T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Kanal Tozalash m ashinalari
M R-7A kanal tozalagichi (4.49-rasm) chuqurligi 1,4 m dan 
oshmaydigan kanallarni tozalashga mo‘ljallangan; u DT-75 traktori 
bazasiga montaj qilingan maxsus mashinadir. M ashina ish organi 
rotor-sochgich bilan ta’minlangan.
Kanal tozalagichning ish jihozi traktorning sapfasiga o‘rnatilgan 
P-simon ram a (7)ga montaj qilingan; u gidrosilindr bilan ko‘tariladi. 
Ram aning old qismidagi sapfalar (5)ga ag‘dargich (
6
) o‘rnatilgan, 
ram aning yon qismiga strela (
8
) montaj qilingan, strelaga sharnir 
yordam ida dasta (3) biriktirilgan. Dastaning uchiga rotor-sochgich
(4) m ahkam langan. Strelalar gidro silindrlar (2) yordam ida ramaga 
nisbatan m a’lum holatda qotirib qo'yiladi. bu esa tozalashga, 
rostiashga imkon beradi.
295

---

Kanal traktorni yurgizib tozalanadi; bimda rotor kurakchalari 
bilan gruntni massivdan kesib ajratadi va uni sirroza sochadi.
Rotor-sochgichni gidrosilindr (9) harakatlantiradi. M ashinaning 
ish unumi 80 mVsoat, o‘rnatm a qurol bilan birgalikdagi massasi 
10724 kg.
Yopiq gorizonTal drenaj qurish m ashinalari
Yopiq gorizontal drenajlarning vazifalari va ularni quruvchi
mashinalar. 
Sho‘rlangan yerlarning sho‘rini yuvish ham da yerosti 
suvlari sathining ko‘tarilishini oldini olish m aqsadida ochiq yoki 
yopiq drenajlardan foydalaniladi.
Ochiq drenajlar (ayrim hollarda kollektor yoki zahkashlar ham 
deb yuritiladi) yerosti gruntlarining uncha zich boim agan, suv 
0
‘tkazish qobiliyati yaxshi b o ig an m aydonlarda qurilib, har ikki-uch 
yilda ularni cho‘kindi va turli o‘tlardan tozalab turish kerak. Ochiq 
gorizontal drenajlar egallagan maydonlar qishloq xo‘jaligi ekinlarini 
ekishga m oijallangan umumiy yer maydonlarini chegaralashga olib 
keladi. Bu esa yerlardan foydalanish koeffitsiyentini kamayishiga 
sabab boiadi.
Yopiq gorizontal drenajlar, asosan, yerosti gruntlarining suv 
o‘tkazish imkoniyati kam b oigan sharoitlarda qoilaniladi (4.50-rasm).
296

---

4.50-rasm.
Yarim mexanizatsiyalashgan yopiq gorizontal drenaj qurish: 
1-transheya;
2 -d ren aj quvuri; 3-sizdirgich.
Yopiq gorizontal drenajlarning qurilishi ikki xil usulda amalga 
oshiriladi: ulardan biri yarim mexanizatsiyalashgan deb yuritilib, 
u asosan tu rg ‘un bolm agan gruntlarda, o‘ta qattiq gruntli joylarda 
va yerosti suvlarining sathi yer sirtiga juda yaqin bo‘lgan joylarda 
qo‘llaniladi.
Yarim m exanizatsiya deyilishiga sabab, drenaj handaqlarini 
qazish va qazib chiqarilgan tuproqni qayta ko‘mish m exanizm lar 
yordamida amalga oshirilib, drenaj transheyasini qazish, sizdirgich 
va quvurlarni o‘rnatish qo‘l kuchi yordam ida bajariladi.
Yarim m exanizatsiyalashtirilgan drenaj qurish texnologiyasiga 
quyidagilar kiradi:
-elcskavatorlar yordam ida handaqlar qazish;
-h a n d a q tubida q o i kuchi yordam ida transheya qazish; 
-tra n sh e y a tubiga sizdirgich m ateriallarini joylashtirish; 
-siz d irg ich m ateriali ustiga drenaj quvurlarini yotqizish va 
o‘zaro bog‘lash;
-d re n a j quvuri ustidan yana sizdirgich m ateriallarini joylash­
tirish;
297

---

-d re n a j yotqizilgan handaqlarni buldozerlar yordam ida to‘liq 
qayta ko‘mish.
Yopiq gorizontal drenajlar qurishning mexanizatsiyalashgan 
usulida asosan o‘ta qattiq bo‘lmagan gruntli hamda yerosti suvlari 
yer sirtiga uneha yaqin (uch metrdan past) b oim ag an maydonlarda 
amalga oshiriladi.
Drenajlarni qurish maxsus ED -3.0, ETS—406, D-301, DU-251, 
DU-252, RDM-251, BDM -252 va hokazo (transheyali, transheyasi 
toraytirilgan hamda transheyasiz) drenaj yotqizuvchi m ashinalar 
orqali bajariladi. Drenaj yotqizuvchi m ashina asosan mashina 
bazasidan, transheya qazuvchi (cho'michli yoki kurakli) ish 
jihozidan, drenaj (sizdirgich bilan o‘ralgan quvur) yotqizuvchi ish 
jihozidan hamda qazilgan tuproqni transheyaning o‘ng yoki chap 
qirg"og‘iga chiqarib tashlovchi ish jihozidan tashkil topgan.
Yopiq drenaj transheyasi deb, drenaj mashinasi yordamida 
qazilgan vertikal devorlari chuqurligi 3 m gacha hamda eni 0,35—
0,60 m dan tashkil topgan handaqqa aytiladi.
Handaq tubida esa drenaj, ya’ni sizdirgich (filtr) bilan o‘ralgan 
(sopol yoki plastmassali) quvur m a’lum nishablikda joylashgan 
drenaj quvuriga suv sizdirgich orqali uning maxsus teshiklari yoki 
quvurlar ulangan joylardagi tirqishlardan o‘tadi.
298

---

Yopiq gorizontal drenajlarni qurishning texnologik jarayoniga 
quyidagilar kiradi:
-d re n a j transheyasini qazish;
-d re n a j (quvurga o‘ralgan sizdirgich) yotqizish;
-tran sh ey an i tuproq bilan qayta ko'mish,
Transheyadan qazib chiqarilgan tuproqni qayta ko‘mish ikki xil 
usuJda olib boriladi: uiardan biri buldozerlar yordam ida bajarilib, 
buldozer transheya o‘qiga nisbatan perpendikulyar yoki parallel 
harakati orqali olib boriladi; ikkinehi usulda esa drenaj qurilishi 
jarayonida olib borilib, drenaj mashinasiga o'rnatiigari m axsus 
tuproqni transheyaga qayta yo‘naltiruvchi tasm ali yuklagich 
(transporter) orqali amalga oshiriladi.