T. Malikov O. Olimjonov moliya

7.3. 
O‘zbek olimlarining moliyaviy qarashlari 
 
Moliya fanining paydo bo’lishi va taraqqiyotiga ajdod-larimiz 
buyuk hissa qo’shishganligi haqida mazkur darslik-ning 1.5- 
paragrafida qisqacha bayon berib o’tdik. Lekin XVI asrdan boshlab, 
ya’ni yurtimizda “musulmon uyg’onish” davri tugashiga bog’liq 
ravishda iqtisodiy ta’limotlar, jumla-dan, moliya sohasida ham 
e’tiborga molik ilmiy asarlar soni kamayib, sifati ham pasaya 
boshladi. 
Bu salbiy tendentsiya Markaziy Osiyoni chor Rossiyasi bosib 
olgan davrda yanada kuchaydi. O‘zbekiston Rossiya imperiyasi 
tarkibida bo’lgan paytda bu yerda iqtisod va moliyaga oid asarlar 
yozish deyarli to’xtab qolishi ob’yektiv sabablarga bog’liq edi. 
Negaki, mazkur masalalar to’laligicha Rossiya imperiyasining 
O‘zbekistonni boshqarish uchun tashkil etgan maxsus general- 
gubernatorlik 
mahkamasi 
tomonidan 
amalga 
oshirilar 
va 
mustamlaka yurtning fuqarolariga moliya fani masalalari bilan 
shug’ullanishga ruxsat beril-mas edi. Chunki bu holatda yurtimizdan 
olib chiqib keti-layotgan moddiy va moliyaviy boyliklarning miqdorini 
erli xalqning vakillari bilib qolishlari mumkin edi. 
O‘zbekiston sovet davrida ham mohiyat jihatidan tom 
ma’nodagi mustamlaka davlat bo’lib qolaverdi. Bu davrda ham 
O‘zbekistonning iqtisodiyoti bir tomonlama, ya’ni faqat Markazning 

---

manfaatlariga xizmat qilishga moslashtirib rivojlantirildi, SSSRning 
asosiy xomashyo bazalaridan biriga aylantirildi. 
O‘zbekiston 
Sovet 
Sotsialistik 
Respublikasi 
hududida 
yaratilayotgan yalpi ichki daromad va milliy daromadning haqiqiy 
miqdorini Moskvadagi markaziy iqtisodiy idora-larning rahbarlarigina 
bilishar va bu davlat siri edi. Chunki yurtimizda faoliyat 
ko’rsatayotgan eng yirik ishlab chiqarish korxonalari Ittifoq mulki 
bo’lib, shu sababdan ularning daromadlari ham SSSRning 
daromadlari hisob-
lanardi. Ittifoq markaziga bo’ysunuvchi mazkur 
korxona-
larning soliq va to’lovlari ham Ittifoq byudjetining 
daromadlari tarkibiga kiritilgan va uning daromad manbalari 
hisoblanar edi. Ana shu sabablarga ko’ra, ya’ni xuddi Rossiya 
imperiyasi davridagiga o’xshab, O‘zbekiston hududida uning 
korxonalari va xalqi tomonidan yarati-layotgan daromadlar miqdorini 
bu ittifoqdosh respublika fuqarolari bilib qolmasliklari uchun sobiq 
Ittifoq rahbariyati barcha vositalarni ishga solgan. 
1931 yili Toshkentda maxsus moliya instituti tashkil etildi. 
Mazkur oliy o’quv yurti O‘rta Osiyo va Qozog’iston (Sovet davrida 
Markaziy 
Osiyo 
shunday 
nom 
bilan 
atalgan) 
ittifoqdosh 
respublikalari moliya vazirliklari, boshqa barcha vazirlik va idoralari 
tizimlarining moliya bo’lin-malari uchun oliy ma’lumotli moliya 
mutaxassis-larini tayyorlar edi. 
O‘zbekistonda moliya sohasida maxsus oliy o’quv yurti tashkil 
etilgani bilan uning 
professor-
o’qituvchilari batamom Ittifoq 
markazlaridan yuborilgan mutaxassis-
lardan iborat edi. Ya’ni o’sha 
davrlarda Toshkent Moliya instituti va boshqa oliy o’quv yurtlari 
iqtisodiyot 
fakul-tetlarining 
talabalariga 
ham 
moliya 
fanini 
Rossiyadan yuborilgan asosan xristian millatlariga mansub olimlar 
o’qitishgan. 
Lekin 1940-
yillarga kelib, O‘zbekistonning o’zbek millatiga 
mansub oliy ma’lumotli ilk moliyachi mutaxas-sislari paydo bo’lishdi. 
Bu holat ular ichidan Ittifoq va O‘zbekiston davlat byudjetlari 
o’rtasidagi munosabatlarni tushuna oladigan va bu borada fikrlar 
ayta oladigan o’zbek mutaxassislari va olimlarining ham paydo 
bo’lishiga zamin yarata boshladi. Lekin, qator ob’yektiv sabablarga 
ko’ra, eng avvalo, sobiq Ittifoqning bu masalaga aynan o’gay ko’z 
bilan qaraganligi, Markaziy Osiyodan moliya faniga kimdir kirib 
qolishini xohlamasligi sababli o’zbek moliyachi mutaxassis-lari bu 
sohada ilmiy daraja olishlari uchun yana uzoq yillar kutishlariga 
to’g’ri keldi. 

---

Demak, Toshkent Moliya instit
utining ilk o’zbek o’qituv-chilari 
1940-
yillarda paydo bo’lishgan. Ana shulardan biri keyinchalik 
iqtisod fanlari doktori, professor darajasiga etishib, Sho’rolar davrida 
O‘zbekistonda yagona bo’lgan “moliya” kafedrasini 30 yil 
boshqargan, o’zbek moliya fani-ning otasi Hikmat Rahimovich 
Sobirov edi. 
Sobiq Sho’rolar davrida O‘zbekistonda moliya fanining 
taraqqiyotida va uning nazariy masalalarini tadqiq etishda 
o’zbekistonlik moliyachi olimlardan dots.Q.A.Yah’yoev, dots. 
A.F.Krasnikov, 
dots. 
F.Sh.Shamsiddinov, 
dots.X.M.Muratov, 
dots.H.H.Muhamednazarov, 
fanning 
rivojiga 
muayyan 
hissa 
qo’shishgan. 
O‘zbekistonda 
moliya 
fanining 
bugungi 
taraqqiyotida 
prof.T.S.Malikov, 
prof.O.O.Olimjonov, 
prof. 
J.Zaynalov, 
prof.N.H.Haydarov, 
prof.O.K. 
Iminov, 
prof.N.Karimov, 
prof. 
M.I.Almardonov, prof.M.B.Hamidulin, prof. B.E.Toshmu-rodova, 
prof. 
N.X.Jumaev, 
prof. 
I. 
Butikov, 
prof.N.R.Qo’zieva, 
prof.Sh.A.Toshmatov, prof. A.A.Omonov va boshqalar samarali 
faoliyat 
ko’rsatishyapti. 
O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi moliya fani oldiga 
umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan ulkan vazifalar qo’ydi. 
Ularning eng muhimi mustaqil davlatning mustaqil moliyaviy tizimni 
tashkil etishning nazariy va amaliy masalalarining echimini ishlab 
berish edi. O‘zbek moliyachi olimlari bu borada tadqiqotlar olib bora 
boshlashdi.