SüNİ İntellektiN ƏMƏk bazarina təTBİQİNİn xarakterik xüsusiYYƏTLƏRİ

Şəkil 1. Süni intellektin əhatə dairəsi
Tədqiqat və inkişaf işində “Süni İntellekt” iki qola bölünür. İlki “tətbiq olunan Süni intellekt (applied AI)”-dir ki, burda xüsusi bir tapşırığı insan təfəkkürünün təqlidi hesabına yerinə yetirməsi nəzərdə tutulur. Digəri isə “ümumiləşdirilmiş Süni intellekt (generalized AI)”-dir ki, bu da maşının zəkasını istənilən işdə əvvəlcədən heç bir proqramlaşdırma olmadan, yəni bir insan kimi məşğul ola biləcək səviyyədə inkişaf etdirməkdir [6., s.98].
Süni İntellekt (Aİ) artıq milyardlarca atomdan kiçik və ya atomaltı (subatom) hissəciklərdən ibarət olan sistemlərin davranışlarını modelləşdirmək və təxmin etməkdə istifadə olunan kvant fizikasından pasiyentlərə gen məlumatlarına əsaslanan diaqnoz qoyulmasında istifadə olunan səviyyəyədək hər bir sahədə tətbiq olunur.
Aİ dələduzluğun aşkar edilməsindən müştərinin hansı xidmətə ehtiyacını olacağını təxmin edərək müştəri xidmətinin inkişafına kimi maliyyə dünyasındakı hər bir sahədə istifadə olunur. Emaledci sənayedə isə işçi qüvvəsinin və istehsalat prosesinin habelə xətaların baş vermədən öncə təxmin edilməsində istifadə olunur [7., s.89].
İstehlakçı dünyasında hər gün yenisi çıxan və istifadə etməkdən doymadığımız ağıllı telefonlarda (smartphone), misal üçün Apple ağıllı telefonlarındakı Siri və Google-dakı Google Assistant, yeni nəsil avtomobillərdə və saymaqla bitməyən texnoloji avadanlıqlarda Aİ tətbiqini görə bilərik.

Süni intellektin əmək bazarına tətbiqi xüsusiyyətləri
Süni intellekt texnologiyaları bir çox işi maşınlarla yerinə yetirir və ya işin görülmə tərzini dəyişdirir, eyni zamanda iş həyatında güc münasibətlərini bərpa edir. Yeni texnologiyalardan istifadə edə bilməyən və ya işinin avtomatlaşdırılması riski altında olan işçilərin sövdələşmə qabiliyyətinin azalması mümkün nəticələrdən biridir. Nəzarət üçün süni intellektin istifadəsi də işçilər tərəfindən arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola bilər. Bu çətinliklər qarşısında əmək hüququnun, iş şəraitinin və əmək haqqının qorunması üçün həmkarlar ittifaqı təşkilatı, kollektiv müqavilə kimi mexanizmlərin əhəmiyyəti artır [2., s.68].
OECD ölkələrində 1985-ci ildən etibarən həmkarlar ittifaqı təşkilatının zəiflədiyi müşahidə edilir. Qloballaşma, istehsal və təşkilati strukturun dəyişməsi, istehsal sektorunun iqtisadiyyatda çəkisinin azalması, çevik iş üsullarının geniş yayılması, həmkarlar ittifaqı təşkilatı və kollektiv müqavilələri geriləyən amillərdəndir. İƏİT-də birliyə üzvlük 1985-ci ildəki 30%-dən 2015-ci ildə 17%-ə qədər azalıb. Kollektiv müqavilələrin əhatə etdiyi işçilərin nisbəti 45%-dən 33%-ə enib [3., s.77].
Kollektiv sövdələşmələr OECD ölkələrinin üçdə ikisində müəssisə səviyyəsində bağlanır. Sektor səviyyəsində kollektiv sövdələşmə mümkün olsa da, müəssisə səviyyəsində işçilərin sövdələşmə gücünü azalda biləcək təcrübələrə icazə verən qaydalar da mövcuddur. Almaniya, Avstriya və İspaniya bu ölkələr üçün nümunədir. Gənc işçilərin həmkarlar ittifaqına üzvlük səviyyəsi də digər yaş qruplarından aşağıdır. Bunun səbəblərini gənc nəsillərin seçimlərinin dəyişməsi, əvvəlki nəsillərə nisbətən daha fərdi olmaları, birliklər əvəzinə ətraf mühit təşkilatları kimi fərqli təbliğat platformalarına üstünlük verilməsi, ittifaqların köhnəlməsi kimi müxtəlif səbəblərlə izah edən araşdırmalar var.
Yeni texnologiyaların iş həyatına təsiri həmkarlar ittifaqlarının özlərini, strategiyalarını, təşkilatlanma və sövdələşmə alətlərini yeniləməyi tələb edir. Əks halda, əməyin cari problemlərinə cavab verməkdə gecikmə həmkarlar ittifaqı təşkilatçılığı tendensiyanın qarşısını alacaq və əməyin sövdələşmə qabiliyyəti zəifləyəcək.
Yeni texnologiyaların iş saatlarının yer və vaxt həddini uzatmasına qarşı məhdud da olsa nümunəvi addımların atılmağa başladığı görülür. Müəssisə səviyyəsində bağlanmış razılaşmalarla iş vaxtından kənarda rabitə vasitələrinin istifadəsinə qoyulan məhdudiyyətlərin nümunələri var. Aydındır ki, işsizlik riskinin artması ilə bu addımların daha da atılması lazım gələcək[2., s.43].
İsveç Əməyin Təhlükəsizliyi Şuraları daxilində aparılan tədqiqatlar bu baxımdan araşdırılmağa dəyər bir nümunədir. Həmkarlar ittifaqları və işəgötürənlər təşkilatları ilə tərəfdaşlıq əsasında yaradılan Şuralar sektorlar səviyyəsində kollektiv müqavilələr bağlayır və bağlanma və ya kütləvi ixtisarlar kimi risklərin olduğu hallarda işçilərə təlim və bacarıqların artırılması proqramları təklif edir. Hər iki ildən bir aparılan araşdırmalar vasitəsilə təhsil və istedadların əldə edilməsi proqramlarının ehtiyacları ödəyəcək şəkildə tərtib edilməsi hədəflənsə də, Şuraların maliyyələşdirilməsi tamamilə işəgötürənlər tərəfindən kollektiv danışıqlar yolu ilə təmin edilir. Kollektiv müqavilənin şərtləri təkcə həmkarlar ittifaqı üzvü olan işçiləri deyil, bütün sektor işçilərini də əhatə edir.
Bu mexanizmlərin sektorlar səviyyəsində hazırlanması və yayılması əməyi gücləndirəcək və süni intellekt texnologiyalarının məşğulluq və gəlir bölgüsünə dağıdıcı təsirlərinin qarşısının alınmasına əhəmiyyətli töhfə verəcək.
NƏTİCƏ
Vacib iqtisadi problem kimi işsizlik əsasən iqtisadi böhranlar və tsikllər dövründə baş verir. İqtisadiyyatın zəifləməsinin və tənəzzülə uğramasının əsas səbəblərindən biri də mənə kütləvi işsizlikdir. İşsizlik bazarda iş qüvvəsinə olan tələblə iş qüvvəsi arasında olan təklif nəticəsində təzahür edir. Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin istehsalata tətbiqi nəticəsində əl əməyinə olan tələbat xeyli azalmışdır. Yeni texnika və texnologiya əməyin mürəkkəbıiyinə keyfiyyətinə təsir edir. İstehsala tətbiq edilən texnologiyalar istehsal vasitələrinin kütləsi artır, işçi qüvvəsindən istifadə nisbətən azalır.
Süni intellekt tətbiqlərinin sürətli inkişafı və özü ilə insanlarla təkbətək ünsiyyəti gətirdiyi üçün mərkəzi insan olan xidmət fəaliyyətləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu proqramlar sayəsində insanlar bank şöbələrinə getmədən internetə daxil ola bildikləri bir çox bank əməliyyatlarını ağıllı telefonlarından və ya kompüterlərindən həyata keçirə bilirlər. Texnologiyanın inkişafı süni intellekt tətbiqlərinin inkişafına səbəb olub. Nəticə etibarı ilə internet sahəsində bir çox inkişaflar oldu və bu inkişaflar ünsiyyətə də təsir etdi. Bu inkişaflar həm də maliyyə və bank sektorunun inkişafına böyük töhfə verdi. Maliyyə və bank sektoru isə inkişaf etməkdə olan bu süni intellekt tətbiqləri ilə ayaqlaşaraq xidmətlərini bu kanallar üzərindən təqdim etməyə fokuslanıb.
Süni intellekt tətbiqlərində inkişaf edən bu proseslər insan həyatına müsbət təsir göstərmiş və bank sektoruna əhəmiyyətli bir ölçü qatmışdır. Bu gün bank müştəriləri süni intellekt proqramlarından istifadə etməklə bank filialları və ya bank işçiləri ilə əlaqə saxlamadan öz əməliyyatlarını rahatlıqla həyata keçirə bilir və bu rahatlığa uyğun olaraq bal sistemindən istifadə edərək mobil tətbiqlər vasitəsilə xidmət keyfiyyətini şərh edib müştərilərə çatdıra bilirlər. banklar. Nəticədə proqramdan istifadə edən müştərilər vaxtlarına qənaət edən süni intellekt proqramlarına daha çox meyl edirlər.