Suyuqliklarda elektr toki. Elektroliz hodisasi. Faradeyning birinchi qonuni

 
Key words and phrases: 
Electric current, electrolysis, M. Faraday, electrode, mass, 
substance, liquids, distilled water, mineral oils, alkalis.
 
Har bir inson elektr tokining ta’rifi bilan tanish. U zaryadlangan zarralarning 
yo‘naltirilgan harakati sifatida ifodalanadi. Turli muhitlarda bunday harakat fundamental 
farqlarga ega. Ushbu hodisaning asosiy misoli sifatida suyuqliklarda elektr tokining oqimi va 
tarqalishini tasavvur qilish mumkin. Bunday hodisalar turli xil xususiyatlar bilan ajralib turadi 
va har xil suyuqliklar ta’sirida bo‘lmagan normal sharoitda sodir bo‘ladigan zaryadlangan 
zarrachalarning tartibli harakatidan jiddiy farq qiladi. 
Elektr tokini o‘tkazish jarayoni metall qurilmalar (o‘tkazgichlar) yordamida amalga 
oshirilishiga qaramay, suyuqliklardagi oqim ma’lum bir sababga ko‘ra bunday atom va 
molekulalarni olgan yoki yo‘qotgan zaryadlangan ionlarning harakatiga bog‘liq. Bunday 
harakatning ko'rsatkichi ma’lum bir moddaning xususiyatlarining o‘zgarishi bo‘lib, u yerda 
ionlar o‘tadi. Shunday qilib, turli suyuqliklarda oqim hosil bo‘lishining o‘ziga xos 
kontseptsiyasini shakllantirish uchun elektr tokining asosiy ta’rifiga tayanish kerak. 
Aniqlanishicha, manfiy zaryadlangan ionlarning parchalanishi ijobiy qiymatlarga ega bo‘lgan 
oqim manbai hududiga harakatlanishiga yordam beradi. Bunday jarayonlarda musbat 
zaryadlangan ionlar teskari yo‘nalishda - manfiy oqim manbaiga o‘tadi. 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
1251 
Suyuq o‘tkazgichlar uchta asosiy turga bo’linadi: yarimo‘tkazgichlar; dielektriklar; 
o‘tkazgichlar. 
Odatdagi sharoitda ayrim suyuqliklar elektr tokini o‘tkazsa, ayrimlari esa o‘tkazmaydi. 
Toza suyuqliklar, distillangan suv, kerosin, mineral yog‘lar elektr tokini o’tkazmaydi. Tuzlar, 
kislotalar, ishqorlar elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. O‘zidan elektr tokini o‘tkazuvchi suyuqliklar 
elektrolitlar deb ataladi. 
Ionlar orasida Kulon kuchi tufayli vujudga keladigan kimyoviy bog‘lanish ionli 
bog‘lanish deb ataladi. 
Kimyo darslaridan ma’lumki, modda atom va molekulalari bir-biri bilan uch xil 
bog‘lanishda bo‘ladi: metall bog‘lanish, kovalent bog‘lanish va ionli bog‘lanish. Ionli 
bog‘lanishga misol qilib osh tuzi — natriy xlorid (NaCl)ni keltirish mumkin. 
Kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi atomning nomeri elementninng qobiqlaridagi 
elektronlar sonini ifodalaydi 
D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasidan foydalanish shu joyida o‘rinli 
bo‘ladi. Natriy (Na) atomida 11 ta elektron bo‘lib, ulardan 1 tasi tashqi orbitada bo‘ladi. Xlor 
(Cl) atomida esa 17 ta elektron bo‘lib, ulardan 7 tasi tashqi orbitada aylanadi (rasmda 
ko‘rsatilgan).
Kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi barcha elementlarning alohida olingan atomi 
elektr neytraldir. Chunki, atom yadrosidagi musbat zaryadli protonlar nechta bo‘lsa, shu atom 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
1252 
yadrosining atrofida aylanib yurgan manfiy zaryadli elektronlar soni ham shuncha bo‘ladi. 
Shunga o‘xshash Na va Cl atomlari alohida olinganda elektr neytraldir. Xlor atomining tashqi 
elektron qobig‘i to‘lishi uchun 1 ta elektron yetishmaydi. Shu sababli xlor va natriy atomlari 
bir-biriga yaqinlashganda elektronlar almashishi yuz beradi. Xlor atomi natriy atomining tashqi 
elektron qobig‘idan 1 ta elektronni tortib oladi (1-b rasm). 
Natijada xlor atomi manfiy zaryadli xlor ioniga (Cl− ), natriy atomi esa musbat zaryadli 
natriy ioniga (Na+ ) aylanib qoladi. Bu jarayonni quyidagi tengliklar bilan ifodalash mumkin: 
Na − e = Na + Cl + e = Cl − Turli ishoraga ega bo‘lgan natriy va xlor ionlari bir-biri bilan Kulon 
kuchi bilan tortishishib, NaCl kristall panjarasini hosil qiladi (116-rasm)
muhitlarda elektr toki Ionlar orasida Kulon kuchi tufayli vujudga keladigan kimyoviy 
bog‘lanish ionli bog‘lanish deb ataladi. 
Odatdagi sharoitda ayrim suyuqliklar elektr tokini o‘tkazsa, ayrimlari esa o‘tkazmaydi. 
Toza suyuqliklar, distillangan suv, kerosin, mineral yog‘lar elektr tokini o‘tkazmaydi.Tuzlar, 
kislotalar, ishqorlar elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. O‘zidan elektr tokini o‘tkazuvchi suyuqliklar 
elektrolitlar deb ataladi 
Ba’zi suyuqliklar elektr tokini o‘tkazishi, boshqalari esa o‘tkazmasligi mumkin. 
Suyuqliklarning elektr tokini o‘tkazishi yoki o‘tkazmasligini
rasmda tasvirlangan oddiy asbob yordamida aniqlash 
mumkin. Bu asbob, asosan, shisha idish va unga tushirilgan ikkita ko‘mir sterjen — 
elektrodlardan iborat. Elektr manbaning musbat qutbiga ulangan elektrod anod deb, manfiy 
qutbga ulangan elektrod esa katod deb ataladi. Elektrodli shisha idishga distillangan suv 
solamiz va kalitni ulaymiz. Bunda lampochka yonmaydi. Demak, distillangan suv elektr tokini 
o‘tkazmaydi. Kalitni uzamiz va idishdagi suvga osh tuzi (NaCl)ni solib, natriy xlorid eritmasini 

---