigan to`p bilan o`ynaydigan o`yin turi paydo bo`lgan. 
Spartada shunga o`xshagan «spiskirus», qadimgi Rimda 
«Xerpastum», Italiyada «Halqaga tushirish» deb ataluvchi o`yinlar 
bunga misol bo`la oladi. Hozirgi zamon basketbol o`yini 1891-
yilning dekabr oyida AQShning Massachusets shtatidagi Springfild 
trenirovka maktabining (keyinchalik maktab kollejga aylantirilgan) 
jismoniy tarbiya o`qituvchisi Jeyms Neysmit tamonidan kashf 
etilgan. U o`yinni shunday ta’riflab bergan: «Basketbolni o`ynash 
oson, lekin yaxshi o`ynash qiyin». Yangi o`yin o`zining 
serharakatligi bilan o`yinchilarda shunchalik qiziqish uyg`otadi, deb 
Neysmit xayoliga ham keltirmas edi. Hozirgi kunlarda esa basketbol 
bilan shug`ullanadiganlar soni millionlarcha. Neysmit tomonidan 
yaratilgan o`yinning dastlabki varianti beshta asosiy shartdan, 13 ta 
asosiy qoidadan iborat edi. O`sha o`yinning dastlabki qoidalari 

---

5 
1892-yil 15-yanvarda matbuotda bosilib chiqdi. Neysmit yangi 
o`yin uchun futbol to`pini tanladi, chunki bu to`pni qo`l bilan ilib 
olish oson bo`lib, uni yashirish qiyin hamda yerga urilgan vaqtda 
yuqoriga otilishi unga ma’qul tushgan. Neysmit gimnastika zalidagi 
tomoshaxonaga savat osgan. Tomoshaxonaning balandligi 3 metr 5 
sm bo`lgan va hozirgi paytgacha saqlanib kelmoqda. Birinchi 
rasmiy musobaqa qoidalari 1894-yilda AQShda e’lon qilingan edi. 
1895-yildan 
boshlab 
AQShda 
basketbol 
bo`yicha 
rasmiy 
musobaqalar o`tkazila boshlandi. 1896-yildan boshlab to`pni yerga 
urib yurishga ruxsat berildi. 
Basketbol avvaliga Amerikadan Sharq mamlakatlari-Yaponiya, 
Xitoy, 
Filippinga, 
undan 
so`ng 
Yevropa 
mamlakatlari-
Chexoslovakiya, Litva, Estoniya, Latviya, Italiya, Fransiyaga va 
nihoyat, Janubiy Amerikaning ayrim mamlakatlariga tarqaldi. 
Basketbol o`yinining tarixida buyuk voqea bo`lib 1932-yilning 
18-iyun kuni hisoblanadi,shu kuni Xalqaro basketbol Federasiyasi 
(XBF-FIBA) tashkil topadi. Sakkiz milliy federasiyalarning vakillari-
Argentina, Gretsiya, Italiya, Latviya, Portugaliya, Ruminiya, 
Shvetsariya va Chexoslovakiya birinchi xalqaro anjumanda 
qatnashib, bir ovozdan xalqaro basketbol federatsiyasini tashkil 
qilinishini va muqobillashgan qoidalarining qabul qilinishini qo`llab-
quvvatlashadi. FIBAning ustavi 1932-yilda Rim shahrida qabul 
qilingan edi. Unga har yilda bir marta o`tkaziladigan Federatsiya 
kongreslarida tegishli o`zgartirishlar kiritib turiladi. FIBAning bosh 
organi – kongress bo`lib, u har 4 yilda bir marta chaqiriladi. 
Kongresslar o`rtasidagi davrda kongress vakolatlariga ega bo`lgan 
markaziy byuro uning rahbar organi hisoblanadi. U ikki yilda bir 
marta o`z majlislariga-sessiyasiga to`planib turadi. Markaziy byuro 
sessiyalari o`rtasida uning vazifasini 7 kishidan iborat ijroiya 
komissiyasi bajarib turadi. Ma’lumki, olimpiada o`yinlari kabisa 
yillarida o`tkaziladi. Bu yillar orasida FIBA rahnamoligi ostida 4 yil 
maboynida – jahon chempionatlari (juft yillarda) hamda qit’alar 
birinchiliklari (toq yillarda) o`tkazib turiladi.
FIBAning rahnamoligida o`tkazilgan birinchi yirik musobaqa-

---

6 
bu birinchi Yevropa chempionati hisoblanadi. 
1935-yilda Jenevada erkaklar jamoalari o`rtasida birinchi 
Yevropa 
chempionati 
bo`lib 
o`tdi. 
Bunda 
Boltiqbo`yi 
mamlakatlarining jamoalari ustun keladilar. Yevropa chempioni 
unvoniga Latviya terma jamoasi birinchi bo`lib sazovor bo`ldi. 1936-
yilda basketbol birinchi marta olimpiada o`yinlari dasturiga kiritildi. 
Berlinda bo`lib o`tgan XI Olimpiada o`yinlarining basketbol 
turnirida 21 mamlakatning erkaklar jamoalari qatnashdi. 
Ayollar o`rtasida birinchi Yevropa chempionati 1938-yilda 
Rimda bo`lib o`tdi. Bunda Italiya milliy jamoasi g`alaba qozondi. 
1950-yilda Argentinada birinchi dunyo chempionati bo`lib o`tdi. 
Bunda mezbonlar birinchi o`rinni egallashdi. Ayollar jamoalari 
uchun birinchi dunyo chempionati 1953-yilda Chilida o`tkazildi va 
AQSh ayollar terma jamoasi jahon chempioni unvoniga sazovor 
bo`ldilar.