T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

8.6. Banklarda nomoddiy aktivlam ing barakatini hisobga olish
Sotib olingan nomoddiy aktivlar boshlang'ich qiymati bo'yicha baholanib, 
ulaming analitik hisobi har bir nomoddiy aktiv bo'yicha ochilgan tegishli shaxsiy 
hisobvaraqlarda yuritiladi va amaldagi me'yoriy hujjatlar bilan tartibga solib 
turiladi24. Bank ichida yaratilgan nomoddiy aktivlar balansda haqiqiy tannarxi 
bo'yicha aks ettiriladi. Bepul olingan nomoddiy aktivlar dastlab balansda haqiqiy 
qiymati bo'yicha aks ettiriladi.
Bepul olingan nomoddiy aktivlaming qiymati, qonunchilikka muvofiq baholash 
bilan 
shug'ullanuvchi 
ekspertlar 
tomonidan 
yoki 
qabul 
qilish-topshirish 
dololatnomalari bo'yicha aniqlanadi. Agar sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymatini 
bank oldindan to'liq yoki qisman to'lab berigan taqdirda buxgalteriya hisobida 
quyidagicha rasmiylashtiriladi:
Dt 
19909-“Tovar-moddiy 
qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i,
Aktivlar kelib tushganda esa,
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
24
“ Ў з б е к и е т о н
Р е с п у б л н к а с и д а ас о с и й в о е н т а л а р к и н г б у х г а л т е р и я й и с о б и т ў г р и с н д а г н ” Й ў р и к н о м а. Ў з Р А В т о м о н и д а н
1 7 .1 2 .2 0 0 4 й и л д а 1 1 3 4 -с о н б и л а н р ў й х а т г а о л и н г а н . (я н г и тай р и р и ).

---

Kt 
19909-“Tovar-moddiy 
qimmatliklar uchun 
to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i.
Agar bank tomonidan to'lov nomoddiy aktivlar kelib tushgandan keyin amalga 
oshirgan bo'lsa, u holda, buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
a) aktivlam ing kelib tushishi va balansda aks etirilishiga,
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
b) aktivlaming qiymati to'langanda esa,
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i.
Agar banklar nomoddiy aktivlami 
bepul olganda taqdirda, bepul olingan 
nomoddiy 
aktivlaming 
haqiqiy 
qiymati 
buxgalteriya 
hisobida 
quyidacha 
rasmiylashtiriladi:
Dt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i,
Kt 30905- “Tekinga olingan mulklar” hisobvarag'i.
Shuningdek, 
Banklarda nomoddiy aktivlar foydalanish jarayonida o 'z 
xususiyatlarini xizmatlar tannarxiga (ob’ektlariga ko'ra) o'tkazib, jism oniy va 
ma'naviy jihatdan eskirib boradi. Bu esa, o 'z navbatida, banklar tomonidan kelgusida 
nomoddiy aktivlarini shakllantirishlari uchun ularga m ablag'lar manbaini to'ldirib 
borishga harakat qiladilar. Bu manba ushbu nomoddiy aktivlaming yig'ilib boradigan 
eskirish summaslaridan tashkil topishi mumkin. Shu boisdan, banklarda nomoddiy 
aktivlarga eskirish hisoblash ulami foydalanishga berilgan oyning keyingi oyidan 
boshlab hisoblab, har bir ob’ekt bo'yicha alohida qaydnomalarda amortizatsiya 
hisoblab boriladi. Nomoddiy aktivlaming amortizatsiyalanadigan summasi, ulaming 
foydali xizmat qilish muddati davomida muntazam ravishda bank xarajatlariga 
o'tkaziladi va foydali xizmat qilish muddati amortizatsiya me'yorlari yordamida 
aniqlanadi. Amortizatsiya me'yorlari bank tomonidan ulaming boshlang'ich qiymati 
va foydali xizmat qilish muddatidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Foydali xizmat 
qilish muddati, ob’ektdan foydalanish vaqti davomida kursatilgan xizmatlar hajmi 
bo'yicha hisobga olinishi mumkin.
Shuningdek, Banklarda foydalanishda bo'lgan nomoddiy aktivlarga hisoblangan 
amortizatsiya ajratmalari buxgalteriya hisobida quyidagicha bank xarajatlariga 
o'tkazib boriladi:
Dt 56618- “Nomoddiy aktivlaming eskirish summasi” hisobvarag'i,
Kt 16605- “Nomoddiy aktivlaming yig'ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)” 
hisobvarag'i.
Banklarda nomoddiy aktivlar quyidagi hollarda balansdan chiqariladi: to'liq 
eskirganda; sotilganda; tekinga berilganda; fors-major holatlarda. Ulami hisobdan 
chiqarishda qoldiq qiymati quyidagicha aniqlanadi:
1) jam g'arilgan eskirish summasi;
Dt 16605- “Nomoddiy aktivlaming yig'ilgan eskirish summasi (kontr-aktiv)” 
hisobvarag'i,

---

Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
2) 
ushbu nomoddiy aktiv bo'yicha 30908- “Boshlang'ich qiymatiga nisbatan 
baholash qiymatining oshgan summasi” - hisobvaraqdagi qoldiq summasi:
Dt 30908- “Boshlang'ich qiymatiga nisbatan baholash qiymatining oshgan 
summasi” hisobvarag'i,
Kt 31203- “Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)” hisobvarag'i.
Agar hisobdan chiqarilayotgan nomoddiy aktivlar sotilganda esa,
1) xaridor tomonidan to'lov amalga oshirilgan holda:
Dt 
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
2) to'lov kelib tushganda: a) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq 
qiymatidan yuqori bo'lsa:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Kt 
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i
Kt 45913- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan olingan foyda” hisobvarag'i.
b) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq qiymatidan kam bo'lsa:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan ko'rilgan zararlar” hisobvarag'i,
Kt 
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i.
3) agar nomoddiy aktiv uchun to'lov oldindan amalga oshirilgan holda:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
Bir vaqtning o'zida: a) agar nomoddiy aktivlaming sotilish bahosi qoldiq 
qiymatidan ortiq bo'lganda:
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 45913- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan olingan foyda” hisobvarag'i
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.
b) agar nomoddiy aktivlaming sotish bahosi qoldiq qiymatidan kam bo'lsa:
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan ko'rilgan zararlar” hisobvarag'i,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvarag'i.

---

Amaliyotda vaqt o‘tishi bilan nomoddiy aktivlaming qiymati to'liq eskirganda, 
fors-major 
holatlar 
bilan 
bogMiq 
boMganda, 
bepul
berilganda belgilangan tartibda zarar sifatida hisobdan chiqariladi va buxgalteriya 
hisobida quyidagi yozuv amalga oshiriladi:
Qoldiq qiymatiga,
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan k o ‘rilgan zararlar” hisobvaragM,
Kt 16601- “Nomoddiy aktivlar” hisobvaragM.
Agar nomoddiy aktivlaming xizmat qilish muddati tugagan boMsa-уи, biroq, 
ular foydalanishga yaroqli boMsa, u holda bank ulardan foydalanishni davom ettirishi 
va kelgusida eskirish hisoblanmaydi.
8.7. M aterial z a h ira la rin i tu rk u m lan ish , baholanish va ularni hisobga olish
Material zaxiralariga bank xizmatlarini amalga oshirish jarayonida qatnashuvchi 
kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi. Ulardan xizmat ko‘rsatish jarayonida 
foydalaniladi va o‘z qiymatini toMa ravishda ko'rsatilgan xizmatlar tannarxiga 
o'tkazib boradi. Ushbu material zahiralar (kam baholi va tez eskiruvchi buyular)ning 
buxgalteriya hisobi amaldagi qonuniy va m e'yoriy hujjatlarga muvofiq tegishli 
hujjatlarda rasmiylashtiriladi25.
Ushbu qonuniy va me'yoriy hujjatlardagi talablarga muvofiq, material zahiralar - 
bu bank 
faoliyatida foydalaniladigan va foydalanish jarayonida quyidagi 
mezonlardan birortasiga javob bera oladigan moddiy aktivlardan tashkil topadi: 
xizmat muddati bir yildan ortiq boMmagan; xizmat muddatidan qat'iy nazar, bir 
donasining narxi O'zbekiston Respublikasida o'm atilgan (sotib olish vaqtidagi) eng 
kam ish haqining ellik baravarigacha qiymatga ega boMgan buyumlardir.
Banklarda material zahiralar xizmat qilish muddati va qiymatidan qat'iy nazar 
quyidagicha turkumlanadi: maxsus asboblar va moslamalar; maxsus va sanitar 
kiyimlar hamda maxsus poyafzallar; yotoq jihozlari; yozuv-chizuv mollari; oshxona 
va ovqatlanish xonasi inventarlari, shuningdek, ovqatlanish xonasi choyshablari; 
qurilish-ta'mirlash ishlari tannarxiga olib boriladigan vaqtinchalik qurilma va 
moslamalar (titulsiz inshootlar); foydalanish muddati bir yildan kam boMgan 
almashish asbob-uskunalari va boshqa buyumlar va boshqalar. Banklarda material 
zahiralar quyidagilardan eng kam qiymati bo'yicha baholanadi:
- dastlabki qiymat - materiallami sotib olish, qayta ishlash va uni foydalanish 
holatiga keltirish bilan bogMiq jam i xarajatlar summasidir;
- haqiqiy qiymat - o'zaro aloqador boMmagan va umumiy shartlarda bitimni 
amalga oshirishni hohlovchi bohabar tomonlar o'rtasida aktivni almashtirish yoki 
majburiyatni qoplash uchun kelishilgan summasidir;
- so f sotish qiymati - oddiy ish faoliyati davomidagi bitim tuzish va sotishni 
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan hamda hisoblangan xarajatlar chegirib 
tashlangan so'nggi sotish bahosidir. Sof sotish qiymati bank tomonidan oddiy