Tabiiy fanlar fakulteti biologiya – 60110900 Abdurasulov Shoxzodbek Atanazar o’g’lining

I-BOB. Akulalar tuzilishi xususiyatlari
I.I Akulalar tuzilishi
Tog'ayli baliqlar o'zining rivojlanishida to'garak og'izlilarga nisbatan faol oziqa qidirishi va ushlashi bilan farq qiladi. Ularning juft harakat organlari, ya’ni ko‘krak va qorin juft suzgich qanotlari yaxshi rivojlangan. Tog‘ayli baliqlarning tanasi plakoid tangachalar bilan qoplangan. Hozirgi davrda tog‘ayli baliqlar eng soddasi hisoblanib, butun umri davomida tog‘ayli skeletini saqlab qolgan. Juft suzgich qanotlari gorizontal joylashgan, dum suzgich qanoti geterotserkal, jabra apparati bir nechta jabra teshiklari bilan tashqariga ochiladi va keng to‘siqlar bilan ajralib turadi. Tashqi ko‘rinishi. Tikanli akulaning gavdasi duk shaklida bo‘ladi. Gavda chegarasi noaniq uch qismga — bosh, tana va dumga bo‘linadi. Boshining uchida kalta tumshug‘i bor. Boshining ikki yonida kattagina ko'zlari joylashgan. Akulaning ko‘zida ham boshqa baliqlarniki singari harakatchan qovoqlari yo‘q. Ko‘zining orqasida ikkita teshik — sachratgich bo‘lib, bu teshik halqum bilan tutashgan. Sachratgich qachonlardir jag‘ yoyi bilan til osti yoylari oralig‘ida joylashgan jabra teshigining qoldig‘idir. Ko‘ndalang tirqish shaklidagi og‘iz teshigi boshining pastki qismida joylashgan. Jag‘laridagi o‘tkir tishlari asosan shakli o‘zgargan plakoid tangachalardir. Boshining pastki qismida og‘ziga yaqin joyda bir juft burun teshigi bor. Burun teshiklari teri parda bilan ikkiga bo‘lingan. Boshining ikki yonida beshtadan tirqishsimon, vertikal joylashgan jabra teshiklari bor. Oxirgi (beshinchi) jabra teshigi bosh bilan tana qismi oralig‘idagi chegara hisoblanadi. Boshi va tanasining yon tomonlarida yon chiziq organi joylashgan. Ular suvdagi barcha o‘zgarishlarni sezuvchi seysmosensor organi hisoblanadi. Oxirgi jabra teshigidan akulaning tana qismi boshlanib, u kloaka bilan chegaralanadi. Gavdaning kloaka teshigidan keyingi bo‘limi dum qismi hisoblanadi. Akulasimonlarning juft va toq suzgich qanotlari bor. Tananing oldingi qismi ikki yon tomonida gorizontal juft ko'krak suzgich qanoti va kloaka yon tomonlarida qorin juft suzgich qanotlari joylashgan. Erkaklarida qorin juft suzgich qanotlarining ichki qismi (suzgich qanoti bazal elementlari) o‘zgarib, juft kopulyativ organiga aylangan. Bu organlar uzun va qattiq o‘simta shaklida bo‘ladi. Orqasida ikkita toq orqa suzgich qanoti bo‘ladi. Tikanli akulaning bu suzgich qanotlarining oldida bittadan o‘tkir suyakli tikanlari bor. Dum qismi kuchli serbar geterotserkal tipdagi dum suzgich qanoti bilan tugaydi. Tana va dum qismlarining yonbosh tomonlarida yon chiziq organining teshiklari joylashgan bo‘lib, ular aniq ko‘rinmaydi. Akulaning terisi dentin moddasidan tashkil topgan plakoid tangachalari bilan qoplangan. Tangachalar ustida uchi orqaga qayrilgan tishchalar bo‘lib, ularning ustini emal qoplagan. Barmoq bilan dumidan boshiga tomon silansa mayda tishchalar seziladi. Suzgich qanot skeletlari toq suzgich qanotlar skeleti bilan juft suzgich qanotlar skeletiga bo‘linadi. Toq suzgich qanotlar (orqa va dum) ichki hamda tashqi skeletdan iborat (tikanli akulaning toq anal suzgich qanoti yo‘q). Akula dum suzgich qanotining pallalari bir xilda emas: ichida o‘q skeletining davomi bo‘lgan ustki pallasi uzun va katta, ostki pallasi kichkina bo‘ladi. Bunday tipdagi dum suzgich qanot geterotserkal qanot deb ataladi. Dum suzgichining ichki skeleti bir qator tayoqchasimon tog‘aylar — radialiyalardan iborat bo‘lib, ular dum umurtqalarining yoylariga birikadi. Tashqi skeleti teridan hosil bo‘lgan va suzgich qanotning o'zinigina tutib turadigan bir qancha elastik iplardan iborat. Orqa suzgich qanotining ichki skeleti gavda muskulaturasiga o‘rnashgan bir qator tayoqchasimon tog‘aylar - radialiyalar yoki shu’la tirgovuchlardan iborat. Radialiyalar ba’zan birlashib, katta tog‘ay plastinkani hosil qiladi. Tikanli akula orqa suzgichlarining oldida bittadan o‘tkir shox moddasidan tuzilgan tikanlari bo‘lib, ular elastik iplar singari ikkilamchi teri skeletining elementidir. Juft suzgich qanotlar skeleti suzgich qanotlar kamari bilan erkin suzgich qanot skeletidan tashkil topgan. Oldingi suzgich qanotlar kamari yoki yelka kamari akula gavdasining ikki yonidan va ostki tomonidan o‘rab oladigan yarim halqa shaklidagi tog‘aydan iborat. Har qaysi yarim halqa o‘rtasining yon tomonida birikish bo‘rtmasi bor, erkin suzgich qanot shu bo‘rtmaga birikadi. Kamarning shu bo‘rtmadan yuqori qismi kurak, pastki qismi esa korakoid bo‘lim deb ataladi. Erkin suzgich qanotlar skeleti xuddi toq suzgich qanotlar skeleti singari ichki tog‘ay skeletidan va teridan hosil bo‘lgan tashqi skeletdan tuzilgan. Erkin suzgich qanotlar skeletining asosida biriktiruvchi o‘simtaga birikkan uchta yapaloq asosiy — bazal tog‘aylar joylashgan. Bazal tog‘aylardan pastda uch qator tayoqchasimon radialiyalar bo‘ladi. Suzgich pallasining qolgan qismini bir qancha elastik iplar ushlab turadi. Chanoq kamari kloaka teshigi oldidagi muskul qatlamida ко‘ndalang joylashgan toq tog‘ay plastinkadan iborat. Uning uchlariga qorin suzgichining skeletlari birikadi. Qorin suzgichida yolg‘iz ikkita juft bazal elementi bor. Bulardan bittasi juda uzun bo‘lib, unga bir qator radial tog'aylar birikadi. Suzgich qanotining qolgan qismlarini elastik iplar tutib turadi. Erkak akulalarning bazaliyasi yanada uzayib otalantirish - kopulyativ organga aylangan.
Akulaning og‘zi boshining ostida ko‘ndalang tor kovakka o‘xshaydi, unda bir necha qator o‘tkir tishlari bor. Ko‘pgina akulalarning terisi tikanli tangachalar bilan qoplangan. Shuning uchun ham soatiga 40 kilometr tezlikda suzayotgan akulaga sal tegib ketilsa, u jiddiy jarohat yetkazadi.
Hamma akulalar ham yirtqich bo‘lavermaydi. Ko‘pchiligi plankton (suvda qalqib yuradigan mayda hayvonlar va o‘simliklar), meduza, mayda baliqlar bilan ovqatlanadi.
Akulalar bir-biridan kattaligi va tashqi ko‘rinishi bilan farq qiladi. Ayniqsa bolg‘abaliq ajoyib ko‘rinishga ega. Uning boshi ulkan bolg‘aga o‘xshash bo‘lganligi uchun uni shunday deb atashgan.Yanabir g‘alati akula arratumshuqdir. Uning uzunligi atigi 1—2 metr bo‘lib, juda dahshatli tumshug‘i oldidagi suyakli o‘simtaning ikki tomonida xuddi arraga o‘xshash o‘tkir tishlari bor. Akulalar usti teri bilan qoplangan yirik tuxum qo‘yadi yoki tirik bola tug‘adi.
Hamma akulaning skeleti suyakli bo‘lmay, balki tog‘aydan iborat. Xuddi shunday skelet bundan million yil avval qirilib ketgan baliqlarda bo‘lgan.
Tishlar
Uning tishlari tik, katta va uchburchak shaklda. Pastki jagda ular biroz ingichka. Oq akulalar asosiy tishlarning orqasida bir qator tishli tishlarga ega.

Yangi tug'ilgan chaqaloqlarda pastki tishlarda chekka tishlar etishmaydi. Hayvon balog'atga etmagan yoshida bo'lsa, tishlarda mayda tishchalar bo'ladi.

Hajmi
The Carcharodon karchariaslari Bu jinsiy dimorfizmni namoyon etadi, bu ayol erkaklarnikidan kattaroqdir. Ushbu o'lcham 3,4 dan 4 metrgacha, og'irligi 522 dan 771 kilogrammgacha. Urg'ochilarning uzunligi 4,6 dan 4,9 metrgacha, vazni esa 680 dan 1110 kilogrammgacha.
Ushbu hayvon uchun qayd etilgan maksimal kattalik 6,1 metrlik urg'ochi edi, taxminiy og'irligi 1905 kg.
Lorenzini ampulasi
Ushbu turg'un hayvonlar harakatlanayotganda chiqaradigan elektromagnit maydonni aniqlash qobiliyatiga ega. Ular buni tanada joylashgan elektroreseptor kanallari tarmog'idan iborat Lorenzini ampulasi tufayli amalga oshiradilar.
Har bir ampulada jelatinli modda va sezgir hujayralar mavjud bo'lib, ular harorat va elektromagnit stimullarning o'zgarishini aks ettiradi. Lorenzini ampulasi guruhlarni hosil qiladi, hayvon tanasining tashqi tomoni qora tuynuk orqali ochiladi.
Katta oq akulalarda bu blister juda rivojlangan bo'lib, voltning yarim milliarddan birigacha bo'lgan o'zgarishlarni aniqlay oladi. Qisqa masofalarda u yaqin atrofdagi hayvonning yurak urishini sezishga qodir.
xususiyatlari
Rang
Ushbu akulaning orqa tomoni kulrang-qora bo'lib, uning ventral qismida keskin ravishda oq rangga o'zgaradi. Ba'zi turlar so'nggi gill yorig'i yonida tartibsiz shakldagi va quyuq rangdagi kichik dog'larga ega.

Oq akulalarning aksariyat qismida pektoral finning qo'ltiq osti qismida oval qora nuqta bor.

Ushbu maxsus rang o'ljani ko'rishni qiyinlashtiradi Carcharodon karchariaslari, chunki yuqoridan ko'rinib turibdiki, u dengiz zulmatiga qo'shilib ketadi. Pastdan uning oq pastki maydoni tanasini quyosh nurlari nurlari ostida kamuflyaj qilishga imkon beradi.
Tana harorati
Katta oq akula ichki haroratini atrofdagi suvdan yuqori ushlab turish uchun moslashtiruvchi xususiyatlarga ega. Ulardan biri "ajoyib tarmoq" dir. Bu hayvon tanasining yon tomonlarida joylashgan tomirlar va arteriyalarning katta tarmog'i.
Ushbu tuzilishda sovuq arterial qon sizning mushak sistemangizdan kelib chiqqan venoz qon bilan aralashtirib isitiladi. Shunday qilib, ichki harorat tashqi muhitnikidan bir necha daraja yuqori bo'lishi mumkin.
Tana
Uning tanasi shpindel shaklida, boshini o'rab turgan gil teshiklari mavjud. Nafas olish tizimining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, oq akula o'zining gillalariga doimiy ravishda kirib borishi uchun suvga muhtoj.
Teri qo'pol va dermal dentikulalar bilan qoplangan, akulaning dumiga qarab egilgan qattiq konus shaklidagi tarozilar.
Bu hayvonda suzish pufagi yo'q, shuning uchun ular doimiy harakatda bo'lishi kerak. Biroq, uning jigari nihoyatda lipid bo'lib, hayvonning suzuvchanligini osonlashtiradi