Sumqayit döVLƏt universiteti

Şəkil №1. “Mürəkkəb reaksiyaların yaranma prosesinin sxemi” (C. Uotsona görə)
Tutaq ki, belə bir situasiyadır: birinci şərtsiz stimul birinci şərtsiz reaksiyaya səbəb oldu, ikinci ikinciyə, üçüncü də üçüncüyə. Sonra da bütün şərtsiz stimulları bir şərti stimul ilə əvəz etdilər(A). Nəticədə şərti stimul reaksiyaların mürəkkəb kompleksinin yaranmasına səbəb olur.(şək.1) (Qippenreyter, 2006)

Con Uotson qeyd edirdi ki, bihevioristə görə psixologiya təbiət elminin təmiz obyektiv bir sahəsidir. Onun nəzəri məqsədi davranışın qabaqcadan deyilməsi və idarə edilməsidir. Biheviorist üçün introspeksiya, psixologiya metodlarının mühüm hissəsini təşkil etmir, onun məlumatlarının isə heç bir elmi dəyəri yoxdur, belə ki, onlar tədqiqatçıların bu məlumatları interpretasiya etmək üçün hazır olub olmamalarından asılıdır.

Bizim keçirdiyimiz bir çox eksperimentlər insan psixologiyasına çox az yeniliklər gətirdilər. Buradan aydın olur ki, məsələnin həlli üçün müəyyən kompromiss lazımdır. Ya psixologiya elmi öz baxışına davranış faktlarını şüuru inkar edib etməməsindən asılı olmayaraq əlavə etməlidir, ya da davranışın öyrənilməsi tamamilə ayrılıb müstəqil bir elmə çevrilməlidir. Əgər insanı öyrənən psixoloqlar bizim cəhdləri lazımi qədər qiymətləndirməsələr və öz mövqelərini dəyişməkdən imtina etsələr,bihevioristlər öz tədqiqat obyekti kimi insanı seçmək məcburiyyəti qarşısında qalacaqlar və onun üzərində aparacağı tədqiqat metodları heyvanlar üzərində aparılmış metodlara uyğun olacaqdır. (Qalperin, Jdan, 1980)

Qeyd etmək lazımdır ki, bihevioristlər tədqiqatları əsasən heyvanlar üzərində aparırdılar. Bu ona görə deyildi ki, onları heyvanlar maraqlandırır. Sadəcə bihevioristlərə görə heyvanların bir çox üstünlükləri var: onlar “təmiz” obyektlərdir, çünki, davranışlarına şüurun heç bir müdaxiləsi yoxdur. Alınan nəticələri isə onlar cürətlə insanlar üzərinə köçürürdülər. Məs: uşaqların cinsi tərbiyəsi ilə bağlı problemlərdən danışarkən Uotson siçovullar üzərində aparılmış tədqiqatlara müraciət edirdi.

Bir az da Uotsonun ekperimental proqramı haqda: o hesab edirdi ki, psixoloq insan həyatını beşikdən ölümünədək müşahidə etməlidir. “Ölümədək” bihevioristlər tərəfindən heç bir insanın həyatı müşahidə olunmayıb, lakin “beşiyə” Uotson müraciət etmişdi. O öz laboratoriyasını uşaq evində qurub, yeni doğulmuş körpələri və uşaqları öyrənirdi.

Təsadüfi deyildir ki, biheviorizm qısa müddət ərzində Amerikan psixologiyasının əsas cərəyanına çevrildi və Avropa ölkələrinə də yayıldı. Çünki XX yüzilliyin əvvəllərində psixologiyanın nailiyyətlərindən praktik məqsədlərlə istifadə olunması məsələləri kəskin surətdə qarşıda dururdu.

Biheviorizm metodoloji cəhətdən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu – 30-cu illərin əvvəllərində onun daxilində müstəqil istiqamətlər əmələ gəldi; neobiheviorist (yunanca neos – yeni deməkdir) cərəyanlar formalaşdı. (Bayramov, Əlizadə, 2006)

Bu cərəyanın banisləri E. Tolmen və K. Hall hesab edilirlər. Edvard Tolmen (1886-1959) öz fikirlərini 1932-ci ildə çap edilən “Heyvan və insanların məqsədli davranışı” kitabında yazır. Digər bihevioristlər kimi Tolmen də öz tədqiqatlarını əsasən heyvanlar (ağ siçovullar) üzərində aparırdı və hesab edirdi ki, davranış qaydaları bütün canlılar üçün eynidir. Özündən əvvəlki “klassik bihevioristlərin” fikirlərinə uyğun olaraq, Tolmen davranış tədqiqatının ciddi obyektiv metodlarla aparlmasının və bu zaman iradi olaraq heç bir daxili şüur aləminin mövcudluğu haqda fikirlərin olmamasının tərəfdarı idi. Tolmen sübut edirdi ki, daxili prosesləri də “xaricə çıxartmaq”la onların da tədqiqatlarına istənilən bütün fiziki obyektlərin tədqiqatları kimi dəqiqlik vermək olar. Bunun üçün davranışa ayrı-ayrı reaksiyaların zənciri kimi yox, bütöv bir tam kimi baxmaq lazımdır.

Neobihevioristlər məlumatlarını açıqlamaq üzrə meydana gətirdikləri yeni sistemlərində bir neçə nöqtə üzərində həmfikir idilər:

1- psixologiyanın əsası öyrənmə işləridir.

2- nə qədər qarışıq olduğu diqqətə alınmadan, davranışların əksəriyyəti şərtlənmə qanunlarıyla açıqlana bilər.

3- psixologiya prosessorluq qanununu uyğunlaşdırmaq məcburiyyətindədir.

Tezliklə S – R formulunun davranışı izah etməsi üçün çox məhdud olduğu üzə çıxdı. Belə ki, “S” və “R” çoxşaxəli və mürəkkəb münasibətlərdə olduqlarından onlar arasında bilavasitə əlaqəni görmək mümkün deyildi. Biheviorizmin sonrakı davamçılarından olan E. Tolmen bu formula mühüm bir düzəliş verdi. O “S” və “R” formulasına aralıq mövqeli bir səviyyə “V” – təklif etdi. Nəticədə formul bu şəkli aldı: