St və mks” fakultəsi “Meliorasiya və stt”

Su anbarları və kanalların lillənməsi. Gətirmələr suvarma sistemlərindəki

kanallara daxil olur və onların hidravliki göstəricilərindən asılı olaraq dibə çökə

bilir. Bu, kanalların suburaxma qabiliyyətini azaldır və hər il suvarma dövrü

qurtardıqdan sonra onları gətirmələrdən təmizləyirlər. Çaylar üzərində tikilmiş su

anbarları da çay gətirmələri ilə lillənir.

Düzənlik ərazilərdəki su anbarlarında gətirmələrlə lillənmə prosesi 100 illərlə

davam edir və uzun müddətə başa çatır. Dağ çaylarındakı su anbarları bir neçə ilə

lillənir. İstismarının 13-cü ilində tamamilə lilə dolub sıradan çıxır; Murqab çay

üzərindəki Taş-Keprinski su anb. və s. Göl və məcra tipli su anbarlarında

gətirmələrin hərəkəti və çökməsi fərqlidir. Göl tipli anbarlarda suyun səviyyəsi az

müddətdə üfüqi vəziyyətə düşür və anbara daxil olan axının sürəti azalır. Anbara

daxil olan iri həcmli fraksiyalar çökərək deltaya bənzər çöküntü əmələ gətirir.

Kiçik fraksiyalar isə anbar boyu hərəkət edərək, bəndin yuxarı byefində toplanır və

müəyyən hissəsi isə suburaxıcı qurğu ilə axıdılaraq aşağı biyefdə çökür.

Məcra tipli anbarlarda- su güzgüsü tədricən üfüqi vəziyyət olduğundan suyun

hərəkət sürəti göl tipli anbarlara nisbətən artıq olur. Bu tip anbarlarda çökən

gətirmələr yuxarıdan aşağıya doğru uzanan fraksiyalara görə azalan kərdilər əmələ

gətirirlər.

Çayda su anbarı tikdikdə onun su və gətirmələr rejimi dəyişir. Su anbarında

axının sürəti azaldığı üçün gətirmələr çökməyə başlayır. Gətirmələrin çökmə

prosesi lillənmə adlanır.

Asılı gətirmələrlə bərabər, su anbarında dib gətirmələri də yığılır. Düzənlik

çaylarında asılı və dib gətirmələrin 105-ə qədərini təşkil edir. Dağ çaylarında asılı

və dib gətirmələrinin axım nisbəti müxtəlif olur. Bəzən dib gətirmələri asılı

gətirmələr axımının 25-50%-ni (və daha çox) təşkil edə bilər.Su anbarının

lillənməsini hesabladıqda asılı və dib gətirmələrin axım həcmi müəyyən

edilməlidir. Lillənmə müddəti su anbarının istismar gücünü müəyyənləşdirir. İri su

anbarları birinci il su ilə doldurulduqda gətirmələrin hamısını özündə çökdürüb

saxlayır. Axımı illik tənzimləyən və kiçik bəndli su anbarlarında illik gətirmələr

axımın ancaq bir hissəsi qalır. Su anbarının mexaniki tərkibi bəndə doğru dəyişir:

iri gətirmələrin çayın su anbarına töküldüyü yerdə, xırda hissəciklər isə bəndə

yaxın çökməyə başlayır və tədricən bəndin yanına gəlib çatır. Su anbarı o zaman

gətirmələrlə tam dolmuş hesab edilir ki, çayın təbii gətirmələr rejimi su anbarı olan

sahədə yenidən bərpa olunsun. Bu, ölçüləri bənd tikilməmişdən əvvəl çayın

ölçülərinə müvafiq olan məcra əmələ gələndən sonra baş verir. Su anbarları çay gətirmələri ilə bərabər, onların sahillərinin yuyulubuçulmasında

əmələ gələn materiallarla da lillənir. Sahillərin yuyulması və

uçulmasından əmələ gələn materiallar hesabına lillənmə, su anbarının gətirmələrlə

lillənməsinin 40%-nə qədərini təşkil edə bilər.

Su anbarları morfometrik ünsürləri – həcm, sahə və dərinliyinə görə bir sıra

qruplara bölünür. Su su anbarlarının ölçüləri normativ həcm və səviyyələrlə

müəyyənləşir. Su anbarlarında ölü həcm (Völü) faydalı (Vf) və daşqın əleyhinə

həcmlər (Vd) nəzərdə tutulur. Bu həcmlərə uyğun su səviyyələri (ÖHS) ölü həcm

səviyyəsi, normal səviyyə (NS) və daşqın həcmi səviyyəsi (DHS) adlanır.

Ölü həcm – nizamlamada bilavasitə iştirak etməyib, su anbarının normal

istimarı üçün nəzərdə tutulur və anbara daxil olan lilləri çökdürüb saxlamaq

məqsədini daşıyır. Ölü həcmin dolma müddəti (lillə) anbarın istirmar müddətini

müəyyən edir. Ölü həcm və ÖHS-i suyu istifadə olunma məqsədlərindən asılı

olaraq müxtəlif şəkildə dəyişə bilər. HES-lərə xidmət edən su anbarlarında (ÖH)

və (ÖHS)-si normal gücdə işlənməsini təmin etmək məqsədilə suqəbuledici qurğu

qarşısında tələb olunan basqını saxlamaq, trubinlərlə havanı buraxmamaq şərtlərinə

əsasən təyin olunur.

Su anbarı naviqasiya məqsədli istifadə edilərsə ÖHS-i gəmilərin normal

hərəkəti üçün minimal səviyyə kimi qəbul edilməlidir. Bu səviyyədə güclü

küləklərdən yaranan dalğalarda belə gəmilər körpüyə, limana yan ala bilməlidirlər.

Su anbarlarından balıqlıçılıq, quşçuluq, vəhşi heyvanlar inkişaf etdirmək

nəzərdə tutularsa, (ÖHS)-i və dərinliyi 2-2,5m aşağı olmamalıdır.

Yayda su anbarında səviyyə kəskin azalır. Su anbarından yay aylarında belə

normadan artıqsu götürüldükdə də dərinlik 2m-dən az olmamalıdır. Çünki

sanitariya nöqteyi nəzərdən də minimal dərinlik saxlanmalıdır. Yoxsa istilik

xəstəliyi yaradan ağcaqanadlar və s. yaranır.

Faydalı həcm – axımın nizamlanma prosesini tənzim etməklə yanaşı,

hesablama dövründə su anbarından zəmanətli suverməni təmin edir. (Vf) faydalı

həcm nizamlama müddətindən asılı olaraq müxtəlif hüdudda dəyişə bilər.

Mövsümi – illik nizamlama məqsədli su anbarlarında faydalı həcmdəki su il

ərzində işlədilir, yəni gursulu dövrdə anbar suyu özündə toplayır, zasulu dövrdə

isə nizamlayıcı vəzifəni görür.

Su anbarının normal səviyyəsi (HS) əsas layihə səviyyəsidir. Onun əsasında

anbarın normal işini təmin edən hidrotexniki qurğuların hesabatı aparılır, texniki –

iqtisadi göstəricilər müəyyən edilir.

Daşqın əleyhinə həcm – daşqın suyunun bir hissəsini özündə saxlamaq və aşağı

biyefə atılan suyun miqdarını azaltmaq üçündür. Daşqın əleyhinə həcm 2 hissəyə:

tənzimlənən və tənzimlənməyən hissələrə bölünür. Birinci həcm səviyyəsi ilə

bənddə suaşıranın astanasına qədər yığılan su, 2-ci suaşıranın astanasından

yuxarıda qalan su həcmidir. Su anbarlarında bəndin yuxarı biyefində ancaq

fövqəladə hallarda DHS-in yaradılmasına icazə verilir. Suyun bu səviyyədən

yuxarı qalxması, anbardan aşağıdakı sahələrin su altında qalmasına səbəb ola bilər.

Həll olmuş maddələr axımı. Səth və yeraltı sular torpaqda və qruntda olan

duzları həll edərək ionlarla zənginləşir. Su əhəng, gips və dolomit süxurlarını daha asan həll edir. Çay sularının tərkibində müxtəlif duzlar vardır. Həmin duzlar kation

və anionlardan ibarətdir. Tərkibinə görə çay suları aşağıdakı qruplara bölünürlər:

• Hidrokarbonatlı;

• Xlorlu;

• Sulfatlı.

Çay sularının tərkibində müxtəlif həll olmuş qazlar da olur: oksigen, azot,

karbon, hidrogen-sulfid.

Çay suyundakı əsas kationlar bunlardır: natrium, kalsium, maqnezium,

kalium. Bundan başqa suyun tərkibində müxtəlif mikroelementlər, biogen

elementlərvə üzvi maddələr olur.

Suda həll olmuş maddələr çay, göl və dənizlərdə canlı aləmin yaşamasına və

inkişafına imkan verir. Suların kimyəvi tərkibindən asılı olaraq onların bəzi fiziki

xassələri dəyişir.

Suların kimyəvi tərkibini öyrənməkdə əsas məqsəd su təchizatında,

suvarmada və başqa sahələrdə onlardan istifadənin nə dərəcədə mümnük oluolmamasını müəyyən etməkdir. Hal-hazırda sənaye və nəqliyyatın, kənd

təsərrüfatının ikişafı, şəhərlərin artması ilə əlaqədar olaraq su obyektləri çirklənir.

Odur ki, hidrokimyəvi tədqiqatlar ən vacib məsələlərdən birinə çevrilmişdir.

Hidrokimya təbii suların kimyəvi tərkibini, onların ətraf mühitdə gedən

proseslərdən asılı olaraq zaman və məkana dəyişməsini öyrənən elmdir. Çay

sularının kimyəvi tərkibini kəmiyyətcə səciyyələndirmək üçün minerallaşma

dərəcəsi anlayışından geniş istifadə edilir. Vahid su həcmindəki həll olmuş

maddələrin miqdarına suyun minerallaşma dərəcəsi deyilir. Okeanologiyada isə

duzluluq məfhumundan istifadə olunur. bunlarla yanaşı, suda olan əsas ionların

cəmi də suyun kimyəvi tərkibinin kəmiyyət göstəricisidir.

S.A.Alyokin suyun minerallaşma dərəcəsinə görə çayları aşağıdakı qruplara

bölür:

• az minerallaşmış (<200mq/l);

• orta minerallaşmış (200-500mq/l);

• artıq minerallaşmış (500-1000 mq\l);

• yüksək minerallaşmış (>1000mq/l).

Çay sularının minerallaşma dərəcəsi şimaldan cənuba getdikcə artır.

Məlumdur ki, şimaldan cənuba iqlim dəyişdiyi üçün yağıntıların miqdarı getdikcə

azalır, buxarlanma isə artır. Odur ki, çay sularının kimyəvi tərkibi dəyişir,

minerallıq artır. Çayların çoxunun hidrojarbonat sinfinə aid olub, az (200mq/l) və

orta minerallaşma dərəcəsinə (200-500 mq/l) malikdirlər. Tərkibində olan

kationlara görə bu çay suları kalsium qrupuna aid edilir. Bu çaylarda maqneziumlu

və natriumlu sulara çox təsadüfi halda rast gəlinir. Cənubi Qafqazın əsas çayları

göstərilən sinif və qrupa aiddir.

Yüksək minerallaşma dərəcəsinə (<1000 mq/l) malik olan çay suları xloridli

və sulfatlı sular sinfinə aid edilir. Bu siniflərə daxil olan az minerallaşma dərəcəli

çaylara çox az təsadüf edilir. Sulfatlı sular sinfinə aid olan çaylara çöl və

yarımsəhra zonalarında rast gəlmək olar.