Standartlashtirish tizimida asos soluvchi normativ hujjatlarning klassifikatsiyasi. Normativ hujjatlarning turlari va toifalari

Normativ hujjatlarning turlari va toifalari.
Standartlashtirish soxasidagi me'yoriy xujjatlarning toifalari, standartlarning turlari
O‘zbekiston respublikasi xududida standartlashtirish ob'ektlariga quyilgan talablarni belgilovchi me'yoriy xujjatlarning quyidagi toifalari amalda qo‘llaniladi:
Mustaqil davlatlar hamdustligining davlatlararo standartlari (GOST);
O‘zbekiston respublikasi standartlari (O‘z RST);
Texnikaviy shartlar (O‘z TSh);
Korxonalar, birlashmalar, firmalar, qontsernlar va boshqa ho‘jalik sub'ektlarining standartlari (O‘z KST);
Xalqaro, mintaqaviy va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari; (ISO, MEKva boshqalar).
Milliy standartlashtirish ob'ektlariga:
-yagona texnikaviy tilni qo‘shib xisoblaganda umumtexnikaviy ob'ektlar, umumiy materiallar va moddalarning xususiyati xaqidagi ishonchli ma'lumotlar, texnikaviy iqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash;
-aniq. maqsadga yunaltirilgan davlat ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy iqtisodiy dasturlari va loyixa ob'ektlarini;
-Respublikaga (yoki muayyan korxonalarga) mahsuloti yoki texnologiyasining raqobat qilish krbiliyatini oshirishni ta'minlash imqonini beradigan fan va texnika yutuqlarini;
-Respublikada ichki extiyojni krndirish uchun, shuningdek boshqa davlatlarga eksport sifatida yetkazib berish uchun ishlab chikdriladigan mahsulotlar kiritishadi.
Standartlarning talablari va texnikaviy shartlari xalqaro, mintaqaviy va sanoati rivojlangan xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari talablari bilan uyg‘unlashtirilishi kerak.
O‘zdavstandart,O‘zbekiston respublikasining kurilish davlat qumitasi va sog‘liqni saqlash vazirligi standartlashtirish bo‘yicha tarmoqlararo ishlarni tashkil qilish va muvofiqdashtirish uchun o‘z xuko‘kdari doirasida yuriknomalar, qoidalar, nizomlar, uslubiy ko‘rsatmalar, raxbariy xujjatlarni (RX) va tavsiyalarni (T) ishlab chiqadilar va manfaatdor tomonlar bilan kelishilgan xolda tasdiqdaydilar.
Vazirliklar, boshqarmalar, uyushmalar, qontsernlar va boshqa ho‘jalik tuzilmalari zarurat tugilganda O‘zdavstandart, O‘zbekiston respublikasining tabiatni muxrfaza qilish davlat qumitasi, kurilish davlat qumitasi va sog‘liqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan xolda soxaviy raxbariy xujjatlar va tavsiyalarni ishlab chiqishlari mumkin.
Standartlar va texnikaviy shartlarni tasdiqdovchi tashkilotlar standartlar va texnikaviy shartlarni ishlab chiquvchi bilan baravar javobgardirlar.
O‘zbekiston respublikasining standartlarini ishlab chiqarish, kelishish, tasdiqdash ro‘yxatga olish tartibi O‘z RST 1.1»O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Respublika standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqdash va ruixatdan o‘tkazish tartibi» bilan belgilanadi.

Texnikaviy shartlar GOST 2.114 va O‘zRST 1.2 da belgilangan tartibda ishlab chiqiladi, kelishiladi, tasdiqdanadi va ro‘yxatdan o‘tkaziladi.

Mag‘sulot standartlari va texnikaviy shartlarni ishlab chiqish yangi mahsulotni yaratish bo‘yicha ishlarning tarkibiy qismi xisoblanadi.
Standartlar va texnikaviy shartlar fan va texnikaning tegishli soxalarida chet ellarda va mamlakatimizda erishilgan eng yuqori yutuqlarni, chet mamlakatlarning xalq.aro mintaqaviy va milliy standartlari, talablarini xisobga olib, ilmiy-tadqiqot, tajriba qonstruktorlik, texnologik va loyixalash ishlarining natijalariga asoslangan xolda ishlab chikdlishi va respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish uchun eng makbo‘l qarorlar qabul qilish nazarda tutilishi mumkin.Zarurat tugilganda ishlab chiqaruvchi buyurtmachi bilan kelishilgan xolda yoki buyurtmachining o‘zi muayyan standartlar va texnikaviy shartlarni ishlab chiqish yuzasidan texnikaviy vazifalarni tasdiqlaydi.
Standartlar va texnikaviy shartlarda mahsulot sifatiga nisbatan majburiy va tavsiya etiladigan talablar (texnikaviy tavsiyalar) belgilanadi.
Mahsulot sifatiga ijtimoiy jixatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uning axoli xayoti va sogligi uchun xavfsizligini atrof-muxitni muxofaza qilishni mahsulotni bir biriga mosligi va bir-birini o‘rinini almashtirishni ta'minlaydigan shuningdek nazorat qilish belgisi va usullarini majburiy talablarga to‘g‘ri kelishi bajarilishi kerak bo‘lgan talablar sirasiga kiradi.
Buyurtmachi(iste'molchi)zarurat tugilguday bo‘lsa u o‘z manfaatini ximoya qilishni ta'minlaydigan talablar majmuini kengaytirishi mumkin.
Mahsulotlarning va xizmatlarning iste'mol va boshqa
tavsiflari, shuningdek, standartlarning majburiy talablaridan kelib chiqib ko’rsatgichlarning yuqoriroq darajasini belgilaydigan tavsiflarni, korxonalarning respublikada va xorijdagi iqtisodiy
manfaatlarini ximoya qilish va mustaxkamlash maqsadida tavsiya qilinadigan
talablari ishlab chiqilishi mumkin. Tayyorlovchi va iste'molchi (buyurtmachi) shartnoma tuzilayotganda tavsiya etilayotgan talablarni qo‘llash zarurligini aniqlaydilar.Ular shartnomaga kiritilgandan so‘ng kelishuvchi tomonlar uchun majburiy bo‘lib qoladi.
Tuzilayotgan shartnomalarda standartlar va texnikaviy shartlarning majburiy talablari salbiy tomonga og‘ib ketishiga yul quyilmaydi.
Texnikaviy shartlar va standartlarda majburiy talablarga doyr bo‘limda bayon etilgan masalan, sinov usullarini joylashtirish, transportda tashish, tamg‘alash va boshqalarni belgilaydigan, boshqa standartlarga xavola kdlingan taqdirda, ilova qilinagan standartlarning talablari qo‘llanish uchun majburiy bo‘lib qoladi.
Agar mahsulotning majburiy talablariga muvofiqdigi amaldagi standartlarga mo‘ljallangan tartibda tasdiqdanmasa yoki sertifi katlashtirish lozim bo‘lgan mahsulot sertifikatlashtiruvchi sinovlardan o‘tmagan bo‘lsa, sotuvga chiqarishga ruxsat etilmaydi.
Chet eldan keltirilayotgan va chet elga chiqarilayotgan mahsulot
O‘zbekiston Respublikasida qo‘llanilayotgan standartlar va texnikaviy
shartlarning majburiy talablariga javob berishi, shuningdek
sertifikatlashtirish lozim bo‘lgan mahsulot tegishli sertifikatlar bilanyoki O‘zdavstandart O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni Muxofaza qilish Davlat Kumiitasi Durilish davlat qumitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi(ularning vakolati doirasida) xududiy idoralarning xo‘losasi yoki tegishli sertifikat bilan tasdiqlanishi lozim.
Standartlar va texnikaviy shartlarning majburiy talablari idoraviy buysinishidan va mulkchilikning qaysi shaklda bo‘lishidan qat'iy nazar barcha davlat, kooperativ, ijara uyushma, qo‘shma korxona hamda tashkilotlar, shuningdek respublika xududida uddaburonlik faoliyati bilan sho‘rullanayotgan fuqorolarga ham ta'luklidir.
Standartlarning majburiy talablari va texnikaviy shartlarning bo‘zilishiga yul kuygan korxonalar va mansabdor shaxslar amaldagi qonunlarga binoao‘ javobgarlikka tortiladilar.
Ishlab chiqarilayotgan maxrulotga texnikaviy shartlar va korxona standartlashtirish talablari ushbu maxrulotga davlatlararo yoki milliy standartlarning majburiy talablariga qarama-qarshi bo‘lmasligi va ushbu standartlarda ko‘rsatilgan talablardan past bo‘lmasligi kerak.
Standartlashtirish ob'ektining o‘ziga xos xususiyatiga va unda belgilangan talablar mazmuniga bog‘liq, ravishda O‘zbekiston respublikasi standartlashtirish tizimi asosiy turdagi standartlarni nazarda to‘tadi.
- asos bo‘luvchi standartlar;
- umumtexnikaviy standartlar;
- texnikaviy shartlar (mahsulot, jarayon, xizmatlar uchun) standartlar;
nazorat usullari (sinovlar, analizlar, o‘lchovlar, ta'riflar) standartlari.
Lozim bo‘lgan taqdirda mahsulotning asosiy texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatgichlari, uning nomlarining (turlarining)oqilona tarkibi va boshqa talablarini aniq belgilaydigan bir turdagi mahsulot guruxiga standart ishlab chiqilishi mumkin.
Asos bo‘luvchi standartlar - tashkiliy texnikaviy jarayonlarning bajarilishi, shu jumladan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qo‘llash jarayonlari tartibini (qoidalarini) shuningdek faoliyatning muayyan soxasida ishlarning tashkil etishning asosiy qoidalarini belgilaydi.
Umumtexnikaviy standartlar - mahsulotning texnikaviy bir-biriga mos bo‘lishini va o‘zaro almashinuvini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qo‘llashning umumtexnikaviy talablarini, shuningdek mexnat xavfeizligi, atrof muxitni ximoya qilish, namunaviy texnologik jarayonlar, maxrulot sifatini nazorat qilish (sinash) usullari, xujjatlarni bir xillashtirish talablarini belgilaydi.
Mahsulotning aniqturiga, belgisi, andozasi va boshqalarga xar tomonlama talablarni texnikaviy shartlar standarti belgilaydi.
Texnikaviy shartlarning milliy standartlari - ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarilayotgan mahsulot uchun ishlab chiqiladi.
Texnikaviy talablarning standartlari mahsulotning resurelaridan to‘g‘ri foydalanishni, buyumlarning pishiqligi (o‘zoq, muddatga chidamliligi), texnikaviy o‘zaro almashinuvchanligi, mashinalarning, asbob uskunalarning bir xilligini, mahsulotning raqobat qilish qobiliyati oshirilishini ta'minlaydigan asosiy ko‘rsatgichlar me'yori va talablarini belgilaydi.
Nazorat usullari - (sinovlar, taxlil qilishlar, o‘lchovlar, ta'riflar) standartlari mahsulotning bitta yoki bir nechta turdosh guruxlarga ishlab chiqiladi. Standart sinash uchun namunalarni tanlash tartibini, bu mahsulot sifat ko‘rsatkichlarini baxolash birligini ta'minlash maqsadida uning iste'mol qilishi (foydalanishi), ta'riflarini nazorat qilish (sinash, taxlil qilish, ta'riflash, o‘lchash) usullarini, shuningdek maxrulotni yaratish, nazorat qilish, sertifikatlashtirish va foydalanish chogida sinab ko‘rish usullarini belgilaydi.
Standartlarning tuzulishi bayon etilishi rasmiylashtirilishi va mazmuniga ko‘ra umumiy talablariga texnikaviy shartlar esa GOST,2.1142 konstruktorlik xujjatlarni umumiy tizimi». Texnikaviy shartlar. Tuzilishi, ifodalanishi va rasmiylashtirishi qoidalariga to‘g‘ri kelishi kerak.
Respublika standartlari, texnikaviy shartlar va ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko‘rsatildayotgan xizmatlar uchun korxona standartlari ularga o‘zgartirishlar O‘zdavstandart tashkilotlarida bepul davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim.
Standartlar, texnikaviy shartlar va ularga o‘zgartirishlar davlat tilida va millatlararo munosabat tilida davlat ro‘yxatiga taqdim etil adi. Davlat ro‘yxatidan o‘tmagan standartlar texnikaviy shartlar va ularga o‘zgartirishlar xaqiqiy emas deb xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi standartidexnikaviy shartlari, korxona standarti O‘zbekiston respublikasi standarti 1.1,1.2,1.3 bo‘yicha belgilanadi.
Standartlar tizimini belgilash chogida standartlashtirish davlat tizimida qabul qilingan tartib raqami qo‘llaniladi.
O‘zdavstandartga Respublika standartlarini nashr qilish va qayta nash ish, shuningdek Mustaqil davlatlar hamdustligining davlat standartlarini O‘zdavstandart belgilangan tartibda, nusxalari tasdiqlangan xolda, davlat tili va rus tillarida nusxalarini ko‘paytirish tanxo xuquqi zarurat tugilgan xolda me'yoriy xujjatlarning ko‘paytirish xuquqi O‘zdavstandart tomonidan korxonalarga va tashkilotlarga berilishi mumkin.
Ko‘rsatilgan xuko‘kni paymol qilgan shaxslar O‘zbekiston Respublikasi amal qilinayotgan qonunlarga binoan javobgarlikka tortiladi.
Korxonalarning standartlari va texnikaviy shartlarni nashr qilishni hamda ular bilan ta'minlashni bu xujjatlarni tasdiqlangan korxonalar mahsulot yetkazib berish yoki xizmat ko‘rsatish uchun O‘zRTS bo‘yicha shartnomalarga binoan amalga oshiriladi.

O‘zdavstandart ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga respublika

standartlari, korxona standartlari hamda texnikaviy shartlar, qoidalar, raxbarlik xujjatlari va standartlashtirish bo‘yicha tavsiyanomalar tuggshsida xar yili axborot berib turadilar.