T. Malikov O. Olimjonov moliya

4- 
bob. Moliyaviy boshqaruv 
 
4.1. 
Moliyaviy boshqaruvning mazmuni va mohiyati 
 
“Boshqaruv” atamasi umumiy tarzda ob’ektni rivojlan-tirish va 
takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda ta’sir ko’rsatishni 
anglatadi. Moliyaviy tizim doirasida moliyaviy resurslarni tashkil 
etish, taqsimlash va ulardan foydalanish har doim muayyan bir 
maqsadlarga erishishga mo’ljallangan bo’ladi. Bu esa o’z navbatida 
ma’lum bir tarzda boshqaruv tizimini tashkil etishni taqozo etadi. Shu 
ma’noda va eng umumiy ko’rinishda boshqaruv sub’yektining 
boshqaruv ob’yektiga maqsadga yo’naltirilgan ta’siri boshqaruv 
deyiladi. 
Davlat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun zarur 
bo’lgan moliyaviy resurslarni tashkil etish va foydalanishga 
qaratilgan munosabatlar tizimini boshqarishi, tartibga solishi va bu 
resurslardan samarali hamda oqilona foydalanish ustidan nazoratni 
amalga oshirishi kerak. Ana shu vazifani bajarish moliyaviy 
boshqaruvning zimmasiga yuklatilgan. 
Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon bo’lib, boshqa- 
riladigan (ob’ektlar) va boshqaruvchi (sub’yektlar) tizim-larning 
yagonaligidan iboratdir. Boshqaruvchi tizim, bu yerda moliyaviy 
institutlarning (tashkilotlarning) to’plamidan (majmuidan) iborat 
bo’lgan moliyaviy tizimni nazarda tutsa, boshqariladigan tizim esa 
pul munosabatlari to’plamidan (majmuidan) iborat bo’lgan moliyaviy 
tizimn
i o’z ichiga oladi. Bunda moliyaviy boshqaruv jarayoni bir xil 
tarzda bo’lmasdan, u bir tomondan, faqat ob’ektlarni boshqarishni 
emas, balki ikkinchi tomondan, boshqaruv sub’yektlarini tashkil 
qilishni va ular faoliyatini takomillashtirishni ham o’z ichiga oladi. 
Moliyaviy 
boshqaruvning 
ob’yekti 
sifatida 
moliyaviy 
munosabatlarning turli ko’rinishlari, shu jumladan, davlatning ijtimoiy 
tuzilishi, mamlakatdagi siyosiy kuchlarning mavqei (nisbati) va qayta 
taqsimlash jarayonlariga ta’sir ko’rsatadigan boshqa omillar bilan 
belgilanadigan o’ziga xos bo’lgan moliyaviy munosabatlar 
maydonga chiqadi. Davlat moliyasi, mahalliy moliya va xo’jalik 
yurituvchi sub’yektlar moliyasida moliyaviy boshqa-ruvning sub’yekti 
bo’lib moliyaviy apparat deb nomlanuvchi maxsus xizmatlar 
hisoblanadi. 
Davlatning xo’jalik yurituvchi sub’yektlar va uy xo’jaliklari bilan 
moliyaviy munosabatlar sohasidagi o’zaro munosabatlari soliq tizimi, 
kredit munosabatlarini boshqarish (tartibga solish), moliya bozorini 

---

tartibga solish, da
vlatning qo’llab-quvvatlash tizimi, pensiya ta’minoti 
tizimi, ishlovchi aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va 
h.k.lar orqali amalga oshiriladi. 
Moliyaviy 
boshqaruvning 
maqsadi 
makroiqtisodiy 
muvozanatda, byudjet profitsitida, davlat qarzining kama-yishida, 
milliy valyutaning barqarorligi va mustahkam-ligida va, nihoyat, 
davlat va jamiyat barcha a’zolari iqtisodiy manfaatlarining 
yagonaligida (mushtarakligida) namoyon bo’ladigan moliyaviy 
barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta’minlashdir. Shunga monand 
ravishda uning asosiy metodologik printsiplari quyidagilardan iborat: 

pirovard maqsadga bog’liqlik;


xo’jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy muvo-zanatliligi;


jamiyat barcha a’zolarining manfaatlariga mos kelish;


iqtisodiy qonunlardan foydalanish;


real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni 
hisobga olish.

Moliyaviy boshqaruvning konkret metodlari va shakl-lari 
quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

moliyaviy rejalashtirish;


bashoratlash (prognozlashtirish);


dasturlashtirish;


moliyaviy tartibga solish;


moliyaviy nazorat;


moliyaviy qonunlarni (qonunchilikni) qabul qilish;


moliyaviy resurslarni jalb qilish metodlari tizimi.

Eng umumiy ko’rinishda moliyaviy boshqaruv tizimini 4.1.1- 
chizmadagidek tasavvur qilish mumkin. 

---

Prezident; 
Parla-ment; 
Hukumat; 
Moliya 
vazirligi; 
Davlat soliq 
qo’mitasi; 
Markaziy 
bank; 
Hisob 
palatasi; 
va boshqa- 
lar. 
Boshqaruv 
printsip- 
lari; 
Moliyaviy 
bashorat- 
lash; 
Moliyaviy 
dasturlash; 
Moliyaviy 
rejalash- 
tirish; 
Moliyaviy 
tartibga 
solish; 
Moliyaviy 
nazorat; 
Moliyaviy 
qonunchi- 
lik; 
Moliyaviy 
tahlil. 
Byudjet 
fondlarini 
shakl-lantirish 
va foyda- 
lanish bo’- 
yicha muno- 
sabatlar; 
Byudjetdan 
tashqari 
davlat 
maqsadli 
fondlarini 
shakllan-tirish 
va foydala- 
nish bo’yicha 
munosabat- 
lar; 
Sug’urta 
fondlarini 
shakllan-tirish 
va foydanish 
bo’yicha mu- 
nosabat- 
lar. 
Makro- 
iqtisodiy 
muvo- 
zanat; 
Byudjet 
rejala- 
rining 
profi- 
tsitligi; 
Davlat 
qarzining 
mavjud 
emasligi; 
Mustah- 
kam 
(barqa- 
ror) 
milliy 
valyuta.