Statistikaning umumiy nazariyasi va predmeti statistik kuzatish usuli statistik ma’lumotlarni jamlash va guruhlash

STATISTIK KUZATISH USULI

Statistik kuzatish har qanday statistik tadqiqot ishlarining dastlabki, birinchi bosqichidir.

Statistik kuzatish deb , ijtimoiy hayot hodisa va jarayonlari to‘grisidagi ma’lumotlarni muntazam ravishda rejali, ilmiy asosda to`plashdir.

Statistik kuzatish tamoyillarga to‘liq amal kilish har tomonlama to‘liq va ishonchli ma’lumotlarning hosil qilinishiga imkon beradi,

Statistik kuzatish bir qator belgilariga qarab; jumladan tashkiliy shakllari, kuzatish turlari, ma’lumotlar manbalari va ma’lumotlarni to`plash usullariga qarab tasniflanadi, (1- qarang).

Statistik kuzatishning ob’ekti (ya’ni statistik to`plam), birligi, to`plam belgilari singari asosiy tushunchalarni to`liq tasavvur qilish muhimdir.

Statistik kuzatishning ob’ekti, ya’ni statistik to‘plam deb, kerakli ma’lumotlar to‘plash lozim bo‘lgan ko‘plab hodisa va jarayonlarga aytiladi.

Mazkur to‘plamning elementlari statistik kuzatishning birliklari deb aytiladi.

Masalan, statistik kuzatish ob’ekti aholi bo‘lsa, statistik kuzatish birligi bo‘lib esa, ko‘zda tutilgan maqsadga qarab, alohida oila yoki shaxs bo‘lishi mumkin.

Statistik kuzatishning har birligining xususiyatlari (xarakterli tomonlari yoki boshqa xususiyatlari)ni ifodalovchi aniqlanishi, o‘rganishi lozim bo‘lgan miqdoriy tasvirini ko‘rsatuvchi tushuncha to`plam belgisi deb aytiladi.

Belgilar o‘z navbatida sifat (atributiv) belgilar va miqdoriy belgilarga bo‘linadi.

Sifat (atributiv) belgilar bo‘lib, hodisa va jarayonlarning mohiyatini ifodalovchi ko‘plab tushunchalardan tashkil topgan belgilar tushuniladi, masalan turli kasblar.

Miqdoriy belgilar esa, ularning mohiyati son jihatdan ifodalanishi mumkin bo‘lgan belgilardir. Masalan, ish haqining miqdori va hakazo, shu singarilar.

Kuzatish birligi to‘g‘risida ma’lumotlar keladigan manba hisobot (hisob) birligi deb aytiladi. Masalan, ish vaqtidan foydalanishni statistik kuzatishda statistik kuzatish birligi bo‘lib, ishlovchi xodim, hisobot birligi esa, u xodim ishlaydigan korxona yoki tashkilot bo‘ladi, o‘rganiladigan belgi bo‘lib esa ish vaqtidan foydalanish usuli bo‘lib hisoblanadi.

Faktlarni hisobga olish va boshlang‘ich ma’lumotlarni yig‘ish har doimo atroflicha o‘ylanilgan va ilmiy asoslangan bo‘lishi lozim. Statistik kuzatish turli sharoit va faktlar bilan bog‘liq bo‘lgan ommaviy kuzatishdir. Bu nihoyatda murakkab, statistik ishlarning o‘ta muhim, javobgarli bosqichidir.

Bu bosqichda shakllanadigan, yuzaga keladigan dastlabki ma’lumotlar keyingi bosqichda qayta ishlovdan o‘tadi. Statistik ma’lumotlardan chiqariladigan xulosalarning ishonchliligi va to‘g‘riligi, statistik kuzatish paytida olingan ma’lumotlarning haqqoniyligiga bog‘liq.

Har qanday statistik kuzatishda amalga oshiriladigan ishlarning quyidagi uch bosqichi farq qilinadi:

• 
  kuzatishga tayyorgarlik;
  
• 
  ma’lumotlarni bevosita yig‘ish;
  
• 
  qayta ishlov berishdan oldin, to‘plangan ma’lumotlarni nazorat qilish.
  

Kuzatishga tayyorgarlik kuzatish dasturini ishlab chiqarishdan iborat bo‘lib, u kuzatish maqsadi va vazifalari, hamda tashkiliy rejasiga bog‘liqdir. Ma’lumotlar mazmuni, ularni olish usuli, qanday qilib tashkil qilinishi va ma’lumotlarni tekshirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar hal etilishi lozim. Statistik kuzatish to‘plangan ma’lumotlarni keyinchalik qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni ham hal etishi lozim.

Statistik kuzatishning muhim vazifasi bo‘lib, hodisa va jarayonlarning haqiqiy holatini aks ettiruvchi, ishonchli ma’lumotlarni to‘plashdan (yig‘ishdan) iboratdir. SHuningdek ma’lumotlar to‘liq va iloji boricha qisqa muddatlarda to‘planishi talab qilinadi.

Statistik kuzatishning ilmiy asosda tashkil qilinishi ob’ektiv to‘g‘ri ma’lumotlarni to‘plash imkonini beruvchi sharoitni yaratib beradi.

Boshlang‘ich statistik ma’lumotlar statistik tadqiqotchilarining poydevoridir, chunki nuqsonli boshlang‘ich ma’lumotlar keyingi xulosalarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Boshlang‘ich statistik ma’lumotlarni yig‘ishning quyidagi ikki shakli:

1. 
   Korxona va tashkilotlardan muntazam ravishda olinadigan statistik hisobotlar.
   
2. 
   Maxsus tashkil etilgan statistik kuzatish mavjud.
   

Hisobot, bu davlat statistika organlari belgilangan muddatlarda korxona va muassaslardan olib turadigan, oldindan tasdiqlangan shakldagi statistik kuzatish shaklidir.

Statistik hisobot – statistik kuzatishning asosiy shaklidir. Lekin, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining respublikamizda shakllanib borishi, mulkning davlat tasrufidan chiqarilishi natijasida turli mulk shakllarining yuzaga kelishi iqtisodiyotini xalq xo‘jaligi tarmoqlari, shuningdek korxona va firmalarni boshqarish uchun zarur bo‘ladigan ma’lumot manbai sifatida, statistik hisobotlarni etarli emasligini kundalik amaliyot ko‘z oldimizda namoyon qilib bermoqda. SHu sababli, rivojlangan mamlakatlar amaliy tajribasidan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’lumotlarni to‘plashning asosiy va muhim shakli bo‘lib, maxsus tashkil etilgan statistik kuzatish maydonga chiqmoqda.

Maxsus tashkil etilgan statistik kuzatish yordamida vaqti-vaqti bilan aholi ro‘yxati, qoramollar, mevali daraxtlar hisobga olinadi, turli xildagi ijtimoiy kuzatishlar, sanoat jihozlari va shu singari ishlar xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida amalga oshiriladi. Ishchi-xizmatchi va tadbirkorlar oila budjetlarining statistikasi natijasida xalq faravonligi, iste’mol darajasi va shu singari ishlarga baho beriladi.

Maxsus tashkil etilgan statistik kuzatish natijasida statistik hisobotlarda aks etilmagan ommaviy-ijtimoiy hodisa va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘planadi. Bu esa ayniqsa erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik va o‘rta biznes faoliyatining yanada rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi.

Ayrim hollarda maxsus kuzatish usuli hisobot ma’lumotlarini ham qayta tekshirib turish imkonini beradi.

Maxsus tashkil etilgan statistik kuzatish yordamida vaqti-vaqti bilan aholi ro‘yxati, qoramollar, mevali daraxtlar hisobga olinadi, turli xildagi ijtimoiy kuzatishlar, sanoat jihozlari vash u singari ishlar xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida amalga oshiriladi. Ishchi-xizmatchi va tadbirkorlar oila budjetlarining statistikasi natijasida xalq farovonligi, iste’mol darajasi va shu singari ishlarga baho berildi.

Maxsus tashkil etilgan kuzatish ma’lumotlari jamiyatni, uning turli tarmoqlarini asosli nazorat qilish imkonini beradi.

STATISTIK KUZATISH

Tashkiliy shakllari

Kuzatish turlari

Ma’lumotlar manbalari

Ma’lumotlarni to‘plash usullari

Hiso-botlar

Maxsus tashkil etilgan

Birlik larni qamrab olishiga qarab

Mudda tiga qarab

Bevosita

Xujjatlar

Suroq

Hisbotlar

Ekspedision

O`z-o`zini hisobga olish

Korrespondent

Umum Dav- lat

Ichki mahka ma (tar- moq)

Ruy- xat olish

Kuza- tish

To‘liq (yoppa-siga)

Qis man

Jo- riy

Uz-lukli

Tan lama

Mo nog- ra fik

Asosiy massiv usuli

Dav riy

Bir yo‘la kay

Statistika kuzatishning shakllari, turlari va usullari tasnifi.

Statistik kuzatish turlari va usullari bilan o‘zaro farq qilinadi. Statistik kuzatishning turlarini ularning qator belgilari bo‘yicha tasniflanadi.