Sumqayit döVLƏt universiteti

___________________________________

* M.C.Məhərrəmov - “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında psixi və psixi hadisələr haqqında fikirlər”

“Zaqafqaziya psixoloqlarının III konfransının materialları”/Bakı-1962 və BDU əsərləri, 1966-cı il №5/

əsərləri müstəsna olmaqla.

* Xeyir allahı Hörmüz və şər allahı Əhrimən.

M.F.Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları” əsərini, C.Cabbarlının “Od gəlini” pyesini həmin müqəddəs kitabın təsiri altında yazmışlar. “Avesta” həm də alman filosfu Hegelin də diqqətini cəlb etmişdir.

“Avesta”nın əsas bir hissəsini dinin qədim formalarından biri animizm* təşkil edir. Məhdud təfəkkür və düşüncə tərzinə malik olan insan ruhi hadisəər üzərində düşünərkən belə bir yanlış qənaətə gəlirlər ki, guya insanın bədənində başqa bir mövcudat – bədənin əkizi, oxşarı olan, bədəndə yaşayan və bədəndən istədiyi vaxt çıxan ruh və ya can yaşayır. Animizmdə ruhlar haqqında bu müddəa rədd edilir. İbtidai insanın təsəvvüründə ruh həyat və şüurun yeganə mənbəyi kimi qiymətləndirilirdi. Kitabda bu dini görüşün başqa psixoloji cəhətləri də geniş şərhini tapır.

Azərbaycanın görkəmli psixoloqu F.Ə.İbrahimbəyovun da bu sahədə qiymətli fikirləri vardır. O, “Zərdüşt təlimi və qərb psixologiyası” və başqa məqalələrində “Avesta”da verilən psixoloji-fəlsəfi fikirlərə Avropa, Orta Asiya və Azərbaycan alimlərinin böyük maraq göstərdiklərini bildirir. Müəllif göstərir ki, qərbin ən məşhur filosofu sayılan Hegel Zərdüşt dininə maraq göstərmiş və onu qiymətləndirmişdir. Çində, Hindistanda və başqa ölkələrdə bu din haqqında geniş məlumatların olması göstərilir. Etnopsixoloji baxımdan Azərbaycanda psixoloji fikirlərin araşdırılması da maraqlı faktlardandır.

“Şəxsiyyətin inkişafının etnopsixoloji məsələləri” Bakı-1985 professor Ə.Bayramovun redaktorluğu ilə, “Etnopsixologiya və etnopedalogika; mənbələr və müasir problemlər” Bakı ADPU 1992-ci il - adlı Respublika elmi konfransının materiallarını, əməkdar elm xadimi, professor Ə.S.Bayramovun “Psixoloji düşüncələr” Bakı 1994 – adlı kitabını bu baxımdan qeyd etmək lazımdır. Etnopsixologiya və etnopedalogika elminə həsr edilmiş həmin konfransa diqqəti cəlb edən yeni-yeni problemlər təqdim olunmuşdur. O.F.Kərimov və T.M.Kərimova “Etnopsixoloji yanaşmanın spesifikası haqqında”, Q.E.Əzimov “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında etnopsixoloji məsələlər”, Ə.Ə.Əlizadə “Azərbaycan nağıl testləri”, C.A.Təhmasib “Ailədə nəsillərarası münasibətlərin bəzi müasir təzahürləri”, N.A.Şükürova “Qan yaddaşının genozisi”, B.İ.Rzayev “Milli psixologiya və iradə tərbiyəsi problemi” adlı və başqa məruzələrdə Azərbaycan milli psixologiyasının özünəməxsusluğu, həmin psixi hadisələrin keçmiş qan yaddaşı ilə bağlılığı, müasir psixoloji baxışlarla uyuşmaları ətraflı təhlil olunur və maraqlı fərziyyələr irəli sürülür. Konfransda müzakirə edilən ən maraqlı problemlərdən biri də millətlərarası münasibətlərin etnopsixoloji məsələləridir.

Məruzələrdən aydın olur ki, erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı yeritdikləri düşmənçilik siyasətinin kökü min illərlə formalaşan əxlaqi adət-ənənənin, inam və əqidələrin, tipik tərbiyə üsullarının nəticəsidir. “Azərbaycan etnosunda böyüyə hörmət, qonaqpərvərlik, ədalət hissi, ocağa bağlılıq, rıhmdillik, tez bağışlamaq, kin və məkrdən uzaqlıq və s. kimi müsbət sterotiplər, tarixən formalaşmışdır”-Ə.C.Bayramov. Bu əxlaqi keyfiyyətlərdən isə məkr niyyətli ermənilər həmişə istifadə etmişlər. Etnoslararası münasibətlər o zaman kəskinləşir ki, bu və ya digər etnosda başqalarına qarşı nifrət, qəzəb, kin, qan düşmənçiliyinə rəvac verilsin.

Bunu isə bu gün biz erməni etnosunda aydın görürük. Öz torpaqlarının, dədə-baba yurdunun müdafiəsinə qalxan hər bir azərbaycanlı bunları dərk etməli, gələcək nəsildə ermənilərə qarşı nifrət, düş-mənçilik, barışmazlıq tərbiyə etməlidir.