Suv resurslarini boshqarishda xalqaro kelishuvlar

SUV RESURSLARINI BOSHQARISHDA XALQARO KELISHUVLAR

Chegaraviy, transchegaraviy yoki ichki ekotizimlar uzoq muddatli xalqaro ahamiyatli xarakterga ega va u millatlararo xamkorlikda kuchli stimul bo‘la oladigan o‘zaro bog‘liqlik yaratadi. Suv resurslarining gidrologik aylanishi siyosiy chegaralarga bo„y sunmaydi. Havo-suv almashinuvi natijasida xatto eng chetki suv ekotizimi ham dunyo bilan bog„langandir. Dunyoda suvlarning yagonaligi qonuni hukm suradi. Suv atmosfera singari integrallashgan muxit xisoblanadi. Inson tomonidan foydalanilgan suv resurslari vaqt va makon bo„ylab xar bir ko„l, xar bir daryo, xar bir muzlik va xar bir tomchi suvda izlarga ega. Bu ba‟zida juda katta izlar bo„lib, xar bir ko„l, daryo, muzlik va xatto suv tomchisi– ba‟zi katta bo„lmagan – odamlar tomonidan makon va vaqt bo„ylab qoldiradigan o„zining iziga egadir. O„tgan xodisalar va ta‟sirlar, agar ularni batafsil yoritsak, ko„l va okeanlar hamda yillar mobaynida to„plangan muzliklarda, xozir va avval yashagan biotalarda mavjud. Suv resurslarini boshqarishning mavjud tajribasi o„rnatilgan qoidalarga va huquqlarga asosan suv resurslarini baxolash va taqsimlash bilan shug„ullanuvchi tashkilotlarni tuzish xarakatini o„z ichiga oladi. Ushbu tashkilotlar xususiy xam ommaviy xisoblanib, suv resurslarini boshqarishda “qo„shimcha” tamoyilini turlicha anglash tushunchalarini namoyon etadi. Suv resurslariga qaratilgan ko„pchilik professional adabiyotlar yurisdiksiya doirasida bitta sektorni ko„rib chiqadi – asosiy va qo„shimcha. Ushbu tendensiya suv resurslarini rivojlantirishda bir maqsadli tamoyildan ko„p maqsadli tamoyillari namoyon etadi. Kaliforniyadagi suv banki va Butunjaxon Bankining suv strategiyasini ishlab chiqarishda soxalararo ishtiroqga chaqirig„i bu yo„nalishdagi xarakatlarga turtki bo„ldi. Ushbu tendensiya qonunlar, sanksiya va kelishuvlar bilan tasniflanadi. Biz ko„pincha kuchsiz huquqlar va ularni qoniqarsiz amalga oshirilishlariga to„g„ri kelamiz. Oldin xo„jaliklararo suv tashkilotlari ma‟lum bir talablarning soxalaridan kelib chiqishgan, masalan suv transportirti. SHunga o„xshash tashkilotlar o„zining faoliyatini boshqa soxalarni qamrab olgan xolda kengaytira boshladilar. Lekin, xalqaro va ichki suv resurslari doirasida, soxaga oid tamoyiliga moliyalash tendensiyasi mavjud bo„lgan. Bunda suv resurslariga maqsad sifatida yoki bo„lmasa vosita sifatida qaralgan. Aslida esa suv bu uning har ikkalasidir. Suv serob paytida uni vosita sifatida ko„rish osonroq. Qurg„oqchil mintaqalarda suvga jamiyatning tashkiliy tamoyilidek qaralishi extimoldan xoli emas. Haqiqatdan ham, buni tasdiqlovchi insonlar tomonidan aytilishicha, sivilizatsiyaning rivojlanishi yoki pasayishi suv resursini boshqarish va jamiyatdagi tashqiliy ishlar bilan bog„liq. Agar suvni vosita sifatida ko„radigan bo„lsak, utilitator nuqtai nazaridan suvni ishlab chiqarish omili deb ko„rishimiz mumkin. Lekin, suvni ko„pincha muqaddas deb qaraladi va bu utilitar yondashuvga ters xisoblanadi. Haqiqatdan xam, g„arbning uchta asosiy dini (xristia, iudaizm va islom) yakin sharqning qurg„oqchil mintaqalarida dunyoga keldi, va marosimlarida suv muxim tarkibiy qism xisoblanadi. Demak, ma‟lum bir muvozanat mavjud. Ammo muvozanat nuqtasi turli mintaqalarda farq qiladi. Suv xo„jaligida mavjud modellarning qurg„oqchil mintaqalarga nisbatan berayotgan ilmiy taxminlari gumid mintaqalar uchun uchun xavf tug„drishi mumkin. Tashkilotlar matritsalar qismlariga qarab turli uslubda va ko„rinishda bo„lishi mumkin. Masalan, suv bozori ba‟zi soxalarning yurisdiksiyasi doirasi uzoq vaqt mavjud bo„lgan. Lekin ko„p-soxali faoliyatga extiyoj bo„lishi bilan bu xolat o„zgardi. Xozirgi vaqtda xo„jaliklararo tashkilotlar gumid mintaqalarda xam rivojlanmoqda. Xalqaro xuquq komissiyasi xulosasi, Xelsinki qoidalari, Xalqaro xuquq Assotsiatsiyasi, BMTning Bosh Assambleyasi va xozirda o„tkazilayotgan ratifikatsiya jarayonlari xalqaro ochiq suv oqimlaridan kema qatnovisiz maqsadlarda foydalanishning an‟anaviy tamoyillarini ishlab chiqdilar. Qisqacha ko„rinishda bular quyidagicha: - Suv resurslaridan adolatli va oqilona foydalanish; - Qo„shniga sezirlarli zarar etkazmaslik mas‟uliyati; - Hamkorlik umumiy shartlari; - Doimiy ma‟lumotlar va ma‟lumotlar almashuvi; - Foydalanuvchilar o„rtasidagi aloqalar xisobi. Nizolarni alternativ hal qilish texnologiyasi (ADR) bahs, munozaralarni va kelishuvlarni olib borish yangi tushunchasini olib kirdi hamda suv bilan bog„liq nizolar sabablarini diagnostika qilish va echish amaliyoti va nazariyasini rivojlantirdi. ADR texnologiyasi barcha manfaatlarni qamrab oluvchi kelishuvlarni ishlab chiqishning yangi tilini yaratdi. Mazkur usullarning ko„pi tabiiy resurslarni boshqarish va ekologiya doirasidagi tajribalarga asoslandi. Biroq, mazkur texnologiyada ogoxlantirishlar xaqida ko„proq gapiriladi, ammo suv resurslari menedjeri xarakatlariga bog„liq bo„lgan, uzoq muddatli tashkiliy potensial va boyliklarni fundamental o„zgarishlariga asoslangan strukturaviy o„zgarishlari xaqida kam gapiriladi. Sotsiologlar shuni ta‟kidlashadiki, tashkilot vaqt o„tishi bilan kechadigan barqaror kutish axloqining modelini ko„rsatadi. Suv resurslarini boshqarish tashkilotlari boyliklarning keskin o„zgarishlari orqali o„zgaradi. YAngi boyliklar bilan ta‟minlash va suv xo„jaligi tashkilotlariga mos talablar qo„yish, suv resurslari menedjerlari xulq-atvori uzoq muddatli modelini anglatadi. Suv xo„jaligi tashkilotlari “to„ldiruvchi” markaziy qismni tashkil etadi. “To„ldiruvchi” – atama mazmuni - davlatni biror bir vazifani biror bir organga yuklasa va agar o„sha organ vazifani bajara ololmaydigan bo„lsa, topshirilmaslik tamoyili tushunchasini anglatadi. Suv resurslarini boshqarishda transchegaraviy xamkorlikni rivojlantirish, suv resurslarini boshqarishda “To„ldiruvchi” tamoyili vazifasiga bog„liq. Suv xo„jaligi tashkilotlarini tashkil etish tashkiliy potensial va boshqarma tashkil etish bilan bog„liq. Muassasalararo va soxalararo korxonalarni rivojlanishiga muxim bo„lgan omil - bu xoxish va u xamkorlikka stimul xisoblanadi. Suv resurslarini boshqarishning mavjud tajribasi xuquqlarga rioya etish va ularni o„rnatish orqali suv resurslarini baxolash va taqsimlash tashkilotlarini yaratishni o„z ichiga oladi. Bunday tashkilotlar, jamoat shuningdek xususiy bo„lib, “to„ldiruvchi” tamoyilini suv resurslarini boshqarishda qo„llashda uni turlicha tushunish xolatlarini namoyon etadilar..