T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

2-§. Renta munosabatlari. Yer rentasi va uning turlari
Renta munosabatlari 
-a g ra r munosabatlarning negizini tashkil 
qilib, u qishloq xo'jaligida vujudga keltirilgan qo'shimcha sof daromadning 
yer egalari va undan foydalanuvchilar o'rtasida taqsim lanishi va 
o'zlashtirilishi jarayonida vujudgakeladi.
Sof daromad
Renta
Yer mulkdorlariga tegishli qismi.
Foyda
Yerdan foydalanuvchilar tom onidan 
o'zlashtiriladi.
Yer re n ta s i- 
bu yerga egalik huquqining iqtisodiy jihatdan ro'yobga 
chiqarilish shakli.
16 9

---

Differensial renta
Differensial renta turlari
Mavjud bo'lish 
sababi
Manbai
Differensial renta-l
Vujudga kelish 
shart -sharoiti
Differensial renta-l I
Yerlarning tabiiy unumdorligidagi farqlar 
natijasida vujudga keladi.
Yuqori va o'rta cha unum dorlikka ega 
b o 'lg a n y e rla rd a h o s il b o 'la d ig a n
qo'shimcha sof daromad.
Foydalanishga ja lb qilingan yerlarning 
u n u m d o rlig i va jo y la s h g a n jo y id a
farqlarning mavjud bo'lishi.
Q o'shimcha kapital sarflash yuli bilan 
y e rla rn in g iq tis o d iy u n u m d o rlig in i 
oshirish orqali hosil bo'ladi.
Y erga x o 'ja lik o b y e k ti s ifa tid a g i 
monopoliya, ya ’ni barcha yerlarning 
m ustaqil to va r ishlab ch iqaruvchila r 
tomonidan egallab olinganligi.
Yer rentasining tarixiy shakllari 
-►Barshchina - ishlab berish orqali ro'yobga chiqarilgan. 
♦•Obrok - yer egalariga mahsulot ko'rinishida to'langan.
> P u l rentasi - mahsulot sotilgandan keyin pul shaklida berilgan.
170

---

Differensial renta-l ning hosil bo'lishi (shartli misol)
Yer uchast- 
kalari
Ishlab
chiqarish
xarajatlari.
(ming
so'm)
O'rtacha
foyda,
(ming
so'm)
Umu­
miy,
qiym at
(ming
so'm)
Yalpi
hosil
(tonna)
A lo h id a
ishlab
:hiqaruvchi-
lar
m ahsuloti
qiym ati
(so'm)
Bozor
baho­
si,
(so'm)
Yalpi
sotil-
gan
tushum
Diffe­
rensial
renta-l,
(ming
so'm)
A yuqori 
unum li
8000
2000
10000
30
333
500
1500C
5000
В o'rtacha 
u n u m li
8000
2000
10000
25
400
500
1250d
2500
V past 
u n u m li
8000
2000
10000
20
500
500
1000C
X
Differensial renta-l yer uchastkalarining shaharlarga, bozorlarga, 
yo'llarga va suv manbalariga joylashgan joyidagi farqlar natijasida ham 
vujudga keladi.
Differensial renta-l I ning hosil bo'lishi (shartli misol)
Yer uchastkasi 
(V past unumli)
Umumiy 
qiym at, 
(ming so'm)
Yalpi
hosil,
(tonna)
M ahsulot
b irlig i
bahosi,
(so'm)
Bozor
bahosi,
(so'm)
Yalpi 
sotilgan 
m ahsulot, 
(ming so'm)
Differensial 
renta-ll, 
(ming so'm)
1-vil
10000
20
500
500
10000
X
2-yil
12000
40
300
500
20000
8000
Differensial renta-l qishloq xo'jaligini ekstensiv, differensial renta-l I 
esa intensiv rivojlantirish natijasida hosil bo'ladi.
Absalyut renta
Qishloq xo'jaligida yerlarga xususiy mulkchilik monopoliyasi 
mavjudligi sababli vujudga keladi.
Qishloq xo'jaligida mehnatning kapital va ishlab chiqarish 
vositalari bilan qurollanish darajasi pastligi uning vujudga 
kelishi uchun shart-sharoit hisoblanadi.
171

---

Monopol renta
------- ►
Tabiiy sharoiti noyob qishloq xo'jalik mahsulotlari (masalan, 
sitrus ekinlar) yetishtirish im koniyatini beradigan yerlarda 
hosil bo'ladi.
Qazib oluvchi (undirma) 
sanoatda renta
Q azilm a b o ylikla rin in g jo yla sh g a n jo yid a g i fa rq la r n atijasida 
vujudga keladi va shu sababli differensial renta shaklini oladi.
Ijara haqi-tarkiban o'z ichiga yer rentasi (R), yer uchastkasida mavjud bo'lgan 
asosiy kapitallar amortizatsiyasi (A) va yerga sarflangan kapital uchun foiz 
to'lovlarini (r) oladi.