Tabiiy fanlar fakulteti geografiya va iqtisodiy bilim asoslari kafedrasi tuproqlar geografiyasi

8-jadval
О‘zbekistonning yer fondi tuzilmasi
(О‘zdavergeodez kadastr qо‘mitasi ma’lumoti)

№	Yerlar toifasi	Maydoni, % hisobida
1	Pichanzor va yaylovlar	46,6
2	О‘rmon va butazorlar	7,6
3	Sug‘oriladigan yerlar	9,2
4	Tomorqa yerlar	1,6
5	Kо‘p yillik daraxtzorlar	0,8
6	Bо‘z yerlar	0,2
7	Boshqa yerlar	34,0

О‘zbekistonda jami 25,3 mln ga yer qishloq xо‘jalikda foydalaniladi, 4,3 mln ga sug‘oriladigan, 760 ming ga atrofida lalmi yerlarga tо‘g‘ri kelsa, qolgani yaylov hududlaridan iborat.

Respublikada qishloq xо‘jalikdagi zamonaviy islohatlar tufayli yer fondi tuzilmasida yanada ijobiy о‘zgarishlar rо‘y berishi muqarrar. Biroq, sug‘oriladigan yerlarda (ayniqsa, tekislik provinsiyasida) yerlarning shо‘rlanishi (9-jadval), botqoqlanishi va deflyatsiyasi bilan bog‘liq muammolar yechimi dolzarb masaladir.

9-jadval
О‘zbekistondagi sug‘oriladigan yerlarning shо‘rlanganlik darajasi holati (О‘zdavergeodezkadastr qо‘mitasi ma’lumoti)

№	Viloyatlar	Jami sug‘oriladigan maydon, ming ga	SHо‘rlanish darajasi
			SHо‘rlanmagan yerlar		Jami shо‘rlangan yerlar		Shundan
							Kam shо‘rlangan yerlar		О‘rtacha shо‘rlangan yerlar		О‘ta shо‘rlangan yerlar
			Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%	Ming ga	%
1	Qoraqalpog‘iston Respublikasi	500,4	105,1	21,0	395,3	79,0	158,4	31,7	175,9	35,2	61,0	12,2
2	Andijon	273,2	258,3	94,5	14,9	5,5	10,2	3,7	4,7	1,7	-	-
3	Buxoro	274,9	27,0	9,8	247,9	90,2	159,5	58,0	72,6	26,4	15,8	5,7
4	Jizzax	299,6	43,6	14,6	256,0	85,4	161,6	53,9	87,2	29,1	7,2	2,4
5	Qashqadaryo	512,6	271,1	52,9	241,5	47,1	175,5	34,2	51,7	10,1	14,3	2,8
6	Navoiy	123,8	8,8	7,1	115,0	92,9	83,1	67,1	23,2	18,7	8,7	7,0
7	Namangan	282,6	256,1	90,6	26,5	9,4	17,4	6,2	8,1	2,9	1,0	0,4
8	Samarqand	377,9	367,8	97,3	10,13	2,7	9,7	2,6	0,4	0,1	0,03	0,01
9	Surxondaryo	325,7	208,9	64,1	116,8	35,9	65,2	20,0	48,8	15,3	1,8	0,5
10	Sirdaryo	292,2	9,4	3,2	282,8	96,8	219,5	75,1	54,8	18,8	8,5	2,9
11	Toshkent	394,2	383,8	97,4	10,4	2,6	8,4	2,1	2,0	0,5	-	-
12	Farg‘ona	359,8	185,6	51,6	174,2	48,4	126,2	35,1	40,2	11,2	7,8	2,2
13	Xorazm	280,2	-	-	280,2	100	149,8	53,5	93,9	33,5	36,5	13,0
	Respublika bо‘yicha	4297,1	2125,4	49,5	2171,7	50,5	1344,6	31,3	664,4	15,5	162,7	3,8

Nazorat uchun savollar:

1. Tuproqlarni xaritalashda qanday usullardan foydalaniladi?

   
   

2. Tuproq – geografik xaritalashga oid qaysi olimlarning ishlarini bilasiz?

   
   

3. Tuproqlar xaritalari qanday guruhlarga bо‘linadi?

   
   

4. Tuproq xaritalarining amaliy ahamiyati nimada?

   
   

5. Yer kadastri va tuproq boniterovkasining zaruratini tushuntiring.

   
   

6. Tuproq boniterovkasi qanday amalga oshiriladi?

   
   

7. Yer kadastri va tuproq boniterovkasi nima uchun kerak?

   
   

8. Dunyo va О‘zbekistonning yer fondi zahiralarining taqsimlanishini aytib bering.

   
   

9. Dunyo va О‘zbekistonning yer fondi tuzilmasini izohlang.

   
   

10. Vaqt о‘tishi bilan yer fondi tuzilmasida qanday о‘zgarishlar sodir bо‘lishi mumkin?

    
    

Ma’ruza-15
15–Mavzu: Tuproqlarning ahamiyati va uni muhofaza qilish.
Reja:
1. Tuproqning tabiatdagi roli.
2. Tuproqning jamiyat hayotidagi ahamiyati.
3. Tuproqni muhofaza qilish.


Tayanch iboralar: Tabiatning komponenti, litosfera, biosfera, gidrosfera, suv eroziyasi, yuza eroziya, jarlik eroziyasi, geologik eroziya, tezlashgan
eroziya, sug‘orish eroziyasi, deflyatsiya, yer osti suvlari
Ma’ruza mashg’ulotining ta’limiy maqsadi: Tuproq mahsuldorligi, yer fondi, sug’oriladigan yerlar, yaylovlar, lalmi, sho’rlashish, deflyatsiya, cho’llashish, eroziya, degressiya, “oltin fond”, tadbirlar, kollektor – zovur, mol boqish, almashlab ekish, rekultivatsiya, ihotazorlar hamda yer resurslarini o’rganish.
Ma’ruza mashg’ulotining jihozlash: Dunyoni va O’zbekistonning tuproqlar geografiyasi kartasi, o’quv metodik majmua, kampyuter texnologiyasi, fanga oid darslik, uslubiy qo‘llanmalar, ishchi dastur, slaydlar, qog‘oz va markerlarda foydalanish
Ma’ruza mashg’ulotida qo’llaniladigan texnologiya: Jamoaviy, kichik guruhlarda ishlash, slayd-shou va «Aqliy hujum» va boshqa metodlaridan foydalanish.
Tuproq – atrof muhitning muhim komponentlaridan biridir. Uning barcha ekologik vazifalari birgina mahsuldorligida mujassam bo’lishi mumkin. Tuproq-er resurslari tabiat boyligi, boshqa boyliklardan farqi, uni qayerda joylashgan bo’lsa, undan o’sha yerda foydalaniladi. Dunyo yer fondi tuzilmasi quyidagicha:

• 33% maxsuldorligi kam yerlar – cho’llar, botqoqliklar, muzliklar va b,

  
  

• 3% antropogen landshaftlar – axoli manzillari, sanoatli Hududlar, transport yo’llari va boshqalar.

  
  

• 30% o’rmon va butazorlar;

  
  

• 34% qishlq xo’jalik yerlari, shundan:

  
  

• 11% (1,5 mlrd ga) xaydaladigan yerlar, bog’lar, uzumzorlar;

  
  

• 23% o’tloq va yaylovlardan iborat bo’lib, so’ngi 34% yer resurslari insonni zarur oziq – ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarining 98% ini taminlaydi. Ishlov beriladigan yerlarning eng katta maydonlari AQSH, Hindiston, Xitoy, Rossiya, Kanada, Braziliya mamlakatlarida joylashgan. Dunyo bo’yicha aholi jon boshiga o’rtacha 0,4 ga xaydaladigan yer to’g’ri keladi. (Qozog’istonda 2,0 ga, O’zbekistonda 0,14 ga, YAponiyada 0,04 ga ).

  
  

YAylovlar maydoni bo’yicha Avstraliya, Xitoy, AQSH, Qozog’iston, Braziliya, Argentina, Shimoliy Afrika davlatlari oldingi o’rinlarni egallaydi.

O’zbekistonda sug’orishga yaroqli yerlar 7 – 10 mln ga ni tashkil etadi, shuning 16% i o’tloq – bo’z tuproqlar, 44% i o’tloq, 30% i bo’z tuproqlar, 10% taqir-o’tloq tuproqlardan iborat. O’zbekiston yer fondining yer turlari bo’yicha taqsimlanishi:

• sug’oriladigan yerlar – 9,2%;

  
  

• pichanzor va yaylovlar – 46,7%;

  
  

• o’rmon va butazorlar – 7,6%;

  
  

• ko’p yillik daraxtzorlar – 0,8%;

  
  

• tomorqa yerlari – 1,6%;

  
  

• bo’z yerlar – 0,2%;

  
  

• boshqa yerlar – 34,0%.

  
  

Umuman qishloq xo’jalik yerlari 25,3 mln ga bo’lib, shundan sug’oriladigan yerlar 4,3 mln ga, lalmi yerlar maydoni 757,4 ming ga ni tashkil qiladi, qolganlari yaylov hududlariga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jalik ekinlari tuzilmasi quyidagicha (%);

• donli ekinlar - 43,2;

  
  

• sh. j : bug’doy - 38,8;

  
  

sholi - 1,4;

• g’o’za - 40,8;

  
  

• sabzavotlar - 4,5;

  
  

• kartoshka - 1,6;

  
  

• poliz - 1,1;

  
  

• em xashak - 8,1.